მარიამ სტიუარტი
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
მარიამ I, მერი (დაბადებული მარიამ სტიუარტი (ინგლ. Mary Stewart; დ. 8 დეკემბერი 1542 — გ. 8 თებერვალი 1587) — შოტლანდიის დედოფალი დაბადებიდან, საფრანგეთის დედოფალი 1559–1560 წწ. (როგორც ფრანსუა II-ის მეუღლე) და ინგლისის სამეფო ტახტის მემკვიდრეობის ერთ-ერთი პრეტენდენტი. იგი ძალზედ ცნობილი გახდა თავისი ტრაგიკული ისტორიით, რომელიც სხვადასხვა მწერალმა აღწერა საკუთარ ნაწარმოებში.
| მარიამ I სტიუარტი | |
|---|---|
| Mary I Stewart | |
 | |
| შოტლანდიის დედოფალი | |
| კორონაცია: | 9 სექტემბერი 1543 |
| მმართ. დასაწყისი: | 14 დეკემბერი 1542 |
| მმართ. დასასრული: | 24 ივლისი 1567 |
| წინამორბედი: | ჯეიმზ V |
| მემკვიდრე: | ჯეიმზ VI |
| საფრანგეთის დედოფალი | |
| მმართ. დასაწყისი: | 10 ივლისი 1559 |
| მმართ. დასასრული: | 5 დეკემბერი 1560 |
| წინამორბედი: | ეკატერინე მედიჩი |
| მემკვიდრე: | ელიზაბეთ ავსტრიელი |
| პირადი ცხოვრება | |
| დაბ. თარიღი: | 8 დეკემბერი, 1542 |
| დაბ. ადგილი: | შოტლანდია |
| გარდ. თარიღი: | 8 თებერვალი, 1587 (44 წლის) |
| გარდ. ადგილი: | ინგლისი |
| მეუღლე: |
1. ფრანსუა — საფრანგეთის მეფე 2. ჰენრი სტიუარტი 3. ჯეიმზ ჰეპბერნი |
| შვილები: | ჯეიმზი |
| დინასტია: | სტიუარტები |
| მამა: | ჯეიმზ V |
| დედა: | მარია დე გიზი |
| ხელმოწერა: |
 |
მარიამი, ჯეიმზ V-ის ერთადერთი კანონიერი შვილი, მხოლოდ 6 წლის იყო, როცა მამამისი გარდაიცვალა და მან ტახტი დაიკავა. ბავშვობის დიდი ნაწილი მარიამმა საფრანგეთში გაატარა, შოტლანდიას კი რეგენტები მართავდნენ. 1558 წელს იგი დაქორწინდა საფრანგეთის დოფინზე, ფრანსუა II-ზე. ახალგაზრდა დოფინი საფრანგეთის ტახტზე 1559 წელს ავიდა, შესაბამისად მარიამი საფრანგეთის დედოფალი იყო 1560 წლის 5 დეკემბრამდე, ქმრის გარდაცვალებამდე. დაქვრივების შემდეგ მარიამმა შოტლანდიაში დაბრუნება გადაწყვიტა და 1561 წლის 19 აგვისტოს შოტლანდიის საპორტო ქალაქ ლითში ჩავიდა. ოთხი წლის შემდეგ იგი დაქორწინდა თავის მამიდაშვილზე, ჰენრი სტიუარტზე, მაგრამ მათი ქორწინება უიღბლო აღმოჩნდა. 1567 წელს დღემდე უცნობი მიზეზების გამო მისი რეზიდენცია აფეთქდა და ჰენრი სტიუარტი ბაღში მკვდარი იპოვეს.
ჯეიმზ ჰეპბერნი, ბოთუელის მე-4 გრაფი, ჰენრის სიკვდილში მთავარ ეჭვმიტანილად ითვლებოდა, თუმცა 1567 წლის აპრილში იგი გაამართლეს, რის შემდეგაც ერთ თვეში მარიამ სტიუარტზე იქორწინა. წყვილის წინააღმდეგ მოწყობილი აჯანყების შემდეგ მარიამი ლოხლევენის ციხესიმაგრეში იყო დატყვევებული. 1567 წლის 24 ივლისს იგი იძულებული გახდა, გადამდგარიყო თავისი ერთი წლის ვაჟის, ჯეიმზის სასარგებლოდ, რომელიც მას დარნლის ჰერცოგისაგან ჰყავდა. ტახტის დაბრუნების წარუმატებელი მცდელობის შემდეგ მარიამი სამხრეთის მიმართულებით გაიქცა და მფარველობა სთხოვა ინგლისის დედოფალ ელისაბედ I-ს. მანამდე მარიამს პრეტენზია ჰქონდა ინგლისის ტახტზე და ელისაბედის ადგილის მოსაპოვებლად იბრძოდა. მეტიც, ბევრი ინგლისელი კათოლიკე სწორედ მას მიიჩნევდა ინგლისის ტახტის კანონიერ მემკვიდრედ. ელისაბედმა მარიამი საფრთხედ მიიჩნია და დაატყვევა. თვრამეტწლიანი ტუსაღობის შემდეგ მარიამს ბრალი დასდეს ელისაბედის მკვლელობის მცდელობაში და სიკვდილით დასაჯეს.
სწორედ მარიამ სტიუარტმა დაამკვიდრა გამოყენებაში დინასტიის სახელის გაფრანგულებული ვერსია Stuart, მანამდე მიღებული Stewart-ის ნაცვლად.
მარიამი დაიბადა 1542 წლის 7 ან 8 დეკემბერს ლინლითგოუში, დასავლეთ ლოთიანში (შოტლანდია). იგი შოტლანდიის მეფე ჯეიმზ V-ის და ფრანგი პრინცესა მარია დე გიზის ქალიშვილი იყო. მარიამი ნაადრევად დაიბადა და მეფე ჯეიმზის ერთადერთი ქალიშვილი იყო.[2] იგი ინგლისის მეფე ჰენრი VIII-ის დის, მარგარეტ ტიუდორის შვილიშვილი იყო. 14 დეკემბერს, მარიამის დაბადებიდან 6 დღის შემდეგ, გარდაიცვალა მისი მამა, მეფე ჯორჯ V, რომელმაც ვერ გადაიტანა შოტლანდიელების დამამცირებელი მარცხი სოლუეი-მოსესთან და თავისი ორი ვაჟის სიკვდილი[3] (სხვა ვერსიით მან ლაშქრობის დროს მოწამლული წყალი დალია).[4] მარიამის გარდა მეფეს არ ჰყავდა კანონიერი შვილები და იქიდან გამომდინარე, რომ სტიუარტების დინასტიის პირველი მეფის, რობერტ II-ის პირდაპირი შთამომავლებიდან ამ დროისთვის აღარავინ იყო ცოცხალი, მარიამ სტიუარტი შოტლანდიის დედოფლად გამოცხადდა.
პოპულარული ლეგენდა, რომელიც პირველად ჩაიწერა ჯონ ნოქსმა, იუწყება, რომ სიკვდილის სარეცელზე მყოფმა ჯეიმზმა, როცა გაიგო, რომ მისმა ცოლმა ქალიშვილი შვა, ნაღვლიანად წამოიძახა, „ქალით მოვიდა, ქალითვე დასრულდება!“[5] სტიუარტების სახლმა შოტლანდიის ტახტი მიიღო შოტლანდიის მე-6 ლორდ-სტიუარდის, უოლტერ სტიუარტის ქორწინებით მარჯორი ბრიუსზე, რობერტ ბრიუსის (მოგვიანებით რობერტ I, შოტლანდიის მეფე) ქალიშვილზე. გვირგვინი ჯეიმზის ოჯახმა ქალის მეშვეობით მიიღო და ქალის გამოვე დაკარგავდა მას. ეს ლეგენდარული განცხადება მოგვიანებით მართლაც ახდა, ოღონდ არა მარიამის, არამედ მისი შთამომავლის, დედოფალ ანას დროს.[6]
დაბადებიდან მალევე მარიამი მოინათლა ახლომდებარე წმინდა მიქაელის ეკლესიაში.[7] ხმები გავრცელდა, რომ იგი სუსტი და უსუსური იყო,[8] მაგრამ ინგლისელმა დიპლომატმა, რალფ სადლერმა, როდესაც 1543 წლის მარტში ლინლითგოუს სასახლეში ჩვილი მარიამი იხილა, დაწერა: „it is as goodly a child as I have seen of her age, and as like to live“.[9]
იქიდან გამომდინარე, რომ ტახტზე ასვლისას მარიამი ჩვილი იყო, მის ზრდასრულობამდე შოტლანდია იმართებოდა რეგენტის მიერ. თავიდანვე გაჩნდა რეგენტობის მსურველი ორი მხარე: ერთი კათოლიკე კარდინალი ბიტონი, ხოლო მეორე — პროტესტანტი არანის გრაფი ჯეიმზ ჰამილტონი, რომელიც ტახტის რიგით მეორე მემკვიდრე იყო. ბიტონის პრეტენზიები ემყარებოდა გარდაცვლილი მეფის ანდერძს, რომელიც მოწინააღმდეგეებმა ყალბ დოკუმენტად შერაცხეს.[10] არანმა, მეგობრებისა და ნათესავების დახმარებით, რეგენტობა მოიპოვა 1554 წლამდე, სანამ მარიამის დედამ არ მოახერხა მისი ჩამოგდება და ჩანაცვლება.[11]
შოტლანდიაში დაბრუნდნენ ემიგრანტი-დიდგვაროვნები — ინგლისთან კავშირის მომხრეები, რომლებიც განდევნეს ან გაიქცნენ ქვეყნიდან ჯორჯ V-ის დროს, რომელიც პროფრანგულ პოლიტიკას ატარებდა. მათი დახმარებით რეგენტმა 1543 წლის იანვარში შექმნა პროინგლისური ხელისუფლება, შეწყვიტა პროტესტანტების დევნა და დაიწყო მოლაპარაკებები ახალგაზრდა დედოფლისა და ინგლისის ტახტის მემკვიდრის ქორწინებასთან დაკავშირებით. 1543 წლის ივლისში ეს მოლაპარაკებები დასრულდა გრინვიჩის ხელშეკრულებით, რომლის თანახმადაც მარიამი ცოლად უნდა გაჰყოლოდა ინგლისის მეფე ჰენრი VIII-ის ვაჟს, პრინც ედუარდს, რასაც მომავალში უნდა მოჰყოლოდა შოტლანდიისა და ინგლისის ერთი დინასტიის ქვეშ გაერთიანება. ამ დროისთვის — 1543 წლის 9 სექტემბერს — მარიამ სტიუარტი შოტლანდიის დედოფლად აკურთხეს სტერლინგის ციხესიმაგრეში.
ძალისხმევამ შოტლანდიელი დიდგვაროვნების პროფრანგული პარტიისა, რომელსაც სათავეში ედგა კარდინალი ბიტონი და დედა დედოფალი, ასევე ჰენრი VIII-ის მოთხოვნამ, გადაეცათ მისთვის მარიამ სტიუარტი, გამოიწვია გადატრიალება შოტლანდიის პოლიტიკაში. 1543 წლის მიწურულს პროინგლისური ბარონები, რომლებსაც ანგუსის გრაფი მეთაურობდა, ჩაანაცვლეს, ხელისუფლებაში კი მოვიდნენ კარდინალი ბიტონი და მისი პროფრანგული ორიენტაციის მომხრეები. ამას არ შეიძლებოდა, რომ არ მოჰყოლოდა საპასუხო რეაქცია ინგლისის მხრიდან. 1544-1545 წლებში ინგლისის ჯარები ჰერტფორდის გრაფის მეთაურობით არაერთხელ შეიჭრნენ შოტლანდიაში, გაანადგურეს კათოლიკური ეკლესიები და გააღატაკეს შოტლანდიური მიწები. ამავდროულად ქვეყანაში ფართოვდებოდა პროტესტანტიზმის გავლენა, რომლის მიმდევრებსაც ინგლისთან დაახლოვება სურდათ. 1546 წლის 29 მაისს რადიკალური პროტესტანტების ჯგუფმა მოკლა კარდინალი ბიტონი და დაიპყრო სენტ-ენდრიუსის ციხე-სიმაგრე. შოტლანდიის ხელისუფლება ვერ გაუმკლავდა ამ სიტუაციას და დახმარების თხოვნით მიმართა საფრანგეთს.
საფრანგეთის ჯარი შოტლანდიაში ჩამოვიდა 1547 წლის დასაწყისში. ჯარმა პროტესტანტები სენტ-ენდრიუსიდან განდევნა. ამის საპასუხოდ ინგლისის ჯარმა ხელახლა გადალახა ანგლო-შოტლანდიური საზღვარი და 1547 წელს გაანადგურა შოტლანდიელები პინკის ბრძოლაში. ინგლისელებმა აიღეს შოტლანდიის ძირითადი ციხე-სიმაგრეები ლოტიანსა და ფერტ-ოფ-ტეის ნაპირებზე. მათ ამგვარად დაიმორჩილეს შოტლანდიის სამეფოს უმნიშვნელოვანესი ნაწილი. მარია დე გიზი იძულებული გახდა გადაემალა თავისი ქალიშვილი დამბარტონის ციხე-სიმაგრეში. ამ დროისთვის საფრანგეთის ტახტზე ავიდა ანრი II — ინგლისთან გადამწყვეტი ბრძოლის მომხრე. მისი შეთავაზებით 1548 წლის 7 ივნისს ხელი მოეწერა დედოფალ მარიამ სტიუარტისა და საფრანგეთის პრინც ფრანსუას ქორწინებას. შოტლანდიაში გადასხეს საფრანგეთის ჯარი, რომელმაც 1550 წლისთვის პრაქტიკულად შეძლო ინგლისელების ქვეყნიდან გაძევება. 1548 წლის 7 აგვისტოს დედოფალმა მარიამ სტიუარტმა, რომელსაც იმ დროისთვის ხუთი წელი შეუსრულდა, საფრანგეთში გაცურა.
ახალგაზრდა მარიამთან ერთად 1548 წლის 13 აგვისტოს საფრანგეთში ჩამოვიდა მისი მცირე ამალა, რომელიც მოიცავდა მის ერთსისხლა ძმას, მორეის გრაფს, და „ოთხ მარიას“ — შოტლანდიელი არისტოკრატების ოთხ ახალგაზრდა ქალიშვილს ერთი და იმავე სახელით. საფრანგეთის სამეფო კარი, რომელიც, სავარაუდოდ, იმ დროისთვის ყველაზე შესანიშნავი იყო ევროპაში, ახალგაზრდა პატარძალს გულუხვი ზეიმით შეხვდა. მეფე ჰენრი II მარიამ სტიუარტისადმი სიმპათიით იყო განწყობილი და იგი საუკეთესო განათლებით უზრუნველყო: ახალგაზრდა დედოფალი შეისწავლიდა ფრანგულ, ესპანურ, იტალიურ, ძველბერძნულ და ლათინურ ენებს, ანტიკური და თანამედროვე ავტორების ნაშრომებს. მან ასევე ისწავლა სიმღერა, ბარბითზე დაკვრა, შეიყვარა პოეზია და ნადირობა. მარიამმა მოხიბლა საფრანგეთის სამეფო კარი, მას ლექსებს უძღვნიდნენ ლოპე დე ვეგა, ბრანტონი და რონსარი.
1550 წელს საფრანგეთში ჩამოვიდა დედოფლის დედა — მარია დე გიზი, — რომელიც დაკავებული იყო ფრანკო-შოტლანდიური კავშირის გამყარებით. თუმცა იგი არ დარჩა საკუთარ შვილებთან ერთად და 1551 წელს დაბრუნდა შოტლანდიაში, რათა რელიგიური დავებით დანაწევრებულ ქვეყანაში თავისი ქალიშვილი უზრუნველეყო სტაბილური ძალაუფლებით. 1554 წელს მარია დე გიზმა შეძლო ხელისუფლებიდან არანის გრაფის ჩამომოშორება და თვითონ ჩაუდგა სათავეში შოტლანდიის ხელისუფლებას.
მარია დე გიზის მმართველობა გამოიხატა შოტლანდიაში ფრანგული გავლენის გაზრდით. საფრანგეთის ჯარები განლაგდნენ შოტლანდიურ ციხე-სიმაგრეებში, სამეფო ადმინისტრაციაში დომინირებდნენ ფრანგები. 1558 წელს 24 აპრილს პარიზის ღვთისმშობლის ტაძარში შედგა მარიამ სტიუარტისა და პრინც ფრანსუას ქორწილი. საქორწილო კონტრაქტის საიდუმლო შეთანხმებით ამ ქორწინებიდან ბავშვების არ ყოლის შემთხვევაში დედოფალი საფრანგეთის მეფეს გადასცემდა შოტლანდიას.
ასეთ პოლიტიკას არ შეეძლო არ გამოეწვია შოტლანდიური არისტოკრატიის დიდი ნაწილის უკმაყოფილება. ამავდროულად პროტესტანტიზმის გავრცელებამ საბოლოოდ გაყო შოტლანდიური საზოგადოება. მდგომარეობა გაუარესდა 1558 წელს ინგლისის ტახტზე ელისაბედ I-ის ასვლით, რომელმაც მხარი დაუჭირა შოტლანდიელ პროტესტანტებს. რომის კათოლიკური ეკლესიის კანონიკური წესის მიხედვით ელისაბედ I ითვლებოდა უკანონოდ შობილად, ამიტომაც მარიამ სტიუარტმა, რომელიც ინგლისის მეფე ჰენრი VII ტიუდორის შვილთაშვილი იყო, თავი ინგლისის დედოფლად გამოაცხადა. მარიამის ეს გადაწყვეტილება საბედისწერო აღმოჩნდა: შოტლანდიას არ ჰქონდა იმის ძალა, რომ მისი უფლებები ინგლისის ტახტზე დაეცვა, ინგლისთან ურთიერთობები კი უიმედოდ გაფუჭდა.
1559 წლის 10 ივლისს გარდაიცვალა ჰენრი II და საფრანგეთის ტახტზე ავიდა ფრანსუა II. მარიამ სტიუარტი საფრანგეთის დედოფალიც გახდა.
ფრანსუა II სუსტი მეფე გამოდგა, ამიტომ საფრანგეთში მთავარ როლს იკავებდა დედა დედოფალი ეკატერინე მედიჩი და გიზები — მარიამ სტიუარტის ბიძები. ამავდროულად შოტლანდიაში დაიწყო პროტესტანტული რევოლუცია. შოტლანდიური არისტოკრატიის უდიდესი ნაწილი მიემხრო აჯანყებულ პროტესტანტებს და დახმარება ინგლისს სთხოვა. ქვეყანაში შევიდა ინგლისის ჯარი, რომელსაც პროტესტანტები ისე ხვდებოდნენ, როგორც გამათავისუფლებელს. დედოფალი მარია დე გიზი და საფრანგეთის გარნიზონი ალყაში მოექცა ლეიტში. მარიამ სტიუარტმა ვერ მოახერხა დედისთვის სამხედრო დახმარების გაწევა: ამბუაზიურმა შეთქმულებამ 1560 წლის მარტში დაამხო გიზების მმართველობა სამეფო კარზე. საფრანგეთში იმ დროისთვის იწყებოდა რელიგიური ომები კათოლიკეებსა და ჰუგენოტებს შორის, ამიტომ ეკატერინე მედიჩის არ სურდა ინგლისთან ურთიერთობის გამწვავება. 1560 წლის 11 ივნისს გარდაიცვალა მარია დე გიზი — ქვეყანაში პროტესტანტიზმისა და შოტლანდიის ინგლისთან კავშირისკენ მოძრაობის უკანასკნელი დაბრკოლება. მარიამ სტიუარტმა უარი განაცხადა ამ შეთანხმების დადასტურებაზე, რადგან იგი მოიცავდა ელისაბედ I-ის ინგლისის დედოფლად გამოცხადებას.
1560 წლის 5 დეკემბერს გარდაიცვალა ფრანსუა II. ეს ნიშნავდა, რომ მარიამ სტიუარტი მალე შოტლანდიაში უნდა დაბრუნებულიყო. კათოლიკე დედოფლის მოსვლის პერსპექტივამ შოტლანდიელ პროტესტანტებს აიძულა დაეჩქარებინათ ახალი სახელმწიფო ეკლესიის გაფორმება: ქვეყნის პარლამენტმა დაამტკიცა პროტესტანტული რწმენის სიმბოლო და დისციპლინირებული ქარტია, გამოაცხადა შოტლანდიური ეკლესიის რომის პაპთან კავშირის გაწყვეტისა და კათოლიკური მესის აკრძალვის შესახებ.
1561 წლის 19 აგვისტოს თვრამეტი წლის დედოფალი შოტლანდიაში ჩავიდა. ქვეყანა, რომელშიც იგი დაბრუნდა, წარმოადგენდა გაყოფილ ერს. კონსერვატორები, რომლებსაც სათავეში ჰანტლის გრაფი ედგათ, მზად იყვნენ უსიტყვოდ დამორჩილებოდნენ დედოფალს, რომელმაც ფრანსუა II-ის გარდაცვალების შემდეგ შეწყვიტა ფრანგული დომინირების განსახიერება. რადიკალური პროტესტანტები ჯონ ნოქსის მეთაურობით დედოფლისგან ითხოვდნენ კათოლიციზმსთან კავშირის გაწყვეტას და პროტესტანტების ერთ-ერთი ლიდერის — არანის გრაფთან ქორწინების გაუქმებას. ჯეიმზ სტიუარტსა და სახელმწიფო მდივანს, უილიამ მეიტლანდს მარიამ სტიუარტისთვის დახმარების გაწევა შეეძლოთ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ქვეყანაში შენარჩუნდებოდა პროტესტანტული რელიგია და მოხდებოდა ინგლისთან დაახლოვება.
თავისი მმართველობის პირველივე წლებიდან მარიამ სტიუარტმა ფრთხილი პოლიტიკის გატარება დაიწყო. იგი არ ცდილობდა კათოლიციზმის რესტავრირებას, მაგრამ ამავდროულად არც პროტესტანტიზმში გადადიოდა. სამეფო ადმინისტრაციაში მთავარ ადგილს ინარჩუნებდნენ ჯეიმზ სტიუარტი, რომელიც მორეის გრაფი გახდა, და უილიამ მეიტლანდი. უკიდურესი პროტესტანტები ცდილობდნენ მოეწყოთ შეთქმულება დედოფლის დატყვევების მიზნით, მაგრამ შეთქმულება ჩაიშალა. არანი მალე ჭკუიდან შეიშალა, ჯონ ნოქსის რადიკალიზმი კი მხარდაჭერას ვეღარ გრძნობდა შოტლანდიელი დიდგვაროვნების ფართო ფენის მხრიდან. სხვა მხრივ, 1562 წელს კონსერვატორულ მხარეს თავი მოჰკვეთეს: ჰანტლის გრაფმა, რომელსაც მორეის საგრაფოს მოპოვება სურდა, წამოიწყო აჯანყება მარიამ სტიუარტის წინააღმდეგ, მაგრამ მარცხი განიცადა ლორდ ჯეიმზთან და მალევე გარდაიცვალა. 1562-1563 წლებში დედოფალმა ოფიციალურად აღიარა პროტესტანტიზმი შოტლანდიის სახელმწიფო რელიგიად და შემოიღო საეკლესიო შემოსავლების განაწილების წესი რელიგიურ და სახელმწიფო მოთხოვნებზე. მარიამ სტიუარტმა უარი განაცხადა შოტლანდიური დელეგაციის გაგზავნაზე ტრენტის საბჭოზე, რომელიც კათოლიკური დოქტრინის გაფორმებით დამთავრდა. ამავდორულად მას კავშირი არ გაუწყვიტავს რომთან, აგრძელებდა პაპთან მიმოწერას, სახელმწიფო კარზე კი ტარდებოდა კათოლიკური მესა. საბოლოოდ, მარიამ სტიუარტის მმართველობის დასაწყისი გამოირჩევა შედარებითი პოლიტიკური სტაბილურობის მიღწევით.
დიდგვაროვნების დახმარება დიდწილად აიხსნებოდა ახალი შესაძლებლობებით, რომლებიც ახალგაზრდა შოტლანდიელ არისტოკრატებს გაეხსნათ მას შემდეგ, რაც მარიამის ჰოლირუდის სასახლეში შეიქმნა სამეფო კარი ფრანგული მაგალითის მიხედვით. ახალგაზრდა, მოხდენილ, ლამაზ დედოფალს, რომელსაც უყვარდა მუსიკა, ცეკვები, მასკარადები, ნადირობა და გოლფი, არ შეეძლო არ მიეზიდა შოტლანდიელი დიდგვაროვნები, რომლებიც სამოქალაქო ომების დროს გადაეჩვივნენ სამეფო კარზე ცხოვრებას. მარიამმა ყოველდღიური ადმინისტრაციული სამუშაოები მორეისა და მეიტლანდს გადააბარა. ამგვარად მან ჰოლირუდში ლუვრის პატარა ვარიანტი შექმნა.
საგარეო პოლიტიკა მარიამ სტიუარტისთვის დიდ პრობლემას წარმოადგენდა. შოტლანდიის ხელისუფლების ლიდერები — მორეი და მეიტლანდი — ანგლო-შოტლანდიური კავშირის ერთგული მომხრეები იყვნენ. თვითონ დედოფალი მარიამი უარს ამბობდა ელისაბედ I-ის ინგლისის დედოფლად აღიარებაზე. იგი იმედს იტოვებდა, რომ შეძლებდა ინგლისის ტახტზე საკუთარი უფლებების რეალიზებას. კომპრომისი შესაძლებელი იყო მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მარიამი ინგლისის ტახტისადმი საკუთარ პრეტენზიაზე უარს განაცხადებდა ელისაბედ I-ის სიცოცხლეში, იმის სანაცვლოდ, რომ იგი ინგლისის ტახტის მემკვიდრე გახდებოდა მისი გარდაცვალების შემდეგ. მაგრამ არც მარიამი, რომელსაც თავდაჯერებული იმედები ჰქონდა, და არც ელისაბედ I, რომელიც არ იყო მზად, ინგლისის ტახტის მემკვიდრის საკითხი გადაეწყვიტა, არ აპირებდნენ დაახლოვებას.
ამავდროულად გაჩნდა მარიამ დედოფლის ახალი ქორწინების საკითხი. მის ხელზე პრეტენდირებდა მრავალი ევროპელი მონარქი (საფრანგეთის, შვედეთის, დანიის მეფეები, ავსტრიის ერცჰერცოგი). ყველაზე სავარაუდო საქმროდ დიდი ხნის განმავლობაში ითვლებოდა დონ კარლოსი — ესპანეთის მეფე ფილიპე II-ის ვაჟი. ამ შეუღლებასთან დაკავშირებულმა მოლაპარაკებებმა ინგლისი შეაშფოთა: ელისაბედ I იმაზეც კი იყო მზად, რომ მარიამი თავის მემკვიდრედ აღეარებინა, თუ იგი ესპანეთის პრინცთან ქორწინებაზე უარს იტყოდა. თუმცა 1563 წლის მიწურულისთვის ნათელი გახდა, რომ დონ კარლოსი ფსიქიკურად გაუწონასწორებელი იყო, ამიტომ მოლაპარაკებები ჩაიშალა. ელისაბედმა თავის მხრივ ხელი შესთავაზა რობერტ დადლის, ლესტერის გრაფს, თავის შესაძლო საყვარელს, რამაც, რასაკვირველია, გამოიწვია შოტლანდიის დედოფლის აღშფოთება.
1565 წელს შოტლანდიაში ჩამოვიდა დედოფლის მამიდაშვილი — ცხრამეტი წლის ჰენრი სტიუარტი, დარნლის ლორდი, ლენოქსის მე-4 გრაფის, მეთიუ სტიუარტის ვაჟი და ინგლისის მეფე ჰენრი VII-ის შთამომავალი დედის მხრიდან — მაღალი, ლამაზი ახალგაზრდა. მარიამ სტიუარტს იგი პირველივე ნახვისას შეუყვარდა და უკვე 1565 წლის 29 ივლისისთვის ცოლად გაჰყვა, რამაც ელისაბედ I-ის დიდი უკმაყოფილება გამოიწვია. ეს ქორწინება არა მხოლოდ ინგლისისგან დაშორებას, არამედ ამავდროულად დედოფლის ყოფილი მოკავშირეების — მორეისა და მეიტლანდის მოშორებასაც ნიშნავდა. 1565 წლის აგვისტოში მორეიმ აჯანყების წამოწყება სცადა, მაგრამ მარიამ სტიუარტმა, რომელსაც მხარს უჭერდნენ გორდონები და ჰეპბერნები და რომელმაც თავისი ძვირფასეულობები ჯარისკაცებისთვის ხელფასის გადასახდელად ჩადო, მომენტალურად შეუტია აჯანყებულებს და მორეის ინგლისში გაქცევა აიძულა.
მორეის გამოსვლამ დედოფალს აჩვენა, რომ რადიკალური პროტესტანტები და ანგლოფილები უსიტყვო ლოიალურობისგან შორს არიან. ამან დედოფლის პოლიტიკაში ცვლილება გამოიწვია. იგი დაუახლოვდა კათოლიკეებს და გააახლა ესპანეთის მეფესთან მიმოწერა. ერთდროულად მარიამი იშორებს წამყვან შოტლანდიელ არისტოკრატებს და იახლოვებს უბრალო წარმოშობის პირებსა და უცხოელებს, რომლებიც დედოფალს სჭირდება. მდგომარეობა გაამწვავა ქმართან ურთიერთობის გაციებამ: მარიამ სტიუარტი მიხვდა, რომ დარნლის ლორდი მორალურად მზად არ იყო სამეფო ტიტულისთვის, რომ იგი ცოლად გაჰყვა ისეთ ადამიანს, რომელსაც გამორჩეული ნიჭები და ღირსებები არ გააჩნდა. როცა შეცდომას მიხვდა, დედოფალმა თავისი ქმრის უგულებელყოფა დაიწყო.
შედეგად, 1566 წლის დასაწყისისთვის შეიქმნა დედოფლისადმი მტრულად განწყობილი დარნლისა და შოტლანდიის პროტესტანტი ლორდების კოალიცია, რომელსაც სათავეში ედგათ მორეი და მორტონი. 1566 წლის 9 მარტს ფეხმძიმე დედოფლის თვალწინ ოპოზიციის ლიდერებმა სასტიკად მოკლეს დავიდ რიჩო — მარიამ სტიუარტის ერთ-ერთი უახლოესი მეგობარი, ფავორიტი და პირადი მდივანი. სავარაუდოდ, ამ ბოროტმოქმედებით შეთქმულებს სურდათ დედოფლისთვის, მის სიცოცხლეზე საფრთხის შექმნით, ეიძულებინათ დათმობაზე წასვლა. თუმცა მარიამის ეფექტურმა მოქმედებებმა კვლავ გაანადგურა ოპოზიციის გეგმები: დედოფალი სახალხოდ შეურიგდა ქმარსა და მორეის, რამაც შეთქმულებს შორის აზრთა სხვადასხვაობა გამოიწვია. მარიამი მკვლელობის შემსრულებლებს მკაცრად გაუსწორდა. მორტონი და მისი თანამოაზრეები ინგლისში გაიქცნენ.
მარიამ სტიუარტის ქმართან შერიგება მოკლევადიანი აღმოჩნდა. მალე ნათელი გახდა მისი სიმპათია ბოთუელის გრაფთან, ჯეიმზ ჰეპბერნთან, რომელიც ძლიერ განსხვავდებოდა დარნლისგან თავისი ძალით, სიმამაცითა და გამბედაობით.[12] დედოფლისა და მეფის განხეთქილება შემდგარი ფაქტი ხდება: დარნლი უარს ამბობს მათი შვილის, მომავალი მეფე ჯეიმზ VI-ის, ნათლობაზე მისვლას. მარიამ სტიუარტის პოლიტიკა უფრო და უფრო იწყებს გრძნობებით განსაზღვრას, უპირველეს ყოვლისა, ბოთუელისადმი სიყვარულის გამო. დარნლი ხდება წინაღობა, რომელიც ჩამოშორებულ უნდა იქნას.
1567 წლის 10 თებერვალს ამოუცნობი მიზეზების გამო აფეთქდა სახლი კიორკ-ო'ფილდში, ედინბურგის გარეუბანში, სადაც დარნლი იყო გაჩერებული. თვითონ დარნლი კი უბედურ პაჟთან ერთად მკვდარი იპოვეს ბაღში. იგი სახლიდან გაქცევის მცდელობისას გაგუდეს. საკუთარი ქრმის მკვლელობის ორგანიზებაში მარიამ სტიუარტის მონაწილეობის მიღებასთან დაკავშირებული საკითხი ერთ-ერთი ყველაზე მწვავეა შოტლანდიის ისტორიაში. როგორც ჩანს, მოსალოდნელი ბოროტმოქმედების შესახებ, როგორც მინიმუმ, იცოდნენ მორეის გრაფმა და მეიტლანდმა და შესაძლოა, მონაწილეობაც კი მიიღეს ამაში. ასევე შესაძლოა საკმაოდ გაბედულად ითქვას დარნლის წინააღმდეგ შეთქმულების შესახებ რიჩოს მკვლელობაში მისი ყოფილი პარტნიორების მხრიდან, რომლებსაც სათავეში მორტონი ედგა და რომლებსაც მეფემ უღალატა. შეთქმულებაში ბოთუელის გრაფის მონაწილეობაც შესაძლებელია. თანაც, თუ ბოთუელი მარიამ დედოფლის ხელისკენ გზის გათავისუფლებას აპირებდა, მაშინ მორტონისა და მორეის ჯგუფები, შესაძლოა, დარნლის მკვლელობით დედოფლისადმი ნდობაში კრიზისის გამოწვევასა და დედოფლის ტახტიდან ჩამოგდებას ცდილობდნენ. შესაძლოა, ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი ჯგუფი ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად მოქმედებდა.
ყოველ შემთხვევაში, ვინც არ უნდა ყოფილიყო მეფის მკვლელი, ამ დანაშაულში შოტლანდიის საზოგადოებამ ბრალი გარკვეულწილად დედოფალს დასდო, როგორც ორგულ ცოლს. მარიამ სტიუარტს არაფერი გაუკეთებია თავისი უდანაშაულობის დასამტკიცებლად. პირიქით, 1567 წლის 15 მაისისთვის ჰოლირუდში შედგა მარიამისა და ბოთუელის გრაფის ქორწილი. მეფის სავარაუდო მკვლელთან ქორწილმა მარიამ სტიუარტს ქვეყანაში ყოველგვარი მხარდაჭერა დაუკარგა, რითიც დაუყოვნებლივ ისარგებლეს პროტესტანტმა ლორდებმა და მორეის გრაფის მომხრეებმა. მათ შექმნეს ლორდთა „კონფედერაცია“ და საკმარისი სამხედრო ძალების შეგროვების შემდეგ დედოფალი და ბოთუელი ედინბურგიდან განდევნეს. 1567 წლის 15 ივნისს დედოფლის ჯარი, რომელიც კარბერთან შეხვდა კონფედერაციის ჯარს, დაიშალა. მარიამ სტიუარტი იძულებული გახდა დანებებულიყო, თუმცა წინასწარ უზრუნველჰყო ბოთუელის უსაფრთხოდ წასვლა. დედოფალი აჯანყებულებმა მიიყვანეს ლოხლევენის ციხე-სიმაგრეში, სადაც 24 ივლისს მარიამმა ხელი მოაწერა დოკუმენტს ტახტიდან გადადგომის შესახებ, თავისი ვაჟის, ჯეიმზ I-ის სასარგებლოდ. მეფის სრულწლოვანებამდე ქვეყნის რეგენტად დაინიშნა მორეის გრაფი.
კანონიერი დედოფლის ჩამოგდებას არ შეიძლებოდა არ გამოეწვია შოტლანდიელი ლორდების ნაწილის უკმაყოფილება. „კონფედერატების“ კავშირი სწრაფად დაიშალა, მორეების რეგენტობის დაწესებამ გამოიწვია ჰამილტონების ოპოზიციაში გადასვლა. 1568 წლის 2 მაისს მარიამ სტიუარტი გაიქცა ლოხლევენის ციხიდან. მას დაუყოვნებლივ შეუერთდნენ ოპოზიციონერი ბარონები. თუმცა 13 მაისს დედოფლის მცირერიცხოვანი არმია დამარცხდა რეგენტების არმიის მიერ ლანგსაიდთან ბრძოლაში. მარიამი გაიქცა ინგლისში, სადაც დახმარება ელისაბედ I-ს სთხოვა.
თავდაპირველად ელისაბედი მარიამს დახმარებას დაპირდა, თუმცა ის შორს იყო იმ იდეისგან, რომ ინგლისის ტახტის კონკურენტისთვის დახმარება გაეწვია. ელისაბედმა თავის თავზე აიღო მომრიგებლის ფუნქცია მარიამსა და მორეის გრაფს შორის და შოტლანდიის მეფის მკვლელობის გამოძიების ინიციატივა თავის თავზე აიღო. გამოძიების პროცესში რეგენტის მომხრეებმა წარმოადგინეს საბუთი მარიამ სტიუარტის ღალატის შესახებ, აგრეთვე მას ბრალი დასდეს ქმრის წინააღმდეგ შეთქმულებაში მონაწილეობაში, რის დასამტკიცებლად მოიშველიეს „ზარდახშის წერილები“. როგორც ჩანს, ამ წერილების ნაწილი (მაგალითად ბოთუელისადმი მიძღვნილი ლექსები) იყო ნამდვილი, მაგრამ მეორე ნაწილი — ყალბი. მემკვიდრეობის შედეგი გახდა ელისაბედ I-ის 1569 წლის ბუნდოვანი ვერდიქტი, რომელმაც საშუალება მისცა მორეას რეჟიმს განემტკიცებინა პოზიციები შოტლანდიაში და ამასთან ერთად მიეღო ინგლისის მხრიდან აღიარება.
მარიამ სტიუარტის საქმე ჯერ კიდევ ბოლომდე არ იყო წაგებული. 1570 წელს მორეას მკვლელობის შემდეგ შოტლანდიაში დაიწყო სამოქალაქო ომი დედოფლის მომხრეებსა და მეფის პარტიას შორის. მხოლოდ ელისაბედის ჩარევის შემდეგ, 1573 წლის 23 თებერვალს მხარეებმა ხელი მოაწერეს „პერტის შერიგებას“, რომლის თანახმადაც შოტლანდიის მეფედ აღიარეს ჯეიმზ I. მალე მორტონის ჯარებმა აიღეს ედინბურგი და დააპატიმრეს დედოფლის უკანასკნელი მომხრე, მეიტლანდი. ეს ნიშნავდა, რომ მარიამ სტიუარტმა რეგენტობის უკანასკნელი იმედი დაკარგა.
შოტლანდიაში მარცხმა არ გატეხა დედოფალი. ის კვლავ ინგლისის ტახტის პრეტენდენტი იყო. მარიამი წინააღმდეგი იყო, უარი ეთქვა საკუთარ უფლებებზე, რაც ძალზედ აშფოთებდა ელისაბედ I-ს. ინგლისში მარიამი იმყოფებოდა შეფილდის ციხესიმაგრეში მეთვალყურეობის ქვეშ. არ შეიძლება ითქვას, რომ მარიამ სტიუარტის შინა პატიმრობა გამოირჩეოდა სიმკაცრით: მას ჰყავდა საკმარისი რაოდენობის მსახურები, დედოფლის რჩენის ხარჯების დასაფარად ინგლისი და საფრანგეთი საკმაოდ დიდ ფულად დახმარებას იძლეოდნენ. თუმცა ის დაშორებული იყო შოტლანდიელი მეგობრებისაგან და ნელ-ნელა ბერდებოდა მარტოობაში.
მარიამი არ ეშვებოდა ინტრიგებს ელისაბედ I-ის წინააღმდეგ, აწარმოებდა საიდუმლო მიმოწერებს ევროპულ სახელმწიფოებთან, თუმცა ინგლისის დედოფლის წინააღმდეგ აჯანყებებში რეალურად არ მონაწილეობდა. ამის მიუხედავად, ჰენრიხ VII ავსტრიელის კანონიერი შვილიშვილის, მარიამ სტიუარტის სახელი აქტიურად მოიხსენიებოდა ელისაბედ I-ის წინააღმდეგ შეთქმულებაში მონაწილეთა შორის. 1572 წელს გამოაშკარავდა რიდოლფის შეთქმულება, რომლის მონაწილეებიც აპირებდნენ ელისაბედ I-ის დამხობას და ინგლისის ტახტზე მარიამ სტიუარტის აყვანას. 1586 წელს ელისაბედის მინისტრის, ფრენსის უოლსინჰემის და მისი ტუსაღის, ემიას პაულეტის მონაწილეობით მარიამ სტიუარტი გარეული აღმოჩნდა კათოლიკეების აგენტთან, ენტონი ბაბინგტონთან გაუფრთხილებელ მიმოწერაში, რომელშიც ის მხარს უჭერდა ელისაბედ I-ის მკვლელობას. თუმცა შეთქმულება გამოაშკარავდა და წერილები ხელში ჩაუვარდა ინგლისის დედოფალს. მარიამ სტიუარტი წარდგა სასამართლოს წინაშე, რომელმაც მას სასიკვდილო განაჩენი გამოუტანა. 1587 წლის 8 თებერვალს ფოტერინგის ციხეში მარიამ სტიუარტს თავი მოჰკვეთეს.
დედოფალი დაკრძალეს პეტერბორის ტაძარში, ხოლო 1612 წელს, მისი შვილის, ჯეიმზის ბრძანებით, რომელიც ელისაბედ I-ის გარდაცვალების შემდეგ ინგლისის მეფე გახდა, მარიამ სტიუარტის ნეშთი გადმოასვენეს უესტმინსტერის სააბატოში, სადაც დაკრძალეს სიცოცხლეში თავისი უპირველესი მეტოქის, ელისაბედის საფლავის გვერდით.
მარიამ სტიუარტის ბედით, რომელიც გადახლართული იყო ძალაუფლების მოპოვებასა და დაკარგვაში, სიყვარულსა და ღალატში, წარმატებასა და იმედგაცრუებაში, ვნებასა და სახელმწიფო სიბრძნეში, მრავალი საუკუნის განმავლობაში დაინტერესებული იყვნენ არა მარტო ისტორიკოსები, არამედ კულტურისა და ხელოვნების მოღვაწენი. დამნაშავე იყო თუ არა დედოფალი ქმრის სიკვდილში? რამდენად სარწმუნოა „ზარდახშის წერილები“? რა გახდა მისი დაცემის მიზეზი: ვნება და ვერაგი შეთქმულება მარიამის წინააღმდეგ თუ შოტლანდიის ისტორიის ბუნებრივი მსვლელობა? ამ და სხვა კითხვებზე პასუხის გაცემას ცდილობდნენ ისეთი გამოჩენილი მწერლები, როგორებიც არიან იოსტ ვან დეჰ ვონდელი, ფრიდრიხ შილერი, იულიუშ სლოვაცკი და შტეფან ცვაიგი. XVI საუკუნიდან დღევანდლამდე მოყოლებული ბიოგრაფიულ ნაწარმოებთა რაოდენობის მიხედვით მარიამ სტიუარტს შოტლანდიის ისტორიაში ბადალი არ ჰყავს. მარიამ სტიუარტის რომანტიკულმა ხასიათმა შეაქმნევინა გაეტანო დონიცეტის ოპერა „მარიამ სტიუარტი“. ლესია უკრაინკამ მას მიუძღვნა ლექსი „მარიამ სტიუარტის უკანასკნელი სიმღერა“.
მარიამ სტიუარტის სიკვდილით დასჯის ეპიზოდი ნაჩვენებია 11-წამიან ფილმში „მარიამ შოტლანდიელის აღსასრული“, რომელიც 1895 წლის აგვისტოში გადაიღო თომას ედისონის სტუდიამ „Edison Studios“. დედოფლის ბედი აგრეთვე საფუძვლად დაედო რამდენიმე მხატვრულ ფილმს: „მარიამ შოტლანდიელი“ (1936, მთავარ როლში ქეთრინ ჰეპბერნი), „მარიამი — შოტლანდიის დედოფალი“ (1971, მთავარ როლში ვანესა რედგრეივი), „შეთქმულება სამეფო ტახტის წინააღმდეგ“ („Gunpowder, Treason & Plot“) (2004, BBC), მთავარ როლში კლემანს პოეზი. სატელევიზიო ფილმ „უკანასკნელ საღამოში“ („La dernière nuit“, 1981) მარიამ სტიუარტის როლი ითამაშა ფრანგმა მსახიობმა ანი ჟირარდომ. 2013 წელს რეჟისორმა თომას იმბახმა გადაიღო ფილმი „მარიამი — შოტლანდიის დედოფალი (2013)“, მთავარი როლი შეასრულა ფრანგმა მსახიობმა კამილ რუტერფორდმა, ფილმის მუსიკა კი დაწერა სოფია გუბაიდულინამ.
მარიამ სტიუარტისადმი მიძვნილია მაიკ ოლდფილდის სიმღერა „To France“, რომელიც 1984 წელს საერთაშორისო ჰიტად იქცა.[13] 2011 წელს გერმანულ-ნორვეგიულმა მეტალ-ჯგუფმა „Leaves' Eyes“ ჩაწერა მისი ქავერ-ვერსია. ამავე სიმღერა სხვა ცნობილი ქავერი ჩაწერა გერმანულმა მეტალ-ჯგუფმა „Blind Guardian“.
ამერიკულ ტელესერიალ „სამეფოში“ სიუჟეტის ცენტრში მოქცეულია ახალგაზრდა მარიამ სტიუარტი და მისი ძალაუფლების სათავეში მოსვლის ისტორია.
| ჯეიმზ II | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ჯეიმზ III | მერი სტიუარტი, არანის გრაფი | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ჯეიმზ ჰამილტონი, არანის 1-ლი გრაფი | ელიზაბეთ ჰამილტონი | ედუარდ IV | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ჯეიმზ ჰამილტონი, არანის მე-2 გრაფი | ჯონ სტიუარტი, ლენოქსის მე-3 გრაფი | ჰენრი VII | ელისაბედ იორკელი | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| კლოდ დე გიზი | ანტუანეტ დე ბურბონი | ჯეიმზ IV | მარგარეტ ტიუდორი | არჩიბალდ დუგლასი, ანგუსის მე-6 გრაფი | ჰენრი VIII | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ფრანსუა დე გიზი | ჩარლზი, ლოთარინგიის კარდინალი | მარია დე გიზი | ჯეიმზ V | მეთიუ სტიუარტი, ლენოქსის მე-4 გრაფი | მარგარეტ დუგლასი | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ჯეიმზ სტიუარტი | მარიამ სტიუარტი, შოტლანდიის დედოფალი | ჰენრი სტიუარტი | ედუარდ VI | მერი I | ელისაბედ I | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ჯეიმზ I | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
