ჰაგიოგრაფია

ჰაგიოგრაფია (ბერძ. άγιος — „წმინდანი“ და γράφω — „ვწერ“) — სასულიერო მწერლობის დარგი, ქრისტიან წმინდანთა ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ანდა მათი მოწამებრივი აღსასრულის აღწერა. შინაარსობრივად გამოიყოფა ჰაგიოგრაფიის ორი ძირითადი სახეობა — წამება ანუ მარტვილობა და ცხოვრება-მოქალაქეობა.^[1]

ჰაგიოგრაფია აღმოცენდა რომის იმპერიაში. აქედან გავრცელდა სხვა ქრისტიანულ ქვეყნებში. პირველი ჰაგიოგრაფიული ნამუშევრები IV საუკუნიდან გვხვდება (ათანასე ალექსანდრიელის „ანტონის ცხოვრება“). IX–X საუკუნეებში ჰაგიოგრაფიამ ევოლუცია განიცადა: მასში რელიგიურის გარდა გამოიკვეთა ეთიკური და პოლიტიკური ტენდენციებიც. ბიზანტიელმა ჰაგიოგრაფმა სიმეონ მეტაფრასტმა (X ს.) ამ დარგის ახალი შესაძლებლობანი გამოავლინა და დიდი გავლენა მოახდინა დასავლურ და აღმოსავლურ ჰაგიოგრაფიულ მწერლობაზე.^[1]

დასავლური და ბიზანტიური ჰაგიოგრაფიული მწერლობა ფასეულია კულტურული, სოციალური და ენობრივი ისტორიისათვის, რადგან მისი ავტორები (ძირითადად — მღვდლები) წმინდანთა ცხოვრების აღწერისას აღწერდნენ მათ თანამედროვე მსოფლიოსაც. ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოებების გამოცემა დაიწყო 1643 წელს იეზუიტ-ბოლანდისტების მიერ (ანტვერპენი); მისი ერთ-ერთი დამაარსებელი იყო ჟან (იოჰან) ბოლანდი. ბოლანდისტების მიერ გამოცემული „წმინდანთა საქმენი“ (Acta Sanctorum) ძვირფასი ისტორიული წყაროა.^[2]

ქართული ჰაგიოგრაფია

ჰაგიოგრაფია ძველი ქართული სასულიერო მწერლობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი დარგია. ქართულ ლიტერატურაში მრავლადაა როგორც ორიგინალი, ისე თარგმნილი ნამუშევრები (ბერძნული, ასურული, არაბული, სომხური და სხვა ენებიდან). დღემდე მოღწეული პირველი ქართული ჰაგიოგრაფიული ძეგლია იაკობ ცურტაველის (ხუცესის) „შუშანიკის წამება“ (დაახლ. 476–483), რომელიც ორიგინალური ჰაგიოგრაფიული თხზულებაა. მაღალი მხატვრული ოსტატობით შესრულებული ნაშრომი მიგვანიშნებს შესაბამისი ლიტერატურული ტრადიციების არსებობაზე, ამიტომ ქართული ჰაგიოგრაფიის უფრო ადრინდელი ძეგლები ამჟამად დაკარგულად მიიჩნევა.^[1]

ორიგინალური ჰაგიოგრაფიული ნამუშევრები უმთავრესად მიმართულია საქართველოს დამპყრობელთა რელიგიების წინააღმდეგ — ზოროასტრიზმისა („შუშანიკის წამება“; „ევსტათი მცხეთელის მარტვილობა“, VI ს.; „რაჟდენ პირველმოწამის მარტვილობა“, XII ს.), ისლამისა (იოანე საბანისძის „აბო თბილელის წამება“, VIII ს.; „კოსტანტი კახის მარტვილობა“, IX ს.; „მიქელ-გობრონის მარტვილობა“, X ს.), ასევე ადგილობრივი წარმართობისა („კოლაელ ყრმათა მარტვილობა“, IX ს.). ქართველი ერის ისტორიული ცხოვრების თავისებურებების გამო ქრისტიანობის ღალატი სამშობლოს ღალატს ნიშნავდა. ქართულმა ჰაგიოგრაფიამ მომდევნო ხანის ქართულ მწერლობაში დასაბამი მისცა ეროვნული და კულტურული თვითმყოფადობისთვის ბრძოლის სასიცოცხლო ძალის მიმცემ ნაკადს. „ნინოს ცხოვრების“ რედაქციებში (IX–XIII სს.) აღწერილია საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელება. ეროვნული თვითშეგნების მოტივები იკვეთება ცხოვრება-მოქალაქეობის ჟანრის მრავალ თხზულებაშიც. ქართული ორიგინალური ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოებები უმნიშვნელოვანეს საისტორიო წყაროს წარმოადგენს. იქ გადმოცემული ისტორიული მოვლენები როგორც წესი თვითმხილველი ავტორების მიერაა ფიქსირებული (გიორგი მერჩულეს „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება“, X ს.; ბასილი ზარზმელის „სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრება“, X ს.; „ასურელ მამათა ცხოვრებანი“, IX–XI სს.; გიორგი მთაწმიდლის „ექვთიმე მთაწმიდლის ცხოვრება“, XI ს.; გიორგი მცირის „გიორგი მთაწმიდლის ცხოვრება“, XI ს. და სხვ.).^[1]

ქართულ ჰაგიოგრაფიაში XI საუკუნიდან კიმენური თხრობა ჩაანაცვლა მეტაფრასულმა მიმართულებამ. ორმხრივი ხასიათი ჰქონდა კულტურულ ურთიერთობას მეზობელ ხალხებთან. მაგალითად, ქართულ ჰაგიოგრაფიაში შემონახული არაერთი იმ მნიშვნელოვანი ძეგლის თარგმანი, რომელთა დედნები დღეს დაკარგულად ითვლება. გიორგი მთაწმიდლის მიხედვით, ექვთიმე მთაწმიდელმა ქართულიდან ბერძნულად თარგმნა „სიბრძნე ბალავარისი“, რომელიც შემდგომში ბერძნულიდან ლათინურად ითარგმნა და გავრცელდა ევროპაში (მ.შ. სლავურ ქვეყნებში) და ა.შ.^[1]

ეროვნული პრობლემატიკის დამუშავებასთან ერთად ქართულმა ჰაგიოგრაფიამ საერო მწერლობას გადასცა დახვეწილი ლიტერატურული სტილი და სინამდვილის მხატვრული ასახვის არაერთი მნიშვნელოვანი ხერხი.^[1]

სქოლიო

1. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, თბ., 1987. — გვ. 584.
2. Смирнова Е. Д., Сушкевич Л. П., Федосик В. А. Агиография // Средние века : Культура, искусство, история. Иллюстрированная энциклопедия / под ред. В. А. Федосика. — М.: Эксмо, 2008. — стр. 9–10, 304 c. ISBN 978-5-699-24660-1.