From Wikipedia, the free encyclopedia
ბურუნდი (ფრანგ. Burundi), ოფიციალურად ბურუნდის რესპუბლიკა (ფრანგ. République du Burundi) — ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფო აღმოსავლეთ აფრიკაში. დედაქალაქები — გიტეგა და ბუჟუმბურა. ქვეყანას ჩრდილოეთიდან ესაზღვრება — რუანდა, სამხრეთიდან და აღმოსავლეთიდან — ტანზანია, ხოლო დასავლეთიდან — კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა. სამხრეთ-დასავლეთიდან ესაზღვრება ტბა ტანგანიიკა. ზღვაზე გასასვლელი არ გააჩნია. მოსახლეობის რაოდენობა 2020 წლის აღწერით შეადგენს 11 865 821 ადამიანს.[5]
| ბურუნდის რესპუბლიკა Republika y'u Burundi République du Burundi ბურუნდი |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| დევიზი: „Ubumwe, Ibikorwa, Amajambere“ (კირ.) „Unité, Travail, Progrès“ (ფრ.) „Union, Work, Progress“ (ინგლ.) „ერთიანობა, შრომა, პროგრესი“ (ქართ.) |
||||||
| ჰიმნი: Burundi bwacu (კირუნდი) |
||||||
 |
||||||
| დედაქალაქი | გიტეგა (პოლიტიკური)
ბუჟუმბურა (ეკონომიკური) | |||||
| უდიდესი ქალაქი | ბუჟუმბურა, გიტეგა | |||||
| ოფიციალური ენა | კირუნდი, ფრანგული | |||||
| მთავრობა | რესპუბლიკა | |||||
| - | პრეზიდენტი | ევარისტე ნდაიშიმიე | ||||
| - | ვიცე-პრეზიდენტი | პროსპერ ბრაზომბრანზა | ||||
| - | პრემიერ-მინისტრ | ჯერვიზ ნდირაკობუკა | ||||
| ფართობი | ||||||
| - | სულ | 27 834[1] კმ2 (142-ე) | ||||
| - | წყალი (%) | 10 | ||||
| მოსახლეობა | ||||||
| - | 2020 შეფასებით | 11 865 821[2] (77-ე) | ||||
| - | 2008 აღწერა | 8 053 574 | ||||
| - | სიმჭიდროვე | 401.6 კაცი/კმ2 (მე-20) | ||||
| მშპ (მუპ) | 2022 შეფასებით | |||||
| - | სულ |  $10.8 მილიარდი [3] (164-ე) |
||||
| - | ერთ მოსახლეზე | $865 [3] (193-ე) |
||||
| აგი (2021) | 0.426[4] (დაბალი) (187-ე) | |||||
| ვალუტა | ბურუნდის ფრანკი (BIF) |
|||||
| დროის სარტყელი | UTC+02:00 | |||||
| - | ზაფხულის (DST) | UTC+02:00 (UTC) | ||||
| ქვეყნის კოდი | BDI | |||||
| Internet TLD | .bi | |||||
| სატელეფონო კოდი | 257 | |||||
ტვას, ჰუტუს და ტუტსის ხალხები ცხოვრობდნენ ბურუნდიში მინიმუმ 500 წლის განმავლობაში. თანაცხოვრების 200-ზე მეტი წლის განმავლობაში, ბურუნდი დამოუკიდებელი სამეფო იყო, XX საუკუნის დასაწყისამდე, როდესაც გერმანიამ დაიპყრო რეგიონი.[6]პირველი მსოფლიო ომის და გერმანიის დამარცხების შემდეგ, მან ტერიტორია ბელგიას დაუთმო. როგორც გერმანელები, ისე ბელგიელები განაგებდნენ ბურუნდის და რუანდას, როგორც ევროპულ კოლონიას, რომელიც ცნობილია რუანდა-ურუნდის სახელწოდებით. მიუხედავად ზოგადი მცდარი მოსაზრებისა, ბურუნდი და რუანდა არასოდეს ყოფილან საერთო მმართველობის ქვეშ ევროპულ კოლონიზაციამდე.
ბურუნდიმ დამოუკიდებლობა მოიპოვა 1962 წელს და თავდაპირველად ჰქონდა მონარქია, მაგრამ მთელი რიგი მკვლელობების, გადატრიალებებისა და რეგიონალური არასტაბილურობის შემდეგ, ზოგადი კონფლიქტური ფონი დასრულდა 1966 წელს რესპუბლიკისა და ერთპარტიული სახელმწიფოს დაარსებით. ეთნიკური წმენდის პერიოდები და საბოლოოდ ორი სამოქალაქო ომი 1970-იან წლებში და 90-იან წლებში მომხდარმა გენოციდებმა ეკონომიკა განუვითარებელი დატოვა და მოსახლეობა მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე ღარიბი ქვეყანაა. რუანდასა და ბურუნდის პრეზიდენტები, ჰუტუს წარმომადგენლები, ერთად დაიღუპნენ, როდესაც მათი თვითმფრინავი ჩამოაგდეს 1994 წლის აპრილში. 2015 წელს მოჰყვა ფართომასშტაბიანი პოლიტიკური დაპირისპირება, რადგან პრეზიდენტი პიერ ნკურუნზიზა არჩევნებში კანდიდატად წარდგენას ითხოვდა მესამე ვადით, გადატრიალების მცდელობა ჩაიშალა და ქვეყანა საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნების გამო ფართოდ გააკრიტიკეს საერთაშორისო საზოგადოების წევრებმა.
ბურუნდი პოლიტიკური სისტემით სუვერენული სახელმწიფოა, საპრეზიდენტო წარმომადგენლობითი დემოკრატიული რესპუბლიკა, რომელიც ემყარება მრავალპარტიულ სახელმწიფოს. ბურუნდის პრეზიდენტი არის სახელმწიფოს მეთაური და მთავრობის მეთაური. ამჟამად ბურუნდიში 21 რეგისტრირებულია პარტიაა. 1992 წლის 13 მარტს ტუტსის გადატრიალების ლიდერმა პიერ ბუიოამ შექმნა კონსტიტუცია, რომელიც ითვალისწინებს მრავალპარტიული პოლიტიკურ პროცესს და ასახავდა მრავალპარტიულ კონკურენციას.[7] ექვსი წლის შემდეგ, 1998 წლის 6 ივნისს, კონსტიტუცია შეიცვალა, გააფართოვა ეროვნული ასამბლეის ადგილები და ორი ვიცე-პრეზიდენტის დებულებები გამოიწვია. არუშას შეთანხმების გამო, ბურუნდიში ჩამოყალიბდა გარდამავალი მთავრობა 2000 წელს.[8] 2016 წლის ოქტომბერში ბურუნდიმ აცნობა გაეროს საკუთარი განზრახვის შესახებ, გამოეტოვებინათ სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლო.[9]
ბურუნდი, პირველ რიგში, სასოფლო საზოგადოებად რჩება, მოსახლეობის მხოლოდ 13.4% ცხოვრობს ქალაქებში 2019 წლის მონაცემების მიხედვით. კვადრატულ კილომეტრზე დაახლოებით 315 ადამიანის სიმჭიდროვე ფიქსირდება , სიდიდით მეორეა სუბ-საჰარის აფრიკაში. [17] მოსახლეობის დაახლოებით 85% ჰუტუს ეთნიკურ ჯგუფს მიეკუთვნება, 15% არის ტუტსი, ხოლო 1% –ზე ნაკლებია ადგილობრივი მკვიდრი ტვა. ბურუნდის ოფიციალური ენებია კირუნდი, ფრანგული და ინგლისური ენა, კირუნდი ოფიციალურად არის აღიარებული, როგორც ერთადერთი ეროვნული ენა. [10]
აფრიკის ერთ–ერთი ყველაზე პატარა ქვეყანა, ბურუნდის მიწა ძირითადად გამოიყენება საარსებო სოფლის მეურნეობისთვის და საძოვრებისთვის, რამაც გამოიწვია ტყის განადგურება, ნიადაგის ეროზია და ჰაბიტატების დაკარგვა. [11] 2005 წლის მდგომარეობით, ქვეყანა თითქმის მთლიანად დაიშალა, მისი მიწის 6%-ზე ნაკლები დაფარულია ხეებით, ხოლო ნახევარზე მეტი იყო კომერციული პლანტაციები.[12] სიღარიბის გარდა, ბურუნდელებს ხშირად უწევთ გაუმკლავდნენ კორუფციას, გააჩნიათ სუსტი ინფრასტრუქტურა, ჯანმრთელობის და განათლების სერვისების ცუდი ხელმისაწვდომობა და განიცდიან შიმშილს. [13] ბურუნდი მჭიდროდ არის დასახლებული და მრავალი ახალგაზრდა ემიგრაციაშია წასული, სხვაგან შესაძლებლობების მოსაძებნად. World Happiness Report 2018-მა ბურუნდი დაასახელა, როგორც მსოფლიოში ყველაზე ნაკლებად ბედნიერი ერი, 156-ე ადგილით.[14] ბურუნდი არის აფრიკის კავშირის, აღმოსავლეთ და სამხრეთ აფრიკის გაერთიანებული ბაზრის, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციისა და მიუმხრობლობის მოძრაობის წევრი.
ბურუნდი — სახელმწიფოა, რომელსაც ზღვაზე გასასვლელი არა აქვს. საზღვრების საერთო სიგრძეა — 974 კმ: დასავლეთით — კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასთან (233 კმ), ჩრდილოეთით — რუანდასთან (290 კმ), აღმოსავლეთით და სამხრეთ-აღმოსავლეთით — ტანზანიასთან (451 კმ)[15]. ქვეყნის ფართობი შეადგენს 27 830 კმ²-ს, რომლის 25 650 კმ² მოდის ხმელეთზე[15]. სახელმწიფო მდებარეობს პლატოზე, რომელიც სამხრეთ-დასავლეთისკენ ეშვება ტანგანიიკის ტბისკენ.
ქვეყანა ძირითადად შედგება პლატოსაგან, დასავლეთით მდებარეობს მერიდიონალურად მიმართული მთის ჯაჭვი, რომელიც რუანდაშიც გრძელდება. ცენტრალური პლატოს საშუალო სიმაღლეა — 1525 მეტრიდან 2000 მეტრამდე. ყველაზე უფრო მაღალი მწვერვალია — მთა ჰეჰა, რომელიც მდებარეობს ბუჟუმბურადან სამხრეთ-აღმოსავლეთით და სიმაღლეში აღწევს 2760 მეტრს[16]. ქვეყნის სამხრეთ-აღმოსავლეთში და სამხრეთში სიმაღლეები დაახლოებით 1370 მეტრია. ტანგანიიკის ტბის ჩრდილოეთით, მდინარე რუზიზის გასწვრივ არსებული დედამიწის ზოლი, რომელიც აღმოსავლეთ აფრიკის რღვევის ხაზის ნაწილია, 915 მეტრს ქვემოთ მყოფი ქვეყნის ერთადერთი რაიონია. ტანგანიიკის ტბის სიახლოვეს მდებარეობს ქვეყნის ყველაზე დაბალი წერტილი — 772 მეტრი[17]. ტანგანიიკის ტბა და მასში ჩამდინარე სასაზღვრო მდინარე რუზიზი მდებარეობენ ჩრთილოეთით გაფართოებულ ნაყოფიერ ნიადაგიან დაბლობზე. ქვეყნის ცენტრში და აღმოსავლეთით მდებარეობს ვაკე ადგილები, რომლებიც გარშემორტყმულია მთებით და ჭაობებით.
ბურუნდის დიდი ნაწილი აგებულია უმნიშვნელოდ ტრანსფორმირებული პროტეროზოური ეონის მეზოპროტეროზოური ერის კიბარანის ზოლის ნატეხი ჯიშებით, რომელიც გრძელდება კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკიდან ტანზანიამდე და უგანდამდე ბურუნდის და რუანდის გავლით. კიბარანის კლდეები შერეულია გრანიტის ჯიშებთან და 350 კმ-ის სიგრძეზე არსებობს მაფიური და ულტრამაფიური ინტრუზიის ვიწრო ზონა. ქვეყნის აღმოსავლეთ ნაწილში კიბარანის ზოლი შეზღუდულია ნეოპროტეროზოური ერის მალარაგაზის წყლის ნალექებით კრისტალური ფიქლების, კირქვის დოლომიტის და ლავის ძირითადი მინარევებით. ტანგანიიკის ტბის ჩრდილოეთით ქვეყანა აგებულია მესამეული და მეოთხედური პერიოდების დანალექებით[18].
ქვეყანაში ძირითადად სჭარბობს ღია ფერის, ტყისმწარმოებელი ნიადაგი, რომელიც აყალიბებს ჰუმუსის თხელ ფენას ლატერიტულ (რკინით მდიდარი) სუბნიადაგზე. გაბატონებულია მთის წითელი ჰუმუსიან-ფერალიტური ნიადაგი; რუზიზის ხეობაში — შავი ტროპიკული ნიადაგი. საუკეთესო ნიადაგი ჩამოყალიბებულია ალუვიონად, მაგრამ ისინი შეზღუდულია დიდი მდინარეების ხეობებით. სერიოზული პრობლემაა ნიადაგის ეროზია, რომელიც დაკავშირებულია ზედაპირის ქანობებთან და ნალექებთან, ასევე სოფლის მეურნეობის განვითარებასთან[19].
ბურუნდიში არსებობს მინდვრის შპატის, კაოლინის, ფოსფორის, პლატინის ჯგუფის ლითონების, კვარციტის, ხმელეთზე იშვიათი ლითონების, ვანადიუმის, კირქვის მნიშვნელოვანი საბადოები. მაბაიაში, ჩანკუზოში, ტორა-რუზიბაზიში, მუიინგში არსებობს ოქროს საბადო. კაიანზას და კირუნდოს პროვინციებში მუშავდება კასატერიტის, კოლუმბიტოტანტალიტის და ვოლფრამის საბადო. 1974 წელს აღმოჩენილი ნიკელის მარაგი შეფასებულია 370 მილიონ ტონად (მსოფლიო მარაგის 3-5 %)[20].
ბურუნდის ტერიტორიის დიდი ნაწილი ეკუთვნის ნილოსის აუზს (მთავარი მდინარეებია რუვუვუ და აკანიარუ), უკიდურესი დასავლეთი და სამხრეთ-აღმოსავლეთი — მდინარე კონგოს აუზს (მალაგარასი და რუზიზი).
ძირითადი მდინარეებია: რუზიზი, მალაგარასი და რუვუვუ, არც ერთი მათგანი არ არის სანაოსნო. მდინარეების — მალაგარასის და რუზიზის წყლები მოსარწყავად გამოიყენება ქვეყნის აღმოსავლეთ და დასავლეთ ნაწილებში.
მდინარეები ქმნიან ქვეყნის საზღვრების დიდ ნაწილს. კანიარი და კაგერა გამოყოფს ბურუნდის რუანდისაგან საერთო საზღვრის ბევრ მონაკვეთზე, ხოლო მდინარე მალაგარასი ქმნის ქვეყნის სამხრეთი საზღვრის დიდ ნაწილს[16].
ბურუნდიში მდებარეობს მდინარე ნილოსის ზღვასთან მიერთებიდან ყველაზე უფრო შორს არსებული სათავე. თუმცა ფორმალურად ნილოსი სათავეს იღებს ვიქტორიას ტბიდან, ნილოსის დინებას მიეკუთვნება ამ ტბაში ჩამდინარე მდინარე კაგერა, რომლის ზემო შენაკადის სათავე — მდინარე რუვირონზა, მდებარეობს კიკიზის მთაზე.
ქვეყნის სამხრეთში და დასავლეთში მდებარე ტანგანიიკის ტბა გაყოფილია ბურუნდის, ტანზანიასა და კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას შორის. ქვეყნის ჩრდილო-აღმოსავლეთში მდებარეობს კოჰოჰოს და რუგვეროს ტბები.
ბურუნდის კლიმატი ძირითადად ტროპიკულია[21][22] ტემპერატურის დღის მნიშვნელოვანი ამპლიტუდებით. ტემპერატურა ასევე შესამჩნევად მერყეობს ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონებში სიმაღლეზე დამოკიდებულების მიხედვით. საშუალო ტემპერატურა ცენტრალურ პლატოზე შეადგენს 20 °C-ს, ტანგანიიკის ტბის გარშემო ტერიტორიაზე 23 °C-ს, ქვეყნის ყველაზე უფრო მაღალი მთების ტერიტორიაზე 16 °C-ს. ბუჟუმბურას საშუალო წლიური ტემპერატურა შეადგენს 23 °С-ს[21].
ატმოსფერული ნალექები არარეგულარულია, ყველაზე უფრო მეტია ქვეყნის ჩრდილო-დასავლეთით. ბურუნდის დიდ ნაწილზე ნალექების საშუალო წლიური რაოდენობა შეადგენს 1300-1600 მმ-ს, რუზიზის დაბლობზე და ქვეყნის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში 750-1000 მმ-ს[21]. ნალექების მოსვლის მიხედვით გამოყოფენ ოთხ სეზონს: გრძელი მშრალი სეზონი (ივნისი—აგვისტო), მოკლე ნოტიო სეზონი (სექტემბერი—ნოემბერი), მოკლე მშრალი სეზონი (დეკემბერი—იანვარი) და გრძელი ნოტიო სეზონი (თებერვალი—მაისი).
ბურუნდი ძირითადად სასოფლოსამეურნეო, სასაძოვრო ქვეყანაა, რის შედეგადაც ხდება ტყის გაჩეხვა, ნიადაგის ეროზია და ტრადიციული ცხოვრების სფეროს განადგურება. ფოთოლმცვივანი მარადმწვანე ტროპიკული ტყე შეცვლილია მეორეული სავანითა და კულტურული მცენარეულობით. ტყეები ბურუნდის მოსახლეობის დიდი სიმჭიდროვის გამო გაჩეხილია ქვეყნის თითქმის მთელ ტერიტორიაზე, დაახლოებით 600 კმ² ტერიტორიის გარდა. ტყეების ფართობი ყოველწლიურად მცირდება საერთო ფართობის 9 %-ით. დარჩენილ ტყეებს შორის ჭარბობს ევკალიპტი, აკაცია, ლეღვი და ზეთის პალმა. ქვეყნის დიდი ნაწილი დაფარულია სავანის მცენარეულობით.
ბურუნდის ფაუნა მდიდარი იყო სოფლის მეურნეობის განვითარებამდე. დღეისათვის ქვეყანაში გვხვდება სპილო, კამეჩი, ბეჰემოთები, ნიანგები, გარეული ღორები, ლომები, ანტილოპები, ფრთამატყლიანები, სხვადასხვა სახეობის მაიმუნი; მრავალრიცხოვანი ფრინველი, ქვეწარმავალი[23].
ქვეყანაში უხვი ორნიტოფაუნაა. ყველაზე უფრო გავრცელებულია: გვირგვინოსანი წეროები, ციცრები, გნოლები, იხვები, ბატები, მწყრები, ჩიბუხები. ფრინველთა 451 სახეობა ბარტყებს ჩეკავენ ქვეყნის ტერიტორიაზე. მოსახლეობის ზრდასთან დაკავშირებით ბევრი სახეობის პოპულაცია მცირდება ან ქრება.
ტანგანიიკის ტბაში დაცურავს თევზების დიდი რაოდენობა, მათ შორის ნილოსის ქორჭილა, მტკნარი წყლის სარდინები. ტანგანიიკის ტბაში არსებული თევზის 130 სახეობაზე მეტი ენდემია[23].
ბურუნდუში არსებობს ორი ეროვნული პარკი:
ბურუნდის ძველი და საშუალო საუკუნეების ისტორია ნაკლებადაა შესწავლილი. ამ რეგიონის პირველი მაცხოვრებლები იყვნენ ტვას პიგმეები, რომლებიც დაახლოებით ჩვენი წელთაღრიცხვის 1000 წელს განდევნეს ჰუტუს მიწადმოქმედებმა. XV—XVI საუკუნეებში აქ მოვიდნენ მომთაბარე-მეცხოველეები ტუტსი.
XVII საუკუნეში თანამედროვე ბურუნდის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა ბურუნდის დამოუკიდებელი ფეოდალური სამეფო. პირველმა ცნობილმა მვამიმ (მეფე) ნტარე I-მა (მართავდა 1720-1760 წწ.) გააერთიანა ამ ტერიტორიაზე არსებული დაქსაქსული სახელმწიფოები და შექმნა ერთიანი სამეფო. ნტარე II-ს მმართველობის პერიოდში (მართავდა 1825-1852 წწ.) ხდება სამეფოს აყვავება. მეზობლებთან დიდი რაოდენობით ომების შემდეგ ნტარე II-მ გააფართოვა საკუთარი სამეფოს ტერიტორია თითქმის დღევანდელ საზღვრებამდე. XIX საუკუნის ბოლოდან XX საუკუნის დასაწყისამდე ქვეყანაში მიდიოდა ძმათამკვლელი ომები.
პირველი ევროპელი, რომელიც ეწვია თანამედროვე ბურუნდის ტერიტორიას, იყო ჯონ ჰანიგ სპიკი, რომელიც რიჩარდ ფრენსის ბერტონთან ერთად მოგზაურობდა ტანგანიიკის ტბის რაიონში 1858 წელს. მათ მდინარე ნილოსის სათავის ძებნაში გამოიკვლიეს ტბის უკიდურესი ჩრდილოეთი ნაწილი. 1871 წელს ჰენრი მორტონ სტენლიმ და დეივიდ ლივინგსტონმა ჩააღწიეს ბუჟუმბურამდე და გამოიკვლიეს მდინარე რუზიზის რაიონი. 1884—1885 წლების ბერლინის კონფერენციის შემდეგ გერმანიის გავლენის ზონა აღმოსავლეთ აფრიკაში გაფართოვდა თანამედროვე რუანდის და ბურუნდის ტერიტორიამდე. 1894 წელს გერმანელმა გრაფმა ფონ გიოტზენმა აღმოაჩინა კივუს ტბა. ოთხი წლის შემდეგ თანამედროვე ბურუნდის ტერიტორიას ეწვივნენ პირველი მისიონერები[26].
XIX საუკუნის II ნახევარსა და XX საუკუნის დამდეგს ბურუნდში შინაომები გაჩაღდა. ევროპელი კოლონიზატორები ცდილობდნენ ამით ესარგებლათ. 1899 წელს ქალაქ უსუმბურაში (ბუჟუმბურა) დაარსდა გერმანული სამხედრო პოსტი. 1903 წელს ბურუნდი შევიდა გერმანიის აღმოსავლეთი აფრიკის შემადგენლობაში. პირველ მსოფლიო ომში გერმანიის დამარცხების შემდეგ, ქვეყანა გახდა ბელგიის სამანდატო ტერიტორიის — რუანდა-ურუნდის (ურუნდი-ბურუნდის სახელწოდება სუაჰილის ენაზე, რომელიც მიღებული იყო კოლონიალიზმის პერიოდში) შემადგენელი ნაწილი. 1946 წელს დეკემბერში გაერომ რუანდა-ურუნდი ბელგიის სამეურვეო ტერიტორიად გამოაცხადა. იგი გაერთიანებული იყო ბელგიის კონგოსთან ადმინისტრაციულ კავშირში, მაგრამ ცალკე ვიცე-საგუბერნატოროს ქმნიდა. საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებას ახორციელებდა ბელგიის მეფე და პარლამენტი. ფაქტობრივად ქვეყანას მართავდა ვიცე-გუბერნატორი (1959 წლიდან — გენერალ-რეზიდენტი). მაგრამ თუ კონგოს მართავდა უშუალოდ ბრიუსელი, რუანდა-ურუნდიში ხელისუფლება ტუტსის არისტოკრატიას ეკავა[27].
კოლონიალიზმის პერიოდში რუანდა-ურუნდის მოსახლეობას დაეკისრა მძიმე ბეგარა (მუშახელის იძულებითი შეგროვება კატანგის მაღაროებში სამუშაოდ და სხვა). 1950-იანი წლების განმავლობაში ბელგიის ხელისუფლება, მიუხედავად საერთაშორისო ზეწოლისა, უარს აცხადებდა მიეცა დამოუკიდებლობა თავისი კოლონიებისთვის. 1950-იანი წლების ბოლოდან გაძლიერდა განმათავისუფლებელი მოძრაობა. შეიქმნა ბევრი პოლიტიკური პარტია; მათ შორის დიდი გავლენით სარგებლობდა 1959 წელს დაარსებული ბურუნდის ერთობისა და ეროვნული პროგრესის პარტია (დამაარსებელი ლუი რვაგასორე), რომელიც მოითხოვდა კოლონიური რეჟიმის მოსპობასა და ბელგიის ჯარების გაყვანას, ასევე ქრისტიან-დემოკრატიული პარტია, რომელიც მოითხოვდა ბურუნდისათვის თვითმმართველობის უფლების მინიჭებას მეურვეობის რეჟიმის ფარგლებში.
1961 წელს ბურუნდიში ჩატარებულ არჩევნებში, კოლონიალური ადმინისტრაციის სურვილის მიუხედავად, გაიმარჯვა ბურუნდის ერთობისა და ეროვნული პროგრესის პარტიამ, რომელმაც მოიპოვა ხმების 80 % და საკანონმდებლო ორგანოში 64 ადგილიდან მიიღო 58 ადგილი. პრინცი ლუი რვაგასორე დაინიშნა პრემიერ-მინისტრად, მაგრამ 13 ოქტომბერს ის მოკლეს ოპოზიციური დემოკრატიული პარტიის კრეტიენის აგენტებმა. მისმა სიკვდილმა დაარღვია ჰუტუს და ტუტსის ერთობა, რისთვისაც ის იბრძოდა დიდი ხნის განმავლობაში[28].
1962 წლის 27 ივნისს გაეროს სპეციალურმა სესიამ მიიღო გადაწყვეტილება 1962 წლის 1 ივლისიდან ბელგიის მეურვეობის ლიკვიდაციის შესახებ რუანდა-ურუნდიზე, რომლის ტერიტორიაზეც იმავე დღეს შეიქმნა ორი დამოუკიდებელი სახელმწიფო — რუანდის რესპუბლიკა და ბურუნდის სამეფო. 1962 წლის 26 ივლისს ბურუნდი მიიღეს გაეროში. ბურუნდის დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ ქვეყანაში ხელისუფლება ხელში აიღო ტუტსის წარმომადგენლებმა, რომლებიც ახალ სახელმწიფოში იყვნენ ეროვნულ უმცირესობაში. მვამმა (მეფე) მვამბუტსა IV-მ მმართველი პარტიის კავშირი ეროვნული პროგრესისათვის (UPRONA) დახმარებით ქვეყანაში დაამყარა ავტორიტეტული რეჟიმი. დამოუკიდებლობის მიღების პირველი წლებიდან UPRONA-ს მთავრობა უარს აცხადებდა მიეცა ჰუტუს წარმომადგენლებისთვის თანაბარი უფლებები. ასეთი პოლიტიკა ხელს უწყობდა ქვეყანაში ეთნიკურ დაპირისპირებებს.
1965 წლის ოქტომბერში ჰუტუმ წამოიწყო სამხედრო გადატრიალების წარუმატებელი მცდელობა, რომელიც დამთავრდა ამ ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლების ახალი დაპატიმრებებით და დასჯით. მაშინვე დაიწყო სერიოზული უთანხმოებები ტუტსის ხელმძღვანელობაში. ჰუტუს ჩახშობილი სამხედრო გადატრიალებიდან ერთი წლის შემდეგ, 1966 წლის 8 ივლისს შთამომავალმა პრინცმა შარლ ნდიზიიემ, არმიის დახმარებით, რომელსაც მეთაურობდა პოლკოვნიკი მიშელ მიჩომბერო, ჩამოაგდო საკუთარი მამა და ტახტზე ავიდა ნტარე V-ს სახელით. ნოემბერში მორიგი სამხედრო გადატრიალების დროს ის ასევე პოლკოვნიკმა მიშელ მიჩომბერომ ჩამოაგდო, რომელმაც ბურუნდი რესპუბლიკად გამოცხადდა, ხოლო საკუთარი თავი პირველ პრეზიდენტად და მთავრობის ხელმძღვანელად. მაგრამ ტუტსი-მონარქისტები ცდებს არ იკლებდნენ ხელისუფლებაში დასაბრუნებლად და 1972 წელს მათ წამოიწყეს წარუმატებელი მცდელობა მიჩომბეროს რეჟიმის დასამხობად, რომელიც დამთავრდა მასობრივი მკვლელობებით (აჯანყების ჩახშობის დროს მოკლეს ყოფილი მეფე ნტარე V).
შემდგომში ქვეყანამ გადაიტანა კიდევ რამდენიმე გადატრიალების მცდელობა, რომელთა შედეგად ქვეყანაში დამყარდა სამხედრო დიქტატურა. 1987 წელს ხელისუფლებაში მოვიდა მაიორი პიერ ბუიოია, რომლის მმართველობის წლებში დაიწყო გენოციდი ბურუნდიში — სერიოზული ეთნიკური შეტაკებები ტუტსისა და ჰუტუს შორის. ქვეყნის ისტორიაში პირველად, 1993 წლის 1 ივნისს ჩატარებულ პრეზიდენტის დემოკრატიულ არჩევნებზე სახელმწიფოს მეთაური გახდა ჰუტუს წარმომადგენელი მელქიორ ნდადაიე, რომელიც მალევე ჩამოაგდეს და მოკლეს ტუტსის სამხედროებმა. ქვეყანაში დაიწყო ბურუნდის სამოქალაქო ომი ორ ეთნიკურ ჯგუფს შორის. მაგრამ მალე დადგა მცირე სიწყნარე და 1994 წელს ეროვნულმა კრებამ აირჩია ახალი პრეზიდენტი სიპრიენ ნტარიამირა, რომლის მკვლელობამაც გამოიწვია ეთნიკური შეტაკებების ახალი ტალღა. ამ არეულობების ფონზე 1996 წლის ივლისში მოხდა ახალი სამხედრო გადატრიალება და ხელისუფლებაში მოვიდა ტუტსის წარმომადგენელი — მაიორი პიერ ბუიოია. გაერომ და აფრიკის ერთობის ორგანიზაციამ დაგმო ახალი სამხედრო რეჟიმი და ბურუნდის წინააღმდეგ შემოიღეს მთელი რიგი ეკონომიკური სანქციები.
ბურუნდის რამდენიმეწლიან სამოქალაქო ომში და ეთნიკურ კონფლიქტებში დამყარდა შედარებითი სიმშვიდე, ძირითადად ქვეყანაში საერთაშორისო ძალისხმევების გამო. პრეზიდენტმა დომიტიენ ნდაიიზეიემ და ჰუტუს ეთნიკური დაჯგუფების — «ეროვნული განთავისუფლების ძალების» ლიდერმა აგატონ რვასამ ტანზანიაში მოლაპარაკებების შემდეგ ხელი მოაწერეს შეთანხმებას ძალადობის შეწყვეტაზე.
ბურუნდის რეკონსტრუქცია დაიწყო 2006 წელს, რომელმაც დიდი გავლენა მოახდინა ქვეყნის განვითარების პროცესზე. 2007 წლის თებერვალში გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ ოფიციალურად შეწყვიტა სამშვიდობო ოპერაციები ბურუნდიში და ყურადღება გაამახვილა ერის ეკონომიკის აღდგენაზე, რომელიც დიდწილად ეყრდნობა ჩაის და ყავას. ამასთანავე, ეკონომიკა სერიოზულ კრიზისში იმყოფება 12 წლიანი სამოქალაქო ომის შედეგად. [29]
ყოფილი პრეზიდენტი დომიტიენ ნდეიზეი და მისი პოლიტიკური მომხრეები დააპატიმრეს 2006 წელს, რომლებიც ბრალდებულნი იყვნენ გადატრიალების განზრახვაში. [30]
პიერ ნკურუნზიზა პრეზიდენტად ხელახლა აირჩიეს 2010 წელს,მან მიიღო ხმების 91% -ზე მეტი ოპოზიციური ბოიკოტის ფონზე [31] და ფიცი დადო 2010 წლის 26 აგვისტოს. [32]
2015 წლის აპრილში, ნკურუნზიზამ გამოაცხადა, რომ მას სურდა მესამე ვადით უფლებამოსილება. რასაც უკმაყოფილება მოჰყვა ოპოზიციის მხრიდან. მინიმუმ ექვსი ადამიანი დაიღუპა მიმდინარე საპროტესტო აქციებზე პირველ ორ დღეში. მთავრობამ დახურა მრავალჯერადი რადიოსადგურები და დააპატიმრა სამოქალაქო საზოგადოების ცნობილი ლიდერი პიერ-კლვერ მბინიპა. აპრილში 24,000-ზე მეტი ადამიანი გაიქცა ბურუნდიდან. [33][34]
საპრეზიდენტო არჩევნების შედეგები გამოცხადდა 2015 წლის 24 ივლისს. არჩევნებში გამირჯვა ნკურუნზიზამ, ხმების 69.41% -ით. [35]
2016 წლის 30 სექტემბერს, გაეროს ადამიანის უფლებათა საბჭომ ჩამოაყალიბა ბურუნდის შესახებ გამოძიების კომისია 33/24 რეზოლუციით. მისი მანდატია „2015 წლის აპრილიდან ბურუნდიში ადამიანის უფლებების დარღვევებზე საფუძვლიანი გამოძიების ჩატარება, სავარაუდო დამნაშავეების იდენტიფიცირება და რეკომენდაციების შემუშავება.“ [36] ადამიანის უფლებათა საბჭომ კომიტეტის მანდატი კიდევ ერთი წლით გააგრძელა სექტემბერში 2017. 2017 წლის 29 სექტემბერს, ბურუნდის შესახებ გამოძიების კომისიამ მოუწოდა ბურუნდიის მთავრობას დასრულდეს ადამიანის უფლებების სერიოზული დარღვევა. ამასთან, მან ხაზგასმით აღნიშნა, რომ „ბურუნდის მთავრობამ უარი თქვა თანამშრომლობაზე გამოძიების კომისიასთან, მიუხედავად კომისიის განმეორებითი თხოვნებისა და ინიციატივისა.“ [37]
2018 წლის 24 დეკემბერს, მთავრობამ ბურუნდის პოლიტიკური დედაქალაქი ბუჟუმურადან უკან დააბრუნა გიტეგაში, რომელიც დედაქალაქი იყო 1966 წლამდე. ბუჟუმბურა რჩება ეკონომიკურ დედაქალაქად.
ბურუნდის პირველი კონსტიტუცია მიღებული იქნა 1981 წელს. კონსტიტუციის თანახმად, სახელმწიფოს და მთავრობის მეთაური პრეზიდენტია, რომელიც ირჩევა ხუთი წლის ვადით ღია საყოველთაო არჩევნებზე. კონსტიტუციაში არსებობდა ჩანაწერი, რომლის თანახმადაც პრეზიდენტის პოსტზე კანდიდატი შეიძლება ყოფილიყო მხოლოდ ქვეყანაში ერთადერთი კანონიერი პარტიის — კავშირი ეროვნული პროგრესისათვის (UPRONA) ლიდერი, სადაც მთავარ როლს თამაშობდნენ ტუტსის წარმომადგენლები. 1992 წელს მიღებული ახალი კონსტიტუციით, ქვეყანაში შემოიღეს მრავალპარტიულობა, ხოლო პრეზიდენტის არჩევა გახდა საყოველთაო არჩევნებით. დღეისათვის ქვეყანაში მოქმედებს 2005 წლის თებერვლის რეფერენდუმის დროს მიღებული კონსტიტუცია.
აღმასრულებელი ხელისუფლება თავმოყრილია პრეზიდენტის ხელში, რომელიც კონსტიტუციის თანახმად სახელმწიფოს და მთავრობის მეთაურია[38]. ირჩევა პირდაპირი არჩევნებით 5 წლის ვადით არაუმეტეს ორი ვადისა. ის ასევე არმიის მთავარსარდალია და ეროვნული ერთიანობის გარანტია. მოქმედი სახელმწიფოს მეთაური პიერ ნკურუნზიზა არჩეული იქნა ამ პოსტზე პარლამენტში კენჭისყრით, გარდამავალი კონსტიტუციის თანახმად, რომელიც მიღებულია 2005 წლის თებერვალში[39]. 2010 წლის 28 ივნისს ქვეყანაში დაიწყო პრეზიდენტის პირდაპირი არჩევნები, რომელშიც ნკურუნზიზა დარჩა ერთადერთი მონაწილე წინასაარჩევნო ბრძოლებიდან ყველა ალტერნატიული კანდიდატის გასვლის შემდეგ[40].
პრეზიდენტს უფლებამოსილების აღსრულებაში ასისტირებას უკეთებენ ორი ვიცე-პრეზიდენტი, რომელთაგან ერთი კოორდინაციას უკეთებს პოლიტიკურ და ადმინისტრაციულ, ხოლო მეორე — ეკონომიკურ და სოციალურ სფეროებს. ორივე ვიცე-პრეზიდენტი ინიშნება სახელმწიფოს მეთაურის მიერ ეროვნულ ასამბლეაში თათბირის შემდეგ. მინისტრთა კაბინეტის ჩამოყალიბებაში თავის როლს თამაშობს ეთნიკური შემადგენლობა, რომელიც განისაზღვრება კვოტებით: ჰუტუსთვის 60 % და ტუტსისთვის 40 %[41].
საკანონმდებლო ხელისუფლება წარმოდგენილია ორპალატიანი პარლამენტით, რომელიც შედგება ეროვნული ასამბლეისაგან (ფრანგ. L'Assemblée Nationale) და სენატისაგან[42]. ეროვნული ასამბლეა შედგება 5 წლის ვადით არჩეულ მინიმუმ 100 წევრისაგან. მისი ჩამოყალიბებისას გათვალისწინებულია ეთნიკური (60 % ჰუტუ და 40 % ტუტსი) და სქესობრივი (70 % მამაკაცები და 30 % ქალები) პრინციპები. ეროვნული დამოუკიდებელი საარჩევნო კომისია ასევე ნიშნავს დამატებით წევრებს ეთნიკური უმცირესობების ინტერესების გამოსახატავად[15].
სენატი შედგება 49 წევრისაგან, რომელთაგან 34 ირჩევა არაპირდაპირი არჩევნებით 5 წლის ვადით, დარჩენილი ადგილები ნაწილდება ეთნიკურ უმცირესობებს და ყოფილ სახელმწიფოს მეთაურებს შორის[43].
პარლამენტის საკანონმდებლო ფუნქციები შეზღუდულია კონსტიტუციით. პრეზიდენტს საკონსტიტუციო სასამართლოსთან თათბირის შემდეგ შეუძლია გამოსცეს ბრძანებულება, რომელსაც აქვს კანონზე უფრო დიდი ძალა[39].
ყველაზე დაბალ დონეზე მცირე დავას ჩვეულებრივი სამართლის საფუძველზე წყვეტენ კოლინეს (ბორცვის) სასამართლოები (კირუნდის ენა — intahe yo ku mugina), რომლებიც შედგებიან უხუცესებისგან (კირუნდის ენა — abashingantahe) და სხვა არჩეული წევრებისაგან[44]. კომუნების დონეზე მოქმედებენ მაგისტრატურის სასამართლოები საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით (ფრანგ. Tribunal de Résidence), ხოლო პროვინციების დონეზე — მაღალი ინსტანციის სასამართლოები (ფრანგ. Tribunaux de Grande Instance), რომელთა გადაწყვეტილებები შეიძლება გასაჩივრდეს სამ სააპელაციო სასამართლოში, რომლებიც მდებარეობენ ბუჟუმბურაში, ნგოზიში და გიტეგეში.
უმაღლესი ინსტანციის სასამართლო სამოქალაქო და სისხლის სამართლის საკითხებზე უმაღლესი სასამართლოა (ფრანგ. La Cour supreme). ქვეყანაში ასევე მოქმედებს საკონსტიტუციო სასამართლო (ფრანგ. La Cour Constitutionnelle), რომელიც იხილავს კონსტიტუციის შესაბამისობასთან დაკავშირებულ საქმეებს, ასევე ადამიანის უფლებების დარღვევებს[45].
დამოუკიდებლობამდე დარეგისტრირებული იყო 23-ზე მეტი პოლიტიკური პარტია, რომელთაგან მხოლოდ ორმა შეძლო მნიშვნელოვანი გავლენა მოეხდინა ქვეყნის ცხოვრებაზე — პრინც ლუი რვაგასორეს მიერ დაარსებულმა პროგრესის და ერთობის ეროვნულმა პარტიამ (UPRONA) და ჰუტუს სახალხო პარტიამ (NP). მაგრამ, UPRONA-მ, რომელიც ეროვნულ ასამბლეაში აკონტროლებდა 64 ადგილიდან 58-ს, განიცადა ძირითადად ეროვნულ ნიადაგზე ბაზირებული შიდა კონფლიქტები. ამიტომ NP პარლამენტში შეერწყა UPRONA-ს პარტიის ჰუტუს ფრთას და ჩამოყალიბდა ეგრეთ წოდებული მონროვიას ჯგუფი, ხოლო ტუტსის ფრთამ ჩამოაყალიბა კასაბლანკას ჯგუფი[46].
1966 წელს პრეზიდენტმა მიჩომბერომ აკრძალა ყველა პარტია UPRONA-ს გარდა. 1979 წლის 1 ნოემბერს სამხედრო გადატრიალებისას მიჩომბეროს გადაყენების შემდეგ გამოცხადდა UPRONA-ს დაშლის შესახებ, მაგრამ უკვე 1979 წელს პარტია ისევ მონაწილეობდა სახელმწიფო მმართველობაში, ხოლო 1981 წლის კონსტიტუციით იყო ქვეყნის ერთადერთი ლეგალური პოლიტიკური ორგანიზაცია.
1993 წლის საპრეზიდენტო და საპარლამენტო არჩევნებმა მოიტანა UPRONA-ს პარტიის დამარცხება, მაშინ ხმების 72 % მოიპოვა პრეზიდენტ ნდადაიიეს პარტია ბურუნდის დემოკრატიულმა ფრონტმა (FRODEBU). 1990-იან წლებში წარმოიშვნენ ახალი პარტიები როგორებიცაა, ბურუნდის გადარჩენის აფრიკული ალიანსი (ABASA), დემოკრატიისათვის და ეკონომიკური და სოციალური განვითარებისთვის გაერთიანება (RADDES), თანხმობის სახალხო პარტია. ასევე ფუნქციონირებდა პოლიტიკური გავლენის მქონე მცირე აჯანყებული ორგანიზაციები, მაგალითად, პალიპეჰუტუ — ეროვნული განთავისუფლების ძალები და დემოკრატიის დაცვის ეროვნული საბჭო — დემოკრატიის დაცვის ძალები[46].
დღეისათვის ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი პარტიებია FRODEBU, დემოკრატიის დაცვის ეროვნული საბჭო — დემოკრატიის დაცვის ფრონტი, UPRONA[15].
ხარჯები შეიარაღებულ ძალებზე შეადგენს ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) 5,9 %-ს (2006)[15]. შეიარაღებული ძალების საერთო რაოდენობა (2006 წლის მარტი) — 50 500 ადამიანი, რომელთაგან 89,1 % — არმიაში, 10,9 % — ჟანდარმერიაში[47].
1962 წლის 18 სექტემბერს ბურუნდი მიიღეს გაეროში, არის აფრიკისათვის ეკონომიკური კომისიის და პრაქტიკულად ყველა არარეგიონული სპეციალიზებული სააგენტოების წევრი, შედის საერთაშორისო ორგანიზაციაში — აფრიკის, კარიბის აუზის და წყნარი ოკეანის რეგიონის ქვეყნები. ასევე აფრიკის განვითარების ბანკის, აფრიკის კავშირის, ჯგუფი 77-ის და სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციების წევრია.
.png)
ბურუნდი იყოფა 17 პროვინციად, 117 კომუნად და 2639 კოლინედ (Colline ფრანგულად ბორცვს ნიშნავს). ყველაზე დიდი პროვინციაა ბურური (2465,12 კმ²), ხოლო ყველაზე პატარა — ბუჟუმბურა მერი (86,52 კმ²).
| № | პროვინცია | ადმინისტრაციული ცენტრი |
ფართობი, კმ² |
მოსახლეობა, ად. (2008) |
სიმჭიდროვე, ად./კმ² |
რუკა |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | ბუბანზას პროვინცია | ბუბანზა | 1089 | 338 023 | 310,40 | .svg){kind=small} |
| 2 | ბუჟუმბურა-მერი | ბუჟუმბურა | 87 | 497 166 | 5714,55 |  |
| 3 | ბუჟუმბურა-რურალი | ბუჟუმბურა | 1089 | 555 933 | 510,50 |  |
| 4 | ბურურის პროვინცია | ბურური | 2465 | 574 013 | 232,87 |  |
| 5 | გიტეგას პროვინცია | გიტეგა | 1979 | 725 223 | 366,46 |  |
| 6 | კარუზის პროვინცია | კარუზი | 1457 | 436 443 | 299,55 |  |
| 7 | კაიანზას პროვინცია | კაიანზა | 1233 | 585 413 | 474,79 |  |
| 8 | კირუნდოს პროვინცია | კირუნდო | 1703 | 628 256 | 368,91 |  |
| 9 | მაკამბის პროვინცია | მაკამბა | 1960 | 430 899 | 219,85 |  |
| 10 | მვაროს პროვინცია | მვარო | 840 | 273 143 | 325,17 |  |
| 11 | მუიინგის პროვინცია | მუიინგა | 1836 | 632 409 | 344,45 |  |
| 12 | მურამვიის პროვინცია | მურამვია | 696 | 292 589 | 420,39 |  |
| 13 | ნგოზის პროვინცია | ნგოზი | 1474 | 660 717 | 448,25 |  |
| 14 | რუიიგის პროვინცია | რუიიგი | 2339 | 400 530 | 171,24 |  |
| 15 | რუტანის პროვინცია | რუტანა | 1959 | 333 510 | 170,25 |  |
| 16 | ჩანკუზოს პროვინცია | ჩანკუზო | 1965 | 228 873 | 116,47 |  |
| 17 | ჩიბიტოკეს პროვინცია | ჩიბიტოკე | 1636 | 460 435 | 281,44 |  |
| სულ: | 25 807 | 8 053 574 | 312,07 |
შენიშვნა: დანარჩენი 2000 კმ² ტერიტორია — ეს ტანგანიიკის ტბის ბურუნდის ნაწილია.
ქვეყნის მოსახლეობა შეადგენს 8 856 000 ადამიანს (2008 წელი)[47], საიდანაც 80,9 % — ჰუტუ, 15,6 % — ტუტსი, 1,6 % — ლინგალა, 1,0 % — პიგმეელი ხალხი ტვა. მოსახლეობის სიმჭიდროვე — 323,4 ადამიანი კმ²-ზე. ქალაქებში ცხოვრობს ქვეყნის მოსახლეობის 10,0 % (2005 წელი).
ქალები უფრო ბევრია, ვიდრე მამაკაცები(51,18 % და 48,82 %) (2005 წელი). მოსახლეობის 45,1 % მიეკუთვნება 15 წლამდე ასაკობრივ ჯგუფს, 29,0 % — 15-დან 29 წლამდე, 13,7 % — 30-დან 44 წლამდე, 8,2 % — 45-დან 59 წლამდე, 3,2 % — 60-დან 74 წლამდე, 0,7 % — 75-დან 84 წლამდე, 0,1 % — 85 წელზე უფროსია (2005 წელი). სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა (2005 წელი): 47,0 წელი მამაკაცებისთვის, 49,8 წელი ქალებისთვის[47].
შობადობა — 46 ადამიანი 1000 მოსახლეზე (2008 წელი), სიკვდილიანობა — 16 ადამიანი 1000 მოსახლეზე (2008 წელი). ბუნებრივი ზრდა — 30 ადამიანი 1000 მოსახლეზე (2008 წელი)[47]. ახალშობილთა სიკვდილიანობა — 60,77 ბავშვი 1000 ახალდაბადებულზე (2008 წელი)[15].
ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობა (2003 წელი): 3 464 000 ადამიანი (49,2 %)[47].
მიგრაციის დონე შეადგენს მინუს 12,9 ადამიანს 1000 მოსახლეზე (ანუ 80 001 გასულს) (2000 წელი)[48].
ჟან-ბატისტ ბაგაზას მთავრობამ (1976—1987 წლები) კათოლიკური ეკლესია ჩათვალა ჰუტუს მხარდამჭერად, მადესტაბილიზებელ ელემენტად და ამიტომ შეზღუდა ლიტურგიები, აკრძალა რელიგიური შეკრებები ხელისუფლების თანხმობის გარეშე, ნაციონალიზაცია გაუკეთა კათოლიკურ სკოლებს, აკრძალა კათოლიკური ახალგაზრდული მოძრაობა და დახურა კათოლიკური რადიო და გაზეთი. 1986 წელს კანონგარეშე გამოცხადნენ იეჰოვას მოწმეები და მეშვიდე დღის ადვენტისტები. 1987 წლის სექტემბერში ბურუნდის ახალმა პრეზიდენტმა პიერ ბუიოიამ შეწყვიტა კათოლიკური ეკლესიის ყველანაირი დევნა. დღეისათვის ოფიციალური რელიგიური დღესასწაულების დიდი ნაწილი — კათოლიკურია. 2002 წელს იეჰოვას მოწმეები და მეშვიდე დღის ადვენტისტები ხელახლა აღიარეს ლეგალურ მისიონერულ ჯგუფებად, კონსტიტუციით აღიარეს რელიგიის თავისუფლება, რელიგიური თემების უმრავლესობის მეთაურებს მიანიჭეს დიპლომატიური სტატუსი[49].
ქრისტიანობის მიმდევარია მოსახლეობის 92,9 % (2010 წელი)[50]. ყველაზე დიდი ქრისტიანული კონფესიებია კათოლიკები (5,85 მილიონი) და ორმოცდაათიანელები (1 მილიონი). ადგილობრივი ტრადიციული სარწმუნოების მიმდევრებია ქვეყნის მოსახლეობის 5,5 %, მუსულმანია — 130 ათასი.[50]
ტრადიციული სარწმუნოება დაფუძნებულია ბედის რწმენაზე, რომლის სახეა — იმანი და მთელი ცხოვრების და სიკეთის საწყისია. ტრადიციული სარწმუნოება ანიმიზმის ფორმაა. ითვლება, რომ ფიზიკურ ობიექტებს აქვთ საკუთარი სული. არსებობს გარდაცვლილი წინაპრებისადმი განსაკუთრებული პატივისცემა. ჰუტუს წარმოდგენით მათი სულები მოდიან ბოროტი განზრახვებით, ტუტსის წარმოდგენით კი — წინაპრების გავლენა უფრო რბილია. პირუტყვსაც ასევე აქვს სულიერი ძალა[51].
ქვეყანაში ოფიციალური ენებია რუანდა-ბურუნდიული და ფრანგული. ბუჟუმბურაში ვაჭრობის დროს გამოიყენება სუაჰილი, მასზე ლაპარაკობს დაახლოებით 6400 ადამიანი[52]. საინტერესოა, რომ რუანდა-ბურუნდიულ ენაზე ლაპარაკობენ, როგორც ჰუტუს, ასევე ტუტსის წარმომადგენლები[53].
ბურუნდი მსოფლიოს ერთ-ერთი უღარიბესი ქვეყანაა, სადაც მოსახლეობის ნახევარზე მეტი ცხოვრობს სიღარიბის ზღვარზე ქვემოთ. ტერიტორიის დაახლოებით 50 % გამოიყენება სახნავად, 36 % — საძოვრად, დანარჩენი ფართობი უპირატესად უკავია ტყეებს და სახნავად უვარგის მიწებს. სოფლის მეურნეობაში დაკავებულია ქვეყნის მთელი შრომისუნარიანი მოსახლეობის 90 %-ზე მეტი. ყველა მოყვანილი კულტურიდან დიდი ნაწილი რჩება ბურუნდის შიდა ბაზარზე. ექსპორტის 54 %-ს შეადგენს ყავა. ასევე ექსპორტირდება ჩაი, ბამბა და ტყავი. ტანგანიიკის ტბაზე ხდება თევზის რეწვა.
მრეწველობა სუსტადაა განვითარებული. საკვების და ტექსტილის, ასევე სამშენებლო მასალების და პალმის ზეთის დასამზადებელი საწარმოები ძირითადად ეკუთვნის ევროპელებს. ისეთი რესურსები, როგორებიცაა კალის მადანი, ბასტნეზიტი, ვოლფრამი, კოლუმბიტოტანტალიტი, ოქრო და ტორფი მოიპოვება მცირე რაოდენობით. მცირე მოცულობით იწარმოება მოპოვებული ნიკელი და ურანი; პლატინის არსებული მარაგი დღემდე არ მუშავდება[54]. ეკონომიკას სერიოზული ზარალი მიაყენა მუდმივმა ეთნიკურმა კონფლიქტებმა და სამოქალაქო ომების საფრთხემ. ქვეყანა დამოკიდებულია საერთაშორისო ეკონომიკურ დახმარებაზე და ამიტომ აქვს დიდი საგარეო ვალი[54]. ინფლაციამ 2007 წელს შეადგინა 8,3 %, 2008 წელს — 24,5 %[55]. 2009 წელს მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) ზრდამ შეადგინა 3,5 %[55].
ქვეყნის მრეწველობა სამოქალაქო ომის გამო დიდი ხნის განმავლობაში იმყოფებოდა ჩავარდნილ მდგომარეობაში. საწარმოებმა აღდგენა დაიწყეს 1998 წელს, როდესაც ამაღლდა შაქრის, რძის, საღებავის, საპნის, ბოთლების, ფარმაცევტული საქონლისა და ტექსტილის წარმოების მოცულობა, რეკონსტრუირებული იქნა ქვეყნის მთელი რიგი წამყვანი ფაბრიკები, ასევე ხელახლა აღდგა ნიკელის და ოქროს მოპოვების პროექტები.
სამრეწველო დაწესებულებების უმრავლესობა მდებარეობს ბუჟუმბურაში და მოიცავს ბამბის, ყავის, ჩაის, მცენარეული ზეთის და მერქნის გადამამუშავებელ საწარმოებს, ასევე სასმელების, საპნის, ფეხსაცმლის, ინსექტიციდების, სამშენებლო მასალების, ავეჯის მცირე საწარმოებს[56].
ქვეყანაში მოიპოვება კოლუმბიტოტანტალიტური მადანი, ნიკელი, ოქრო, კაოლინი, კალა და ვოლფრამი ექსპორტისთვის და კირქვა, ტორფი, ხრეში შიდა მოხმარებისათვის[20].
სოფლის მეურნეობა აწარმოებს ქვეყნის მშპ-ს 33,5 %-ს (2005 წელი)[47]. ამ დარგში დასაქმებულია ქვეყნის მოსახლეობის 90 %-ზე მეტი[47]. სახნავი მიწების საერთო ფართობი შეადგენს 1 100 000 ჰა-ს (საერთო ფართობის 43 %), სადაც 74 000 ჰა (სახნავი მიწების 6,7 %) ირწყვება[57].
ყავა და ჩაი ძირითადი საექსპორტო პროდუქტებია: 2001 წელს ყავის ექსპორტმა შეადგინა საერთო ექსპორტის 54 %[57], 2006 წელს — 67,7 %[47]. ქვეყნის მთავრობა არეგულირებს ფასების და სავაჭრო პოლიტიკას ყავაზე, ყველა კონტრაქტი ყავის ექსპორტზე საჭიროებს დამტკიცებას. ასევე მიდის ჩაის და ბამბის წარმოების სახელმწიფო მხარდაჭერა ექსპორტის დივერსიფიკაციისთვის.
შიდა მოხმარების ძირითადი პროდუქტებია: მანიჰოტი, ლობიო, ბანანი, ბატატი, მარცვლეული კულტურები და სორგო. პლანტაციებში, რომლებიც მდებარეობენ ტანგანიიკის ტბის ნაპირის გასწვრივ, მოჰყავთ პალმის ზეთი. მთიან რაიონებში კი მოჰყავთ თამბაქო და ხორბალი.
მიწადმოქმედების პროდუქტების წარმოების მოცულობამ 2005 წელს შეადგინა: ბანანი 1 600 000 ტონა, ბატატი 835 000 ტონა, მანიჰოტი 710 000 ტონა, ლობიო 220 218 ტონა, სიმინდი 123 000 ტონა, სორგო 67 947 ტონა, ბრინჯი 67 947 ტონა, ტარო 62 000 ტონა, წიწიბურა 33 500 ტონა, ყავა 7800 ტონა, ჩაი 7500 ტონა, ბამბა 4654 ტონა[47].
ტრადიციულად სოციალური მდგომარეობა ბურუნდუში დამოკიდებული იყო პირუტყვის რაოდენობაზე. ამასთან და ცუდ სანიტარულ პირობებთან დაკავშირებით ქვეყანაში დაგროვდა დაბალი მწარმოებლობის მქონე დიდი რაოდენობით პირუტყვი. მაგალითად, თითოეულ ძროხას საშუალოდ მოაქვს მხოლოდ 350 ლიტრი რძე წელიწადში (საშუალო მსოფლიო დონის 17 %)[58].
თხების სულადობა შეადგენს 750 000 სულს, მსხვილი რქოსანი საქონელის — 396 000 სულს, ცხვრების — 243 000 სულს (2005 წელი)[47], ღორების — 61 000 სულს, ქათმების — 4 მილიონ სულს (1999 წელი)[58]. რძის წარმოება შეფასებულია 23 000 ტონად (1999 წელი). შეფასებითი ხორცის მოხმარება სულ შეადგენს 48 კალორიას დღე-ღამეში ერთ ადამიანზე (მსოფლიო საშუალო ხორცის მოხმარების 10 %)[58].
ქვეყანას არა აქვს არც ზღვაზე გასასვლელი და არც რკინიგზა. საავტომობილო გზების საერთო სიგრძე შეადგენს 12 322 კმ-ს (2004 წელი), აქედან მხოლოდ 7 %-ია ასფალტირებული. მსუბუქი ავტომობილების რაოდენობაა — 19 800 ცალი, სატვირთოსი და ავტობუსების — 14 400 ცალი[47].
საჰაერო ტრანსპორტს წარმოადგენს კომპანია Air Burundi, რომელიც ახორციელებს გადაფრენებს ქვეყნის შიგნით, ასევე რუანდაში, ტანზანიაში და კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში. საერთაშორისო ავიაგადაფრენებს ასევე ახორციელებენ კომპანიები Air Zaïre, Sabena და სხვები[59]. ბუჟუმბურას აეროპორტი საერთაშორისოა, წელიწადში (2005 წელი) იღებს 73 072 მგზავრს, აგზავნის 63 908 მგზავრს, ჩამოცლილი ტვირთი — 3093 ტონა, დატვირთული — 188 ტონა[47]. ასევე არსებობს 7 უფრო მცირე აეროპორტი და ერთი აეროდრომი ვერტმფრენების დასაჯდომად[15].
ქვეყნის 1000 მაცხოვრებელზე მოდის 20 მობილური და 4,1 სტაციონარული ტელეფონი (2005 წელი), 4,8 პერსონალური კომპიუტერი (2004 წელი), 7,7 ინტერნეტის ქსელის მომხმარებელი (2006 წელი)[47].
2005 წელს ბურუნდიში ნაწარმოები იქნა 137 მილიონი კვტ/სთ ელექტროენერგია (99 % ჰიდროელექტროსადგურების ხარჯზე), მოხმარებამ შეადგინა 161,4 მილიონი კვტ/სთ[15]. ყველა ნავთობპროდუქტს ქვეყანა ყიდულობს კენიიდან და ტანზანიიდან. მოხმარებული ენერგიის ძირითად ნაწილს (94 %) უზრუნველყოფენ მერქანი და ტორფი[60].
ეროვნული ვალუტაა ბურუნდის ფრანკი (BIF), რომელიც ბრუნვაში შემოვიდა 1964 წლის 19 მაისს[61], როდესაც რუანდის და ბურუნდის ემისიის ბანკის ბანკნოტები ნომინალებით 5, 10, 20, 50, 100, 500 და 1000 ფრანკი დაბეჭდა ბურუნდის სამეფოს ბანკმა ქვეყანაში მიმოქცევისთვის.
1966 წელს ბანკნოტები ნომინალებით 20 ფრანკი და მეტი ხელმეორედ დაბეჭდა ბურუნდის რესპუბლიკის ბანკმა მათზე დაბეჭდილი სიტყვა „სამეფოს“ სიტყვა „რესპუბლიკით“ შეცვლის მიზნით. 1968 წელს ბანკნოტები ნომინალით 10 ფრანკი შეიცვალა მონეტებით. 2001 წელს შემოვიდა 2000 ფრანკიანი ბანკნოტა, 2004 წელს — 10 000 ფრანკი.
იმპორტი (2006 წელი): 429,6 მილიონი აშშ-ის დოლარი[62] (სამანქანო მოწყობილობები — 21,3 %, სატრანსპორტო მოწყობილობები — 15,7 %, მინერალური საწვავი — 13,4 %, ლითონკონსტრუქციები — 7,2 %, ფარმაცევტული საქონელი — 6,6 %). ძირითადი მომწოდებლები: საუდის არაბეთი (12,6 %), ბელგია და ლუქსემბურგი (11,7 %), კენია (8,2 %), იაპონია (7,8 %), რუსეთი (4,7 %), დიდი ბრიტანეთი (4,6 %)[47].
ექსპორტი (2006 წელი): 58,6 მილიონი აშშ-ის დოლარი[62] (ყავა — 67,7 %, ჩაი — 17,0 %, ტყავი — 2,6 %). ექსპორტის ძირითადი მიმართულებები: შვეიცარია (34,4 %), დიდი ბრიტანეთი (12,3 %), პაკისტანი (7,8 %), რუანდა (5,1 %), ევროპის კავშირის სხვა ქვეყნები (24,6 %)[47].
განათლება სავალდებულოა ბავშვებისათვის 7-დან 13 წლამდე. დაწყებითი განათლება გრძელდება 6 წელი და სწავლება მიმდინარეობს კირუნდის და ფრანგულ ენებზე. სწავლება საშუალო სკოლებში გრძელდება 7 წელი, საშუალოპროფესიონალურ სასწავლო დაწესებულებებში — 5 წელი. ერთადერთი უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებაა 1960 წელს დაარსებული ბურუნდის უნივერსიტეტი[63].
განათლების სფეროში მწვავე პრობლემაა მომზადებული მასწავლებლების და ადმინისტრაციული პერსონალის მცირე რაოდენობა. მეორე პრობლემად რჩება დისკრინიმაცია ეთნიკური თვალსაზრისით, რაც გამოიხატება ტუტსის ხალხის წარმომადგენელთა სიჭარბე საშუალო სასწავლო დაწესებულებებში და უნივერსიტეტში[64].
მოსახლეობის განათლებამ (15 წლიდან უფრო ზევით) 2003 წელს შეადგინა 51,6 % (მამაკაცების — 58,5 %, ქალების — 45,2 %[47].
| სასწავლო დაწესებულებები | სასწავლო დაწესებულებების რაოდენობა | მასწავლებლების რაოდენობა | მოსწავლეთა რაოდენობა | მოსწავლეთა რაოდენობა ერთ მასწავლებელზე |
|---|---|---|---|---|
| დაწყებითი სკოლები (7—13 წელი) | 15121 | 18 889 | 968 488 | 51,2 |
| საშუალო სკოლები (14—20 წელი) | 40051 | 8047 | 140 735 | 17,5 |
| უმაღლესი განათლება | 1 | 669 | 15 706 | 23,5 |
1 1998 წლის მონაცემები
ქვეყანა განიცდის კვალიფიკაციური სამედიცინო პერსონალის და მედიკამენტების საკმაო ნაკლებობას, რის გამოც ხდება მენინგიტის და ქოლერის რეგულარული ეპიდემია, სასიკვდილო შემთხვევების დიდი რაოდენობით. სამედიცინო დახმარების მიღება გაძნელებულია მოსახლეობის დაბალ ცხოვრების დონეზე[65].
ქვეყანაში 1 ექიმი მოდის 37 581 მოსახლეზე (სულ 200 ექიმი), 1 საავადმყოფოს საწოლი — 1657 მოსახლეზე (სულ 3380 საწოლი) (2004 წელი)[47]. 2001 წლის ბოლოსათვის, შიდსით დაავადებული ადამიანთა რიცხვი შეფასებული იყო 390 ათას ადამიანად (მათ შორის 8,3 % მოზრდილი ადამიანები)[66]. ბურუნდიში შიდსის ეპიდემიით დაავადებულთა შემცირების ტენდენციამ, რომელიც შემჩნეულია 1990-იანი წლების ბოლოდან, მიაღწია 2005 წელს შიდსით დაავადებული მოზრდილი მოსახლეობის 3,3 %-ის ნიშნულს[47], რის შემდეგაც ისევ დაიწყო მატება.
მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანაში ოფიციალურად არ არის არანაირი შეზღუდვა სიტყვის თავისუფლებაზე, ხელისუფლება აკონტროლებს ერთადერთ ყოველდღიურ გაზეთს — Le Renouveau du Burundi, ორ მთავარ რადიოსადგურს და ტელემაუწყებლობას.
პერიოდული გამოცემები:
ერთადერთი სატელევიზიო არხი La Radiodiffusion et Télévision Nationale de Burundi (RTNB) კონტროლირდება ხელისუფლების მიერ, მაუწყებლობს კირუნდიზე, სუაჰილიზე, ფრანგულ და ინგლისურ ენებზე[67]. დაარსდა 1984 წელს და ფერად გადაცემებს გადმოსცემს 1985 წლიდან[68]. ტელევიზორების რაოდენობა 1000 ადამიანზე — 37 ცალი (2004 წელი)[47].
რადიო ინფორმაციის ძირითადი წყაროა ქვეყნის მოსახლეობისათვის. ბურუნდიში მოქმედებენ:
ახალი ამბების სააგენტოები:
2006 წელს ქვეყანაში დაფიქსირდა 60 000 ინტერნეტის ქსელის მომხმარებელი[15]. მაგრამ უკვე 2009 წელს ინტერნეტის ქსელის მომხმარებელთა რაოდენობა გაიზარდა 157 800-მდე.[15]
მოსახლეობის გაუნათლებლობის და სიღარიბის მაღალი დონის გამო ქვეყანაში ლიტერატურა პრაქტიკულად არ არსებობს. მაგრამ ქვეყანაში გავრცელებულია ზეპირი ფოლკლორი, მათ შორის ლეგენდები, იგავები, ლექსები, ანდაზები, გამოცანები და სიმღერები, რომელთაგანაც ზოგიერთმა ყურადღება მიიპყრო და გადაითარგმნა ფრანგულ ენაზე. არსებობს მთელი რიგი ეპიკური პოემა ცხოველებზე. მონათხრობები და ისტორიები ახალი ამბების გადმოცემის ერთ-ერთი ხერხია. ბურუნდიში ყველაზე უფრო მეტად ფასდება მონათხრობი და არა გადმოცემული ფაქტების უტყუარობა[51][69].
შემონახულია ქვეყნის მმართველების მრავალრიცხოვანი სასახლეებიდან ერთ-ერთი — მვამი. გიტეგში მდებარეობს ეროვნული მუზეუმი (დაარსებულია 1955 წელს), რომელშიც ინახება ხალხური შემოქმედების ექსპონატები, ისტორიული დოკუმენტები და საგნები, მასთან ერთად ასევე ფუნქციონირებს ბიბლიოთეკა. აღმოსავლეთ აფრიკაში ქალაქი ცნობილია ხელსაქმეობითი ნაკეთობებით. ბუჟუმბურაში 1977 წელს დაარსებულ Musée Vivant-ში ინაზება ექსპონატები, რომელიც აშუქებს ქვეყნის ცხოვრების ყველა ასპექტს.
ბურუნდიში მდებარეობს 60 ბიბლიოთეკა, რომელთაგან ყველაზე დიდები იმყოფებიან დედაქალაქში და მის შემოგარენში: საჯარო ბიბლიოთეკა (27 000 ტომი), ბურუნდის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკა (192 000 ტომი), ფრანგული კულტურული ცენტრის ბიბლიოთეკა (33 000 ტომი)[70].
მუსიკა ბურუნდიში და რუანდაში საკმაოდ მსგავსია, რადგანაც ორივე ქვეყანაში ცხოვრობენ ჰუტუს და ტუტსის ხალხი. ოჯახურ შეკრებებზე მღერიან სიმღერას იმვიინო (კირუნდი — imvyino) მოკლე მისამღერებით და დიდი ბარაბანების დაკვრით. ერთეული მომღერლები ან მცირე ჯგუფები ასრულებენ ინდირიმბოს (კირუნდი — indirimbo) სიმღერებს. მამაკაცები ასრულებენ რითმულ კვიშონგორას (კირუნდი — kwishongora) სიმღერებს ყვირილთან ერთად, ხოლო ქალები — სენტიმენტალურ ბილიტოს (კირუნდი — bilito). ასევე ტიპური ბურუნდიული მუსიკაა ჩურჩულით სიმღერა[51].
ძირითადი მუსიკალური ინსტრუმენტებია ინანგა (კირუნდი — inanga), იდონო (კირუნდი — idono), იკიჰუსეჰამა (კირუნდი — ikihusehama), იკიმბე (კირუნდი — ikimbe) და სხვა. ბარაბნები ცხოვრებაში არა მარტო მუსიკალური ინსტრუმენტების როლს ასრულებენ, არამედ გამოხატავენ ხელისუფლების და სტატუსის სიმბოლოებს.
ქვეყნის ყველაზე უფრო ცნობილი ბარაბნების ანსამბლია The Royal Drummers of Burundi, რომელიც შედგება 20 ადამიანისგან, რომლებმაც ბარაბანზე დაკვრის ცოდნა მიიღეს წინა თაობებიდან[71]. 1960-იანი წლებიდან დაწყებული ანსამბლმა დაიწყო საკონცერტო გასვლები მსოფლიოს სხვა ქვეყნებში, გამოუშვა ალბომები Batimbo (Musiques Et Chants) (1991 წელი), Live at Real World (1993 წელი) და The Master Drummers of Burundi (1994 წელი)[72].
ბარაბანზე შესრულებას ხშირად თან მოსდევს ცეკვები. ერთ-ერთი ყველაზე ბურუნდიული ცეკვაა ბუდემერა (კირუნდი — Budemera). მოცეკვავეები ასრულებენ ბუდემერას წრეში, ბელადს ხელში უკავია ძროხის კუდი. მომღერლები ცეკვის დროს ადიდებენ ქორწილს, ადამიანურ ურთიერთობას, ქალების სილამაზეს და ასე შემდეგ.[73]
მიუხედავად ქვეყნის ეკონომიკური ჩამორჩენილობისა, ბურუნდიში არსებობს ბევრი ობიექტი, რომლებსაც სტუმრობენ ტურისტები. ესაა ყოფილი დედაქალაქი ბუჟუმბურა პარლამენტის შენობებით და ყოფილი კოლონიალური ადმინისტრაციით, ახლანდელი დედაქალაქი გიტეგა სამეფო დარბაზით. ბუნებრივ ტურისტულ ობიექტებს შორის ყველაზე უფრო პოპულარულია კაგერის ჩანჩქერები, კიბაბის ცხელი წყაროები, რუზიზის და რუვუბუს ეროვნული პარკები, მაკამბას და ბურურის ბუნებრივი რეზერვატები, ტანგანიიკის ტბა[74].
ბურუნდი მონაწილეობს ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშებში 1996 წლიდან და იქ აგზავნის მოცურავეებს და მძლეოსნებს. ბურუნდიელი სპორტსმენებიდან ერთადერთი მედალი მოპოვებული აქვს ვენუსტე ნიიონგაბოს, რომელმაც სენსაციურად მოიგო ოქრო მძლეოსნობაში 1996 წლის ატლანტის ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშებზე 5000 მეტრზე გარბენში. ამ მძლეოსანმა 1995 წლის ძალოსნობის მსოფლიოს ჩემპიონატზე მოიგო ბრინჯაოს მედალი 1500 მეტრ დისტანციაზე.
ბურუნდის საფეხბურთო ასოციაცია (ფრანგ. Fédération de Football du Burundi) დაფუძნდა 1948 წელს, ფიფას წევრია 1972 წლიდან[75]. ახალგაზრდული ნაკრები ფეხბურთში მონაწილეობდა ფიფას 20 წლამდელთა მსოფლიო ჩემპიონატზე ყატარში 1995 წელს, სადაც ჯგუფური ეტაპის შემდეგ გამოეთიშა ტურნირს.
| თარიღი | სახელწოდება[76] |
|---|---|
| 1 იანვარი | ახალი წელი |
| 5 თებერვალი | ერთიანობის დღე |
| 1 მაისი | შრომის დღე |
| მოძრავი[77] | ამაღლება |
| 1 ივლისი | დამოუკიდებლობის დღე |
| 15 აგვისტო | მარიამობა |
| 13 ოქტომბერი | რვაგასორეს დღე |
| 21 ოქტომბერი | ნდადაიეს დღე |
| 1 ნოემბერი | ყველა წმინდანის დღე |
| 28 ნოემბერი | რესპუბლიკის დღე |
| 25 დეკემბერი | ქრისტეს შობა |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
