Norður-Ameríka

Norður-Ameríka er heimsálfa sem liggur nær öll á norðurhveli og vesturhveli jarðar. Hún er norðurhluti landflæmisins Ameríku sem nær líka yfir Suður-Ameríku. Norður-Ameríka markast af Norður-Íshafi í norðri, Karíbahafi í suðri, Kyrrahafi í vestri og Atlantshafi í austri. Grænland er landfræðilega hluti af Norður-Ameríku því það liggur á Norður-Ameríkuflekanum.

Heimskort sem sýnir staðsetningu Norður-Ameríku.

Norður-Ameríka er 24,7 milljón ferkílómetrar að stærð. Hún þekur um 16,5% af þurrlendi jarðar og 4,8% af yfirborði jarðar. Hún er þriðja stærsta heimsálfan, á eftir Asíu og Afríku, og fjórða fjölmennasta heimsálfa jarðar, á eftir Asíu, Afríku og Evrópu. Árið 2013 var talið að 579 milljónir byggju í álfunni, í 23 fullvalda ríkjum, sem eru 7,5% mannkyns.

Menn námu land í Norður-Ameríku undir lok síðustu ísaldar með því að fara yfir Beringssund á landbrú frá Asíu, fyrir um það bil 40.000 til 17.000 árum síðan. Talið er að tímabil svokallaðra fornindíána hafi staðið þar til fyrir um 10.000 árum þegar Forntímabil Ameríku hófst. Klassíska tímabilið í Ameríku stóð frá 6. til 13. aldar, en Forkólumbíska tímabilinu lauk árið 1492. Þá hófst Landafundatímabilið sem einkenndist af landnámi Evrópubúa og innflutningi þræla frá Afríku. Elstu vísanir í Norður-Ameríku í evrópskum ritum er að finna í Íslendingasögum sem segja frá atburðum í kringum árið 1000. Íbúasamsetning Norður-Ameríku endurspeglar þjóðflutninga fólks alls staðar að úr heiminum, auk frumbyggja.

Arfur nýlendutímabilsins lýsir sér meðal annars í því að flestir íbúar Norður-Ameríku tala Evrópumál eins og ensku, spænsku og frönsku, og menning þeirra byggist á vestrænum hefðum. Víða í Norður-Ameríku búa þó frumþjóðir með sérstaka menningu og tungumál.

Heiti

Almennt er viðurkennt að heimsálfan Ameríka var nefnd eftir ítalska landkönnuðinum Amerigo Vespucci af þýsku kortagerðarmönnunum Martin Waldseemüller og Matthias Ringmann.^[1] Vespucci kannaði Suður-Ameríku milli 1497 og 1502 og varð fyrstur til að stinga upp á því að Ameríka væri ekki Austur-Indíur heldur áður óþekkt meginland. Árið 1507 gaf Waldseemüller út landakort þar sem hann setti orðið „America“ á Suður-Ameríku, þar sem Brasilía er nú, og skýrði heitið í bók sem fylgdi kortinu þannig að það væri dregið „ab Americo inventore“.^[2]

Waldseemüller þótti eðlilegast að nefna landið eftir manninum sem uppgötvaði það. Hann notaðist við latneska útgáfu nafnsins, Americus, en breytti því í kvenkyn til samræmis við önnur heimsálfuheiti eins og „Evrópa“ og „Asía“. Nafnið varð því „America“. Síðari kortagerðarmenn tóku að nota sama heiti yfir norðurhluta álfunnar. Árið 1538 setti Gerhard Mercator heitið á allt vesturhvelið á heimskorti sínu.^[3]

Mercator kallaði álfuna raunar „Ameríka eða Nýja-Indland“ („America sive India Nova“) á heimskorti sínu árið 1569.^[4] Spænsk yfirvöld kölluðu nýlendur sínar í álfunni „Indíur“ („Las Indias“).

Ameríka er stunduð kölluð Vesturálfa í eldri íslenskum ritum.

Landfræði

Norður-Ameríka er á norðurhelmingi landflæmisins sem almennt er kallað Nýi heimurinn, Vesturheimur eða einfaldlega Ameríka (sem er oft talin ein heimsálfa).^{[5][6][7][8][9][10]} Norður-Ameríka er þriðja stærsta heimsálfan að flatarmáli, á eftir Asíu og Afríku.^[11][12] Eina landtenging Norður-Ameríku er við Suður-Ameríku um Panamaeiðið. Suðaustanmegin eru mörk heimsálfunnar oftast miðuð við Darién-vatnaskilin meðfram landamærum Kólumbíu og Panama. Nánast allt Panama er því staðsett í Norður-Ameríku.^[13][14][15] Sumir landfræðingar vilja heldur miða suðurmörkin við Tehuantepec-eiðið sem útilokar þá Mið-Ameríku.^[16] Eyjar Karíbahafsins, eða Vestur-Indíur, eru taldar með Norður-Ameríku.^[9] Strönd meginlandsins er löng og óregluleg. Mexíkóflói er stærsta innhafið sem skerst inn í meginlandið, en Hudson-flói kemur þar á eftir. Aðrir stórir flóar eru Lawrence-flói og Kaliforníuflói.

Sonora-eyðimörkin í Arisóna.

Áður en Mið-Ameríkueiðið myndaðist var það svæði neðansjávar. Eyjarnar í Vestur-Indíum liggja á sokkinni landbrú sem áður tengdi Norður- og Suður-Ameríku milli Flórída og Venesúela.

Fjölmargar eyjar eru undan ströndum meginlandsins; aðallega Norðurhafseyjar, Bahamaeyjar, Turks- og Caicoseyjar, Stóru Antillaeyjar og Litlu Antillaeyjar, Aleuteyjar (sumar þeirra eru á austurhveli jarðar), Alexanderseyjar, þúsundir eyja við strönd Bresku Kólumbíu og Nýfundnaland. Grænland, sem er heimastjórnarsvæði innan Danmörku, er stærsta eyja veraldar og situr á Norður-Ameríkuflekanum. Bermúda er hins vegar ekki hluti af Norður-Ameríku jarðfræðilega þar sem eyjan myndaðist á Atlantshafshryggnum fyrir um 100 milljón árum. Næsta landflæmi við eyjuna er Hatterashöfði í Norður-Karólínu. Bermúda er samt oftast talin til Norður-Ameríku, sérstaklega vegna sögulegra, stjórnarfarslegra og menningarlegra tengsla við Virginíu og önnur svæði á meginlandinu.

Moraine Lake í Banff-þjóðgarðinum.

Stærstur hluti Norður-Ameríku er á Norður-Ameríkuflekanum. Hlutar af Vestur-Mexíkó (þar á meðal Baja California) og Kaliforníu (meðal annars borgirnar San Diego, Los Angeles og Santa Cruz) eru á austurbrún Kyrrahafsflekans, en flekarnir tveir mætast við San Andreas-misgengið. Syðri hluti heimsálfunnar og stór hluti Vestur-Indía liggja á Karíbahafsflekanum, og Juan de Fuca-flekinn og Cocos-flekinn liggja að vesturbrún Norður-Ameríkuflekans.

Norður-Ameríka skiptist í fjögur meginlandsvæði: Slétturnar miklu sem liggja frá Mexíkóflóa að Norður-Kanada; vestrið, sem er jarðfræðilega ungt og fjalllent og nær yfir Klettafjöll, Dældina miklu, Kaliforníu og Alaska; flatlent Kanadahálendið í norðaustri; og fjölbreytt austursvæðið sem nær yfir Appalasíufjöll, ströndina við Atlantshafið og Flórídaskaga. Mexíkó, með sínar löngu hásléttur og fjallgarða, er að mestu hluti vestursins, þótt í austri sé strandslétta við suðurströnd Mexíkóflóa.

Nuuk, höfuðborg Grænlands.

Vestari fjöllin skiptast í miðju milli Klettafjalla og Kyrrahafsfjalla í Kaliforníu, Óregon, Washington-fylki og Bresku Kólumbíu, ásamt Dældinni miklu, láglendissvæði með marga minni fjallgarða og eyðimerkur inn á milli. Hæsti tindurinn er Denali í Alaska.

Landfræðistofnun Bandaríkjanna segir að landfræðileg miðja Norður-Ameríku sé 10 km vestan við Balta í Norður-Dakóta og 15 km frá Rugby. Stofnunin segir jafnframt að engin ríkisstofnun hafi opinberlega lýst eða merkt neinn miðpunkt, hvorki í fylkjunum 50, né fyrir Bandaríkin, né fyrir norðurameríska meginlandið. Samt sem áður er einsteinungur í Rugby þar sem á stendur að þar sé miðja meginlandsins. Óaðgengispóll Norður-Ameríku er 1650 km frá næstu strandlengju, milli Allen og Kyle í Suður-Dakóta.^[17]

Lönd í Norður-Ameríku

Fáni	Heiti	Höfuðborg	Stærð (km2)	Fólksfjöldi	Heimshluti
	Alríkisumdæmi Venesúela (Venesúela)	Gran Roque	342	2.155	Karíbahaf
	Angvilla (Bretland)	The Valley	91	15.753	Karíbahaf
	Antígva og Barbúda	St. John's	442	93.219	Karíbahaf
	Arúba (Holland)	Oranjestad	180	106.537	Karíbahaf
	Bahamaeyjar	Nassá	13.943	407.906	Norðanverð Ameríka
	Bandaríkin	Washington D.C.	9.629.091	336.997.624	Norðanverð Ameríka
	Bandarísku Jómfrúaeyjar (Bandaríkin)	Charlotte Amalie	347	100.091	Karíbahaf
	Barbados	Bridgetown	430	281.200	Karíbahaf
	Belís	Belmópan	22.966	400.031	Mið-Ameríka
	Bermúda (Bretland)	Hamilton	54	64.185	Norðanverð Ameríka
	Bonaire (Holland)	Kralendijk	294	12.093	Karíbahaf
	Bresku Jómfrúaeyjar (Bretland)	Road Town	151	31.122	Karíbahaf
	Caymaneyjar (Bretland)	George Town	264	68.136	Karíbahaf
	Clipperton-eyja (Frakkland)		6	0	Mið-Ameríka
	Curaçao (Holland)	Willemstad	444	190.338	Karíbahaf
	Dóminíka	Roseau	751	72.412	Karíbahaf
	Dóminíska lýðveldið	Santo Domingo	48.671	11.117.873	Karíbahaf
	El Salvador	San Salvador	21.041	6.314.167	Mið-Ameríka
	Grenada	St. George's	344	124.610	Karíbahaf
	Grænland (Danmörk)	Nuuk	2.166.086	56.243	Norðanverð Ameríka
	Gvadelúpeyjar (Frakkland)	Basse-Terre	1.628	396.051	Karíbahaf
	Gvatemala	Gvatemalaborg	108.889	17.608.483	Mið-Ameríka
	Haítí	Port-au-Prince	27.750	11.447.569	Karíbahaf
	Hondúras	Tegucigalpa	112.492	10.278.345	Mið-Ameríka
	Jamaíka	Kingston	10.991	2.827.695	Karíbahaf
	Kanada	Ottawa	9.984.670	38.155.012	Norðanverð Ameríka
	Kosta Ríka	San José	51.100	5.153.957	Mið-Ameríka
	Kúba	Havana	109.886	11.256.372	Karíbahaf
	Martiník (Frakkland)	Fort-de-France	1.128	368.796	Karíbahaf
	Mexíkó	Mexíkóborg	1.964.375	126.705.138	Norðanverð Ameríka
	Montserrat (Bretland)	Plymouth, Brades	102	4.417	Karíbahaf
	Níkaragva	Managva	130.373	6.850.540	Mið-Ameríka
	Nueva Esparta (Venesúela)	La Asunción	1.151	491.610	Karíbahaf
	Panama	Panamaborg	75.417	4.351.267	Mið-Ameríka
	Púertó Ríkó (Bandaríkin)	San Juan	8.870	3.256.028	Karíbahaf
	Saba (Holland)	The Bottom	13	1.537	Karíbahaf
	Saint Barthélemy (Frakkland)	Gustavia	21	7.448	Karíbahaf
	Saint Martin (Frakkland)	Marigot	54	29.820	Karíbahaf
	San Andrés y Providencia (Kólumbía)	San Andrés	53	77.701	Karíbahaf
	Sankti Kristófer og Nevis	Basseterre	261	47.606	Karíbahaf
	Sankti Lúsía	Castries	539	179.651	Karíbahaf
	Sankti Pierre og Miquelon (Frakkland)	Saint-Pierre	242	5.883	Norðanverð Ameríka
	Sankti Vinsent og Grenadíneyjar	Kingstown	389	104.332	Karíbahaf
	Sint Eustatius (Holland)	Oranjestad	21	2.739	Karíbahaf
	Sint Maarten (Holland)	Philipsburg	34	44.042	Karíbahaf
	Trínidad og Tóbagó	Port of Spain	5.130	1.525.663	Karíbahaf
	Turks- og Caicoseyjar (Bretland)	Cockburn Town	948	45.114	Norðanverð Ameríka
Alls			24.500.995	583.473.912