John Maynard Keynes
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
John Maynard Keynes, fyrsti baróninn af Keynes (5. júní 1883 – 21. apríl 1946) var mikilsvirtur hagfræðingur, og kenningar hans um að ríkisvaldinu bæri að stýra heildareftirspurninni í samfélaginu höfðu mikil áhrif á hagstjórn í heiminum eftir heimsstyrjöldina fyrri. Frægasta bók hans, Almenna kenningin um atvinnu, vexti og peninga, hefur áhrif enn þann dag í dag á hagfræðina, þó að margir telji kenningar hans ekki hafa staðist tímans tönn. Þær hafa ætíð verið umdeildar.
John Maynard Keynes fæddist 1883 í Cambridge á Englandi. Faðir hans var hagfræðingur og móðir hans var fyrsta konan til að útskrifast úr King's College í Cambridge-háskóla. Hann lauk B.A. prófi 1904 og M.A. prófi 1909 og starfaði svo við ýmsar stofnanir, m.a. breska seðlabankann. Árið 1919 fór hann til Versala í Frakklandi sem hagfræðilegur ráðgjafi þáverandi forsætisráðherra Bretlands, David Lloyd George. Þar var Versalasamningurinn undirritaður, en þar var kveðið á um stríðsskaðabætur sem Þjóðverjar voru látnir greiða. Keynes taldi þær allt of háar og sagði þær grafa undan efnahag Þjóðverja.[1] Í framhaldi af þessu skrifaði hann bókina Áhrif friðar á efnahag (enska: The Economic Consequences of the Peace). Sú bók var víða lesin en tekið með nokkrum fyrirvara.
Keynes lést í Sussex árið 1946, 63 ára að aldri. Hann er af mörgum talinn einn merkasti hugsuður 20. aldarinnar.
Heimspekingurinn Bertrand Russell sagði að Keynes hefði verið einn gáfaðasti maður sem hann hefði nokkru sinni þekkt og bætti við: „Ætíð þegar ég átti í rökræðum við Keynes fannst mér ég hafa líf mitt í lúkunum og gekk sjaldan frá slíkum rökræðum án þess að finnast ég vera svolítill kjáni.“[2] Keynes á að hafa sagt konu sinni að hann hefði hitt guð á 5:15 lestinni þegar hann hafði hitt lærisvein Russells, Ludwig Wittgenstein.
Helsta verk Keynes var kenningin um hlutverk ríkisvalds í efnahagsstjórnun. Kenningar hans urðu fyrst kunnar 1929 og voru þá settar inn í stefnuskrá frjálslynda flokksins í Bretlandi. Sumir vilja meina að þar hafi grunnur verið lagður að hugmyndafræði miðjuaflanna, þar sem öfgum til hægri og vinstri hafi verið hafnað.
Keynes taldi að kreppan mikla hefði komið til vegna þess að minna var notað og meira sparað af tekjunum. Eyðslan og eftirspurnin var ekki nóg. Þar með var til komið fjármagn á lausu; það ætti ríkið að taka að láni og koma í umferð meiri peningum en það gat aflað með sköttum. Út af því fjármagni sem lá óhreyft í sparnaði átti fjármagnsinnspýtingin ekki að valda verðbólgu, heldur myndi jafnvægi milli eyðslu og sparnaðar nást aftur.
Keynes sagði, að út af fyrir sig, væri það gott að borga hópi manna til að moka skurð einn dag og fylla svo aftur upp í skurðinn næsta dag, til þess eins að koma peningum af stað. Reyndar taldi hann að vegagerð væri heppilegustu verkefnin til að veita fólki vinnu og auka peningaflæði um hagkerfið. Hann mat margföldunaráhrifin vera á milli 2 og 3, sem þýðir að fyrir hverja krónu sem notuð var umfram tekjur á krepputíma, yrðu til verðmæti upp á tvær eða þrjár krónur úti í samfélaginu.[3]
„Og það skrýtna var að í sögunni hjá Keynes var enginn skúrkur sem kenna mátti um allt saman. Það þýddi ekkert að skamma kapítalistana fyrir að vilja ekki fjárfesta. Þeir voru allir af vilja gerðir en það var engin eftirspurn, studd peningum til að kaupa vörurnar. Og það þýddi lítið að skamma atvinnuleysingjana sem samkvæmt kenningunni brugðust skyldu sinni um að spara.“[4] Þetta var því ekki það vegasalt sem kapítalistar höfðu haldið fram að hagkerfið væri, heldur lyfta, sem stundum færi upp en dytti stundum niður. Þegar það gerðist þyrfti að setja rafmagnið á aftur til að hún fengist haggað upp á við.
Kenningin var hins vegar langt í frá gallalaus. Stór galli var á gjöf Njarðar sem ekki kom fyllilega í ljós fyrr en 1931. Aukin kaupgeta á heimamarkaði leiðir nefnilega óumflýjanlega til aukins innflutnings sem aftur leiðir til þess að gjaldeyrisjöfnuðinum er ógnað. Breska pundinu, sem enginn bjóst við að yrði haggað, skrikaði fótur.
Keynes tók kenninguna og prjónaði örlítið við hana. Hann sagði að þegar ríkið fengi peninga að láni og kæmi þeim inn í hagkerfið til að auka eftirspurn, yrðu innflutningstollar, innflutningsstýring eða eitthvað sambærilegt að fylgja.
Mörgum hefur þótt hugmyndafræði Keynes ekki hafa staðist tímans tönn. Ef til vill sást honum yfir að hagkerfi er ekki eins og vel smurð vél og mannlega hegðun er ekki hægt að kryfja til mergjar. Það skapar augljósa hættu að færa miðstýrt fjárfestingarvald á hendur fárra eins og mörg ríki hafa sopið seyðið af, þar á meðal Ísland.[5]
Margir töldu að hagkerfið myndi ævinlega leita jafnvægis við fulla nýtingu framleiðsluþátta fyrir tilverknað hinnar ósýnilegu handar markaðarins. Íhlutun í þann viðkvæma stillibúnað hagkerfisins gerði því aðeins illt.[6] Austurríski hagfræðingurinn Schumpeter var ætíð á öndverðum meiði við Keynes. Schumpeter taldi að kapítalisminn væri bestur óheftur og að ríkisafskipti dræpu að lokum frumkvöðulinn í dróma og kapítalismann í leiðinni.
Bandaríski hagfræðingurinn Milton Friedman lýsti Almennu kenningunni um atvinnu, vexti og peninga sem „merkilegri bók“ en hélt því þó fram að keynesisminn gæti leitt til lítillar framleiðslu og hárrar verðbólgu líkt og hagkerfi iðnríkja upplifðu snemma á áttunda áratugnum. Friedman fannst Tract on Monetary Reform, sem kom út árið 1923, vera mun álitlegra rit og besta rit Keynes vegna þeirrar áherslu að halda stöðugleika í verðgildi. Hagfræðingurinn Friedrich von Hayek gagnrýndi kenningu Keynes einnig og sagði að Keynes fæli ríkisvaldinu allt of mikið vald og að það leiddi til sósíalisma.
Segja má að sátt hafi ríkt um uppbyggingu velferðarkerfa í anda kenninga Keynes frá lokum fjórða áratugarins og fram á þann áttunda, bæði á Íslandi og annars staðar. Forseti Bandaríkjanna á sjöunda áratugnum, John F. Kennedy, framfylgdi til að mynda kenningum Keynes og í kjölfarið fylgdi lengsta hagvaxtarskeið BNA til þeirra tíma.[7] En þegar kom fram á áttunda áratuginn fóru að koma upp efasemdir um að þessi hagfræði stæðist. Til dæmis fór hagvöxtur minnkandi víða í Vestur-Evrópu auk þess sem verðbólga og atvinnuleysi fóru vaxandi. Hagfræðingar fóru að telja rót vandans felast í útþenslu ríkisins, sem í vaxandi mæli sogaði til sín fjármagn og hefði lamandi áhrif á frumkvæði einstaklinga og fyrirtækja.[8]
Upp úr þessu unnu þeir sigur í kosningum sem afneituðu keynesismanum. Kosning Ronald Reagan í Bandaríkjunum og Margaret Thatcher í Bretlandi eru órækar sannanir þess. Reyndar mistókust margar aðgerðir Reagans, en núorðið telja menn að það megi rekja til þess að bandarískur iðnaður hafi ekki verið undir þær búinn. Seinna var róið að því öllum árum að efla samkeppnishæfni fyrirtækja og einstaklinga og hefur það skilað tilætluðum árangri. Má í því sambandi nefna Bill Clinton, sem notaði það sem eitt af sínum aðalkosningamálum í forsetakosningunum árið 1992.
Helsta verk John Maynard Keynes er eflaust bók hans Almenna kenningin um atvinnu, vexti og peninga (e. The General Theory of Employment, Interest and Money) sem gefin var út árið 1936. Bókin, sem gjarnan er kölluð Almenna kenningin, hefur haft gríðarleg áhrif á hagfræði dagsins í dag, hefur verið kölluð biblía þjóðhagfræðinnar og má segja upphafið af því sem kallað er keynísk hagfræði.[9]Henni er skipt niður í sex bækur sem hver tekur fyrir ákveðin atriði.Helstu hugmyndir Keynes í Almennu kenningunni snúa að samsetningu á lögmálinu um virka eftirspurn, lausafjárhneigð og jaðarafköstum fjármagns og afkastavexti jaðar fjárfestinga.
Í bókinni setur Keynes fram rök sem fara gegn skoðunum hinna klassísku hagfræðinga að hagkerfi í ójafnvægi muni ná jafnvægi á ný án utanaðkomandi afla og að hagkerfi í jafnvægi geti sjálft náð fullu atvinnustigi.[10] Keynes hafnar því Laissez-faire kenningum og færði rök fyrir því að atvinnustig ráðist af eftirspurninni en ekki verð vinnunnar sem gefur til kynna að hagkerfi geti ekki náð jafnvægi af sjálfu sér eftir tímabundna niðursveiflu. Hann taldi að það væri til staðar öfugt samband milli verðbólgu og atvinnustigs og lagði þannig áherslu á hvernig peningastefna hins opinbera getur vegið á móti því. Á krepputímum ætti hið opinbera að auka útgjöld sem skapað getur atvinnu. Þannig sé hægt að auka peningaflæði í hagkerfinu til að koma í veg fyrir enn meiri verðbólgu og atvinnuleysi. [9]Bókin færði þar með góð rök fyrir inngripum hins opinbera á mörkuðum en hagkerfi eru mörg hver, enn til dagsins í dag, rekin á forsendum sem Keynes lagði fram í bókinni.
Klassískir hagfræðingar héldu því fram að fjárfesting væri ákvörðuð af sparnaði og jaðarframleiðni fjármagns, sem í jafnvægi, væru jöfn vöxtum. Í bókinni færir Keynes hins vegar rök fyrir því að það væri öfugt, að fjárfesting er ákvörðuð af markaðsvöxtum og jaðarhagkvæmni fjármagns, og að þau valdi breytingum á heildartekjum og þar með sparnaði. Ennfremur taldi Keynes að vextir gegna frábrugðnu hlutverki en það að samræma sparnað og fjárfestingu sem klassísk hagfræði hafði haldið fram. Keynes taldi hlutverk vaxta vera að halda jafnvægi, en ekki milli eftirpsurnar og framboðs á fjármagnsvörum, heldur á milli eftirspurnar og framboðs peninga. Hann taldi því að vextir væru ákveðin umbun fyrir að eiga lausafé og ástæður fyrir eftirspurn eftir lausafé væru þrjár, viðskipakvöt, varúðarráðstöfun og vangaveltur.[9]
Keynes hafði miklar áhyggjur af hagkerfi síns tíma og hvernig það hegðaði sér og vonaðist eftir því að rit sitt myndi setja mark sitt á samfélagið. Hann var í raun viss um að þetta rit hans myndi hafa byltingarkennd áhrif á það hvernig fólk horfir á hagræn vandamál, sem varð heldur betur raunin. Bókin er fullkomið dæmi um vald gagnrýnnar hugsunar. Með róttækri endurskoðun á sumum grundvallarreglum og viðurkenndum kenningum klassískrar hagræði á þeim tíma, olli það byltingu í efnahagslegri hugsun og efnahagsstefnu stjórnvalda. Sjálfur forseti bandaríkjanna Richard Dixon sagði í viðtali „við erum öll Keynesar í dag“.
Áhrif Keynes eru óumdeilanlega gríðarlega mikil enda frumkvöðullinn að heilum hagfræðiskóla sem nefndur er eftir honum sjálfum, Keynísk hagfræði sem segja má að hafi myndast út frá kenningum hans um hlutverk hins opinbera í efnahagsstjórnun. Þá trúði hann því innilega að ríkið búi yfir því valdi sem til þarf til þess að leysa helstu vandamál kapítalismans. Flestir kannast við viðurnefni Adam Smith, föður hagfræðinnar, en má þá kalla John Maynard Keynes föður nútímahagfræðinnar. Hann lést þann 21. apríl árið 1946, aðeins 62 ára gamall. Hagfræðingsins, rithöfundarins, viðskiptamannsins og yfirburðar hugsuðarins Keynes, var sárt saknað af bresku þjóðinni en um það var rætt að þjóðin hafi einmitt þurft á skynsemi hans og snilligáfu að halda á þeim tímapunkti er hann féll frá.
Keynes sagði að hagfræðin sem slík væri einfalt fag, sem fáir gátu náð góðum tökum á. Segja má að hann hafi sjálfur skilgreint snilligáfu sína og hvað það þýðir að raunverulega vera hagfræðingur og skilja fagið: “Sérfræðingur í hagfræði þarf að búa yfir sjaldgæfri samsetningu hæfileika. Hann þarf að vera stærðfræðingur, sagnfræðingur og heimspekingur að einhverju leyti. Hann þarf að skilja tákn en nota orð”. Þó Keynes sé ekki að lýsa sjálfum sér hér, heldur sínum gamla kennara, Alfred Marshall, þá á þetta vel við hann sjálfan. “Hann þarf að læra í nútíðinni í ljósi fortíðarinnar, fyrir framtíðina.”[11]
Kenningar Keynes hafa, eins og áður hefur komið fram, haft gríðarlega áhrif á nútímahagfræði. Það hefur þó ekki verið raunin alla tíð. The General Theory of Employment, Interest and Money, helsta rit Keynes, sem hann skrifaði á tímum kreppunnar miklu, var mjög vel tekið. Hins vegar, eftir seinni heimsstyrjöldina var hugmyndafræði Keynes gagnrýnd. Einn helsti gagnrýnandi þessarar hugmyndafræði var Milton Friedman, en hann benti á hvernig hún geti leitt til kreppuverðbólgu, þ.e. samspil stöðnunar og verðbólgu. Þetta varð síðan raunin á áttunda áratugnum en var þá frekar horft til peningamagns til þess að leiðrétta verðbólgu. Keynísk hugmyndafræði lét því undan. Það var síðan eftir fjármálakreppuna 2007-2008 þar sem verður eins konar endurvakning Keynisma.
Keynes hafði mikil áhrif á pólitík í Bretlandi á sinni ævi. Hann var ævilangt meðlimur í frjálslynda flokknum, sem fram að 1920 hafði verið annar af tveimur helstu stjórnmálaflokkum í Bretlandi. Hann aðstoðaði flokkinn í kostningabaráttum og viðburðum en neitaði samt alltaf að bjóða sig sjálfur fram, þrátt fyrir að vera margoft beðin um það. Frá 1926, þegar David Lloyd George varð leiðtogi frjálslynda flokksins, gegndi Keynes lykilhlutverki í að móta stefnu flokksins í efnahagsmálum en þá var flokkurinn ekki með sambærilegt fylgi vegna vaxandi áhrifa verkamannaflokksins. Keynes fékk svo tækifæri árið 1939 að fara á þing sem sjálfstæður þingmaður fyrir hönd Háskólans í Cambridge, en hann afþakkaði sætið þar sem hann taldi sig geta haft víðtækari áhrif sem sjálfstæður hagfræðingur.
Keynes var brautryðjandi í réttindum kvenna og jafnrétti kynjanna sem var fremur sjaldgæft á fyrri hluta 20. aldarinnar. Árið 1923 varð hann varaforseti Marie Stopes Society for Constructive Birth Control og hélt margvíslega fyrirlestra um mikilvægi getnaðarvarna og ábata þess að eignast heilbrigð börn. Keynes gagnrýndi samfélagslega uppbyggingu samtíma síns. Hann taldi vandamál liggja sérstaklega í takmörkuðu framboði á getnaðarvörnum, skortur á kynfræðslu, refsiaðgerðir gegn samkynhneigð, mismunun í starfi og launum gegn konum og að hjónabands- og skilnaðarráðgjöf meðhöndli kvenfólk sem undirmenn. Hann hélt því fram að ofangreind dæmi væru öll “miðaldra og algjörlega úr tengslum við siðmenntaðar skoðanir og venjur samtímans”.[12]
Keynes var einn af meðlimum Bloomsbury-hópsins.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
