Hólaskóli (1106–1802)

Hólaskóli var skóli sem var á biskupssetrinu á Hólum í Hjaltadal frá því snemma á 12. öld og til vors 1802, þó ekki óslitið. Hann var ásamt Skálholtsskóla helsta menntastofnun þjóðarinnar. Hlutverk hans var alla tíð fyrst og fremst að mennta menn til að gegna prestsembættum en fyrir suma var hann einnig undirbúningur undir framhaldsnám erlendis.

Upphafsár Hólaskóla

Fyrsti Hólabiskupinn, Jón Ögmundsson, var vel menntaður, hafði alist upp hjá Ísleifi biskupi Gissurarsyni og lært hjá honum, og hann stofnaði fljótlega skóla á Hólum – líklega um 1108 þótt oftast sé skólinn talinn hafa verið stofnaður 1106 þegar Jón var vígður. Skólinn var reistur í vestur frá kirkjudyrum og var hin vandaðasta smíð.

Fyrsti skólameistarinn var Gísli Finnason frá Gautlandi og kenndi hann latínu. Biskup launaði honum vel og hann var lengi við skólann. Annar kennari við skólann var frakkneskur, Ríkinni prestur, og kenndi hann söng og versagjörð. Hann var, eins og segir í Jóns sögu helga, „svo glöggur í sönglist og minnugur, að hann kunni utanbókar allan söng á tólf mánuðum, bæði í dagtíðum og óttusöngum, með öruggri hljóðasetning og tónagrein.”

Fjöldi merkra manna stundaði nám í skóla Jóns helga og þar var einnig stúlka sem hét Ingunn Arnórsdóttir af ætt Ásbirninga, afasystir Kolbeins Tumasonar. „Var hún engum annarra síðri í bókmenntum, og kenndi mörgum grammaticam, og fræddi hvern er nema vildi; urðu því margir vel menntir undir hennar hendi. Hún rétti mjög latínubækur, svo að hún lét lesa fyrir sér, en hún sjálf saumaði, tefldi, eða vann aðrar hannyrðir”.

Slitrótt skólastarf

Víst er að skóli var á Hólum á meðan Jón lifði, til 1121, og líklegt að eftirmenn hans til 1203 hafi haldið við einhvers konar skóla, enda voru þeir margir mjög vel menntaðir sjálfir. Í tíð Guðmundar Arasonar hefur skólahald sennilega verið slitrótt, enda biskup sjálfur oft fjarverandi, brottrækur af staðnum eða erlendis. 1218 setti hann þó skóla á Hólum og hét skólameistarinn Þórður ufsi, en ekki leið á löngu þar til Arnór Tumason kom með mikið lið og rak biskup og allt hans lið í burtu, þar á meðal skólameistarann og sveinana.

Næstu biskupar voru erlendir og óvíst að þeir hafi haldið skóla en í tíð Jörundar Þorsteinssonar var skóli á Hólum og var Óblauður Hallvarðsson þá skólameistari um tíma og svo Lárentíus Kálfsson, síðar biskup. Eftirmaður Jörundar, Auðunn rauði, hélt líka skóla, og eins Lárentínus þegar hann varð biskup. Skólameistarar sem vitað er um á þeim árum voru Egill Eyjólfsson, síðar biskup, séra Jón Koðránsson og séra Ólafur Hjaltason. Séra Valþjófur kenndi söng á dögum Lárentíusar biskups.

Egill Eyjólfsson biskup hélt líka skóla en Norðmennirnir Ormur Ásláksson og Jón skalli Eiríksson gerðu það ekki. Daninn Pétur Nikulásson hafði skóla og stýrði honum Böðvar djákni og seinna Hans nokkur, doctor decretorum. Eftir Svartadauða getur ekkert um skóla á Hólum og raunar varla fyrr en um siðaskipti; er alls óvíst að nokkurt eiginlegt skólahald hafi verið þótt biskupar hafi stundum tekið ungmenni og kennt þeim prestsverk og messusöng. Þeir voru þó ekki allir vel menntaðir sjálfir og Jón Arason mun til dæmis ekki hafa kunnað mikið í latínu.

Hólaskóli í lútherskum sið

Árið 1552 skipaði konungur Páli Hvítfeld höfuðsmanni að koma hér á latínuskólum, bæði í Skálholti og á Hólum. Skyldi setja vel lærðan og guðhræddan skólameistara yfir hvorn skóla, svo og heyrara (kennara).

24 piltar voru í hvorum skóla um sig fyrst eftir siðbreytingu og skyldu þeir fá góðan mat og drykk eftir landsvenju, vaðmál til fata og hverjir tveir piltar saman rekkjuvoð annaðhvert ár. Eitt atriði var þó í fyrirmælum konungs sem Íslendingar treystu sér ekki til að fara eftir en það var að veita skólapiltum öl daglega. Skólinn átti líka að vera bæði vetur og sumar en eftir því var aldrei farið. Og á dögum Steins Jónssonar og Björns Þorleifssonar Hólabiskupa var svo þröngt í búi á biskupssetrinu að oft þurfti að slíta skóla um miðjan vetur og senda piltana heim því ekki var til nægur matur til að endast veturinn.

Eftir því sem leið á 18. öldina varð hagur skólans æ verri og árið 1799 skipaði konungur nefnd sem átti að gera tillögur um úrbætur. Allir voru sammála um að flytja skólann frá Hólum en sumir vildu færa hann til Akureyrar og hafa áfram tvo latínuskóla í landinu. Það varð þó ofan á að leggja skólann niður og sameina hann Hólavallarskóla, og var það gert 1802. Skömmu síðar flutti skólinn til Bessastaða.

Síðustu Hólaskólamenn

Síðustu stúdentarnir voru útskrifaðir 20. maí 1802. Þeir voru þessir: Hallgrímur Scheving, kennari á Bessastöðum, Ólafur Þorleifsson, prestur á Kvíabekk, Hallgrímur Jónsson, djákni á Þingeyrum, Páll Erlendsson prestur á Brúarlandi og Baldvin Þorsteinsson, prestur á Upsum.

Skólameistarar Hólaskóla eftir siðaskipti

Lengst af voru flestir skólameistararnir ungir - stundum kornungir - menntamenn af góðum ættum, oft nátengdir biskupunum, sem voru að bíða eftir að fá góð embætti. Þeir gegndu því sjaldnast starfinu nema örfá ár.

• 1552-? Lárentíus, danskur, kom með Ólafi Hjaltasyni biskupi, en ekkert er vitað um hve lengi hann var eða hver tók við.
• 1569 Marteinn, danskur, var skólameistari á Hólum það ár en ekki er vitað hve lengi hann hafði verið.
• 1569-1570 Guðbrandur Þorláksson, síðar biskup.
• 1571-1573 Jóhannes Gyllebrún, sendur hingað af konungi, ekki meira um hann vitað.
• 1573-1576 Sigurður Jónsson, varð svo skólameistari í Skálholti.
• 1576-1586 Bjarni Gamalíelsson, frændi Guðbrands biskups, siðar prestur á Grenjaðarstað.
• 1586-1588 Oddur Einarsson, síðar biskup í Skálholti.
• 1588-1594 Arngrímur Jónsson lærði. Jón Einarsson skólameistari í Skálholti leysti hann af 1592-1594, á meðan hann var erlendis.
• 1594-1595 Ólafur Jónsson, síðar kirkjuprestur á Hólum og síðast prestur á Miklabæ.
• 1595-1603 Guðmundur Einarsson, síðar prestur á Staðarstað.
• 1603-1604 Páll Guðbrandsson, sonur Guðbrands biskups, síðar sýslumaður í Húnaþingi.
• 1604-1611 Ólafur Jónsson varð skólameistari öðru sinni og var jafnframt kirkjuprestur.
• 1611-1619 Ólafur Ólafsson lærði karl, frændi og fóstursonur Guðbrands biskups. Hann þótti nær óhæfur í embættið vegna þess hve illa menntaður hann var.
• 1619-1628 Þorlákur Skúlason, síðar biskup. Hann var erlendis 1625-1626 og leysti Magnús Ólafsson, síðar prestur í Laufási, hann af á meðan.
• 1628-1630 Vigfús Gíslason, síðar skólameistari í Skálholti og seinna sýslumaður. Hann var aðeins tvítugur þegar hann varð skólameistari á Hólum.
• 1630-1632 Jón Gissurarson, áður skólameistari í Skálholti, seinna prestur í Múla.
• 1632-1638 Vigfús Árnason, seinna prestur á Hofi í Vopnafirði.
• 1638-1644 Sigfús Egilsson, seinna kirkjuprestur á Hólum.
• 1644-1649 Runólfur Jónsson, málvísindamaður og seinna skólameistari í Kristjánsstað.
• 1649-1654 Þorsteinn Illugason, síðar prestur á Völlum í Svarfaðardal.
• 1654-1656 Gísli Þorláksson, sonur Þorláks Skúlasonar biskups. Varð skólameistari 22 ára og biskup 24 ára.
• 1656-1659 Einar Þorsteinsson, síðar prestur í Múla og síðan biskup á Hólum.
• 1659-1660 Skúli Þorláksson, sonur Þorláks biskups og bróðir Gísla biskups, síðar prestur á Grenjaðarstað.
• 1660-1663 Þórður Þorláksson, bróðir Gísla og Skúla, síðar biskup í Skálholti.
• 1663-1667 Gísli Vigfússon, sonur Vigfúsar Gíslasonar sýslumanns.
• 1667-1673 Jón Bjarnason, síðar prestur á Staðarbakka.
• 1673-1679 Þorsteinn Geirsson, síðar prestur í Laufási.
• 1679-1695 Egill Sigfússon, síðar prestur í Glaumbæ. Latínuskáld gott.
• 1695-1707 Jón Árnason, síðar biskup í Skálholti. Jón Einarsson, heyrari við skólann, fékk þá skólameistaraembættið en dó í Stórubólu um haustið og tók aldrei við því.
• 1707-1708 Þorleifur Skaftason, síðar prestur í Múla, var settur skólameistari nokkra mánuði.
• 1708-1711 Hallgrímur Jónsson Thorlacius, síðar sýslumaður í Múlaþingi. Sagði af sér vegna barnsgetnaðar.
• 1711-1713 Þorleifur Halldórsson. Var af fátæku fólki en frábærlega gáfaður og Jón Vídalín Skálholtsbiskup kostaði hann til mennta. Dó í árslok 1713.
• 1713-1720 Snorri Jónsson, bróðursonur Árna Magnússonar prófessors, síðar prestur á Helgafelli. Vel lærður, guðfræðingur, málfræðingur, læknisfróður og skáld gott.
• 1720-1723 Guðmundur Bergmann Steinsson, sonur Steins Jónssonar biskups. Var drykkfelldur. Drukknaði á Skagafirði vorið 1723.
• 1723-1724 Erlendur Magnússon, áður skólameistari í Skálholti.Varð prestur í Odda en dó eftir fáeinar vikur í embætti.
• 1724-1742 Sigurður Vigfússon Íslandströll, síðar sýslumaður í Dalasýslu. Þótti fremur einfaldur og þótti lélegur skólameistari þótt hann væri lengur í því embætti en flestir aðrir, en var vel liðinn. Sagði af sér þegar Ludvig Harboe kom í eftirlitsferð sína. Stór maður og talinn sterkastur Íslendinga um sína daga.
• 1742-1753 Gunnar Pálsson, síðar prestur í Hjarðarholti í Dölum. Þótti ágætlega lærður, góður kennari og gott skáld.
• 1753-1755 Stefán Björnsson. Hann var stirðlyndur og ósamvinnuþýður og Gísli Magnússon biskup svipti hann á endanum embætti. Fór hann þá til Kaupmannahafnar og lifði þar lengi í fátækt en fékk mikið orð fyrir lærdóm og kunnáttu í stærðfræði og stjörnufræði.
• 1755-1785 Hálfdan Einarsson var skólameistari í 30 ár, lengur en nokkur annar, og þótti vel lærður og vitur og góður kennari. Hann samdi ýmsar bækur, meðal annars Bókmenntasögu Íslands. Hann var geðprúður maður en nokkuð drykkfelldur.
• 1785-1788 Halldór Hjálmarsson. Hann hafði verið konrektor við skólann frá 1773.
• 1788-1802 Páll Hjálmarsson, bróðir Halldórs. Hann fór til Kaupmannahafnar 1801, þegar ákveðið var að leggja skólann niður, og reyndi að fá þeirri ákvörðun breytt en tókst ekki. Hann varð síðar prestur á Stað á Reykjanesi og var orðinn 62 ára þegar hann tók vígslu.

Heimildir

• „Saga latínuskóla á Íslandi til 1846. Tímarit hins íslenzka bókmenntafélags 1893“.

Tenglar

• Um Hólaskóla hinn forna; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1994
• Glettur í Hólaskóla; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1931