Remove ads
Francia, en longa formo: Republiko Franca (République française), esas lando en westal Europa qua anke havas teritorii en altra kontinenti. Lua chef-urbo - e maxim populoza urbo - esas Paris, kun 2 125 245 habitanti segun la demografiala kontado di 1999. Havanta entote 68 084 217 habitanti segun statistiki por julio 2021,[1] inkluzite la habitantaro di transmara regioni, Francia esas developata lando, kun tre alta indexo pri homala developeso. En la kontinento Europana, ol havas kom vicini Hispania ed Andora sude, Italia, Suisia e Germania este, e Luxemburgia e Belgia nord-este. Sude jacas Mediteraneo e la mikra-stato Monako. Norde e weste jacas Oceano Atlantiko.
| Francia | ||
| République Française | ||
.svg) |
 | |
| Standardo di Francia | Blazono di Francia | |
| Nacionala devizo: | ||
| "Liberté, égalité, fraternité" (Franca) "Libereso, egaleso, frateso" | ||
| Nacionala himno: | ||
| "La Marseillaise" "La Marseilleanino" | ||
 | ||
Urbi: | ||
| Chefurbo: | Paris | |
| · Habitanti: | 2 125 246 (1999) | |
| Precipua urbo: | Paris | |
Lingui: | ||
| Oficala lingui: | Franca | |
| Regionala lingui: | (Videz Lingui) | |
Etnii: | ||
| · 85% | Blankano | |
| · 10% | Nord-Afrikano | |
| · 3.5% | Nigrano | |
| · 1.5% | Aziano | |
| Tipo: | Unesala stato, miprezidantala, Konstitucala republiko | |
| · Prezidanto: | Emmanuel Macron | |
| · Chefministro: | Michel Barnier | |
| Legifantaro: | Parlamento | |
| · unigo di rejio Frankia: | 486 | |
| · Pakto di Verdun: | agosto 843 | |
| · fondo di la republiko: | 2ma di septembro 1792 | |
| · fondo di EEK: | 1ma di januaro 1958 | |
| · Nuna konstituco: | 4ma di oktobro 1958 | |
Surfaco: (47ma maxim granda) | ||
| · Totala: | 551 695 km² | |
| · Aquo: | 0,26 % | |
Habitanti: (21ma maxim granda) | ||
| · Totala: | 67 348 000 (2018) | |
| · Denseso di habitantaro: | 115 hab./km² | |
Plusa informi: | ||
| Valuto: | Euro, Franko CFP | |
| · Abreviuro: | EUR, XPF | |
| · Simbolo: | €, F | |
| Horala zono: | CET (UTC+1) | |
| · Somero tempo: | CEST (UTC+2) | |
| Dato-formato: | dd/mm/yyyy | |
| Veho-latero: | dextre | |
| Telefono-kodexo: | +33 | |
| ISO: | FR | |
FRA | ||
250 | ||
| Reto-domeno: | .fr, .bzh*, .re, .wf, .yt, .pm, .paris, .alsace* | |
Lua oficala linguo esas la Franca, e lua valuto esas Euro. Lua devizo esas Liberté, égalité, fraternité (Ide: libereso, egaleso, frateso), e lua standardo konsistas ek tri vertikala bendi en la kolori blua, blanka e reda. Lua himno esas La Marseillaise (La Marseilleanino en Ido). Lua moto eas guvernado dil populo, dal populo e por la populo. Francia esas republiko demokratiala, konstitucala ed unesala e havas miprezidantala rejimo.
Francia esas anciena lando, qua formacesis dum la fino di la Mezepoko. Del frua 17ma yarcento til l'unesma parto dil 20ma yarcento, Francia posedis vasta kolonial imperio. Pos la yari 1950a ol esis un ek la precipua landi qui suportis la konstrukto dil Europana Uniono. Francia esas nukleara povo ed un ek la kin permananta membri di la Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni. Francia influabas decidigive la mondala historio per sua kulturala richeso, sua linguo e sua demokratiala, laika e republikala valori.
Francia okupis en 2012 la kinesma rango mondala segun totala nacionala produkturo ante imposti. Lua ekonomio, di tipo kapitalista kun sat forta statala interveno, igis lu un ek la maxim importanta en produktado di nutrivi, aeronautiko, automobilala industrio, luxoza produkturi, turismo e nukleara industrio.
Bazala fakti pri Francia.
Remove ads
| Precipua artiklo: Historio di Francia |
| Precipua artiklo: Militala historio di Francia |
La vorto "Francia" devenas de Germana tribuo, la Franki, atestita pos la 3ma yarcento advale dil dextra rivo di Rheno. Lua rejulo Klodovecho pose lua filii konquestis, inter 481 e 535, preske la tota anciena Romana provinco Galia, qua equivalas la maxim granda parto dil teritorio di nuna Francia. La vorto "Francia" ne uzesis oficale til 1190, kande rejulo Philippe Auguste komencis uzar la nomo rex Franciæ (rejulo di Francia) vice rex Francorum (rejulo dil Franki) por indikar sua suvereneso. La vorto kustumale uzesis anke por nomizar teritorio klare definita, exemple en la poemo Chanson de Roland, skribita un yarcento ante lore. Depos junio 1205 la teritorio nomesis en mapi regnum Franciæ (rejio Francia).
Homala okupado dil teritorio di nuna Francia esas multe anciena. Multa populi unionesis a la grupi qui vivis en la regiono dum Paleolitiko e Neolitiko, sucedante: Kelti, e Germani (Franki, Vizigoti, Alamani, Ostrogoti e Burgundiani). Dum la komenco dil duesma yarmilo, monarko Huges Capet unigis Francia teritoriale.
La 17ma di junio 1789 judikesas kom la nasko di la sistemo reprezentala en Francia, e la nasko di la nuna stato Franca. To esis kande l'unesma konstitucal asemblo kunvokesis. Nun, la precipua sucii dil Stato Franca esas la linguistikala e kulturala unigo, richesko di la lando e l'enmigro veninta de altra Europana, Afrikana ed Aziana landi.
Prehistorio, protohistorio ed antiqueso
Homi de Neanderthal ja habitis la teritorio di Francia dum l'infra paleolitiko. La maxim anciena homala restaji trovita evas de 1,8 milion yari. Neanderthali transvivis en la regiono sub klimato ruda e variema, karakterizata da multa glacial epoki qui modifikis lua vivostando.
En Francia existas multa groti qui ornesis dum supra paleotiko, de qui la maxim famoza esas la groto Lascaux, en Dordogne (de 18.000 aK, ja habitita dal Homo sapiens).
Cirkume 10.000 aK (fino di la lasta glacial epoko) la klimato mildeskis. Pos cirkume 7.000 aK, komencis neolitiko en ta parto di Westal Europa. Lua habitanti formacis kolonii, quankam la developeso di ta kolonii esis diferanta segun la regioni. Pos forta demografiala kresko e developo dil agrokultivo dum kelka yarmili, aparis metalurgio en la regiono dum la 3ma yarmilo aK. Komence esis metalurgio di oro, pose kupro, bronzo e, pos l'8ma yarcento aK, anke fero.
En 600 aK, Greki veninta del urbo Phocea fondis urbo Marseille an la rivo di Mediteraneo. Dum la sam epoko kelka populi komencis okupar la nuna Francia, ma ta okupo difuzesis al tota teritorio erste inter la 5ma e la 3ma yarcenti aK. Aparis lore la nociono pri "Galia", korespondanta a teritorii habitita da Kelti, inkluzite inter Rheno, Atlantiko e Mediteraneo. Galia lor esis prosperanta regiono, e lua sudo recevis multa Greka e Roman influi.
Depos la yaro 125 aK, la sudo di Galia gradope konquestesis da Republiko Romana, qua fondis urbi Aix-en-Provence, Toulouse e Narbonne. En 58 aK, Iulius Caesar konquestis impetuoze la cetera teritorii di Galia e vinkis revolto duktata dal Galiana chefo Vercingetorix, en 52 aK. La teritorii lore konquestita repartisesis da Augustus en non Romana provinci, de qui la precipui esas Narbonia sude, Aquitania sud-weste, Lyonia centre, e Belgia norde. Multa urbi, exemple Lyon - qua pose divenis chef-urbo di Galia - fondesis dum la periodo Galiana-Romana. Lyon konceptesis quale altra Romana urbi, kun forumo, teatro, cirko, amfiteatro e termi. Romana religio dominacis Galiana kulti ma ne tote desaparigis li: la deaji Galiana gradope kunfuzesis kun Romana deaji, en sinkretismo.
Dum la 3ma yarcento, Romana Galia subisis grava krizo. Le limes, sistemo di fortifikuri konstruktita an la frontieri por protektar l'imperio de Germana inkursi, subisis frequa invadi da barbari. Romana povo, dum ta epoko, semblis shancelanta: l'imperio dal Galiani proklamesis en 260, ed eskapis la Romana tutelo til 274. Tamen, la situaciono pluboneskis dum l'unesma duimo dil 4ma yarcento, periodo di rinovigo e prospero por Galia. En 312, lora imperiestro Konstantinus konvertis su a kristanismo. Kristani, tillore persekutita, plumulteskis.Tamen, Barbara inkursi durigis pos la duesma duimo dil 4ma yarcento. Ye la 31ma di decembro 406, Vandali, Suevi ed Alamani transiris Rheno ed atingis Hispania. Meze dil 5ma yarcento, Alamani e Franki, du populi pagana, instalis su nord-este di la nuna Francia e forte presis Romana generali qui restis en la nord-esto di Galia.
Rejio Francia dum Mezepoko
La konverto di Klovis, chefo Frankiana, a kristanismo en 496, transformis il en federito dil Eklezio Katolika, e posibligis ilu konquestar importanta loki di Galia inter la 5ma e 6ma yarcenti. La fuzo di heredaji Galiana-Romana e kontributaji Germana kun kristanismo esis longe durinta e desfacila. Frankiani esis origine militala socio kun legi tre diferanta de Romana yuro e kristana principi. Samatempte kam la febleso demografiala qua lor eventis en la rejio Frankiana implikis dekado dil urbi. Kristanismo instalis su tra la kreo di rurala kirki e precipue tra multa monakeyi. Se komence la povo di Klovis semblis solida, Merovecho-dinastio balde afrontis grava desfacilaji. La dinastio desaparis en 751, kande Pipin la Basa-statura kronizesis rejulo di Frankiani, e fondis Karolingiana dinastio.
Pipin la Basa-statura e sua filiulo Karolus la Granda augmentis multe la l'extenso dil rejio di Franki, qua atingis plu kam 1 milion km² dum la 8ma yarcento.[2] La chef-urbo dil imperio esis Aachen, e l'imperiestro reprezentesis lokale da komti. Karolus la Granda kronizesis imperiestro dil ocidento la yaro 800, e dum lua regno lu stimulis la instrukto di bel arti. Lua palaco en Aachen aceptis intelektal agadi ed artisti. Tamen, pos la morto di Karolus, lua komti e vasali gradope komencis transmisar lua tituli tra heredo. La nepotuli di Karolus la Granda partigis l'imperio inter li en 843, tra la traktato di Verdun. Karloman kontrolis ocidentala Franki, en regiono equivalanta aproxime a la du triimi ocidentala de la nuna Francia, di qua la frontieri variis poke til la fino di Mezepoko.
La nova rejio afrontis tri diferanta ondi di invadi dum la 9 e 10ma yarcenti, duktita da Mohamedani, Vikingi e Hungari. Ye la sama epoko, la povi dil anciena komtii duris augmentar, kontre ke rejala povo diminutis. Establisesis feudala socio dividita en tri sociala klasi: klerikaro, nobelaro e plebeyaro.
Abadeyo di Cluny
En 987, Huges Capet elektesis da nobeli. La monarkio itere divenis heredala, e lua decendinti regnis sur Francia dum plu kam 800 yari. Tamen, l'unesma reji di la nova dinastio kontrolis direte nur tre mikra porcioni di Franca teritorio, nomizita "rejala domeno", e kelk ek lua vasali esas plu multe povoza kam li. Dum la 12ma yarcento, rejala povo komencis afirmar su kontre la princi dil rejio, ma mustis afrontar pos la yari 1150a lor naskinta "imperio Plantagenet" grupiganta sub sama krono Anglia e la westala triimo de Francia.
Kapetiana rejio atingis lua maxima vasteso dum la 13ma yarcento. La monarkio pluforteskis itere, e Franca kulturo komencis afirmar su en Europa. Philippe la 2ma (1180-1223) sucesis konquestar teritorii en Francia de le Plantagenet, haltigis Angla minaco ed augmentis multe rejala povo dum ca epoko. Ilua nevulo Louis la 9ma, surnomizita "la Santa", (1226-1270) partoprenis en la sepesma ed l'okesma krucomiliti.
Dum la 14ma e l'unesma duimo di la 15ma yarcento komencis grava krizo. La lando devastesis dal Centyara milito kontre Anglia, qua originis de heredo-problemo pri kontrolo dil rejio Francia. Ma ca krizo ne esis simple politikala o militala: ol ank esis demografiala (la nigra pesto mortigis adminime la triimo de la habitantaro dil rejio pos 1347); sociala (rurana ed urbana revolti multeskis); ekonomikala e religiala. Tamen, la monarkio pluforteskis kande la krizo finis: la centrala povo diplasis su a Loire-valo, kreis permananta armeo e taxado, e developis nova institucuri.
Renesanco ed Absolutismo
.png)
Depos 1494, Franca suvereni duktis multa militi en Italia kontre l'imperiestro Karolus la 5ma Habsburg. Ma la regni di François la 1ma di Francia (1515-1547) e de sua filio Henri la 2ma (1547-1559) precipue distingesis per la plufortigo dil rejala povo, qua divenis absoluta, e per la renesanco literaturala ed artala kun forta influi de Italia.
En 1539, ta la dekreto di Villers-Cotterêts, la Franca linguo divenis la linguo administrala e judiciala dil rejio. Tamen, l'unigo di Francia cirkum la persono dil rejo pluforteskis dum la duesma duimo dil 16ma yarcento pro religiala problemi: de 1562 til 1598 eventis ok militi pri religio inter katoliki e Kalvinisti. La krizo religiala koincidis kun l'ekonomikala, e precipue la politikala. En 1598, rejulo Henri la 4ma (1589-1610) signatis la Dekreto di Nantes, qua partale posibligis kulto-libereso a la protestanti.
Louis la 13ma (1610-1643) e lua ministri Richelieu e Mazarin afrontis l'opozo di nobeli qui deziris rekuperar lia anciena povi. Samepoke, Francia vinkis multa militi, exemple la Milito di Triadek yari, e komencis formacar lua unesma koloniala imperio, precipue en Nova-Francia, en Antili e sur la litoro di India. Louis la 14ma di Francia afirmis la karaktero absoluta di sua povo. La surnomizita "Suno-rejo" afirmis esar la "lietnanto di deo sur Tero" ed imperis konstruktar la palaco di Versailles, simbolo di sua povo. Ilu proximigis su de artisti e ciencisti, laboris por l'unigo religiala di sua rejio e durigis la persekuto di protestanti e revokis la dekreto di Nantes. Malgre la danjeroza situo di la monarkio, Louis la 14ma duktis multa militi kontre Europana povi, dum ke la markezo di Vauban duktis la konstruktado di reti di fortifikita urbi an la frontieri dil rejio. Quankam ta militi rezultis multafoye en Franca vinki, multa vinkesi e famini desbriligis la fino di sua regno.
Lua posnepoto Louis la 15ma (1715-1774) anke duktis multa militi, kun diversa rezulti. Per la traktato di Paris signatita en 1763, Francia perdis sua posedaji en Nord-Amerika, tamen kompris Lotringia e Korsika dum la sama yardeko. Dum ta epoko, Francia konocis forta developo demografiala ed ekonomiala. L'augmento di la produktado agrokultivala eventis samatempe kam la komenco di industriigo, note texuro, ma anke la developo intelektala e kulturala en la lando. Louis la 14ma, qua kronizesis en 1774, revelis su nekapabla por solvar la troa debileso di la monarkio e decidis kunvokar Generala stati en 1788.
L'epoko di la revolucioni (1789 til la frua 20ma yarcento)
La delegitari sendita por l'aperto di Generala stati, qua eventis la 5ma di mayo 1789 transiris rapide la povi qui esis atribuita, ed impozis su kom nacionala konstitucal asemblajo. La rejulo ne povis impedar ke l'asemblo konstitucala decidis pri l'aboliso di privileji dum la nokto di la 4ma di agosto, pos adoptar ye la 26ma di agosto la "Deklaro pri la yuri di la homo e di la civitano". Pos probo di monarkio konstitucala, la republiko naskis dum septembro 1792, e Louis la 16ma, akuzita pro trahizo, ocidesis per la gilotino pos judicio da Nacionala Kunveno ye la 21ma di januaro 1793. Pose Francia revolucionala subisis multa yari di militi e mortigi, til l'establiso dil Direktorio en 1795.
Ye la 9ma di novembro 1799, generalo Napoléon Bonaparte revokis Direktorio per stato-stroko, e remplasis ol kun Konsuleso. Kin yari pose, ilu kronizesis imperiestro dil Franci. Napoléon la 1ma kreis o reformis multa institucuri, e sua multa vinki inkluzis la duimo dil Europana habitantaro sub sua kontrolo frue la yari 1810a. Tamen la deklino eventis rapide: pos efemera abdiko depos rivenar quik a la povo, l'imperiestro vinkesis definitive en la Batalio di Waterloo ye la 18ma di junio 1815.
Francia komencis lua duesma periodo di konstitucala monarkio, dum qua reji Louis la 18ma (1814-1824) e precipue Charles la 10ma (1824-1830) kontestis parto di sociala aquiraji de la revoluciono. Kelka semani pos konquestar Aljer, Charles 10ma revokesis da Trois Glorieuses, revolucionala movado qua adduktis sur la trono Louis Philippe la 1ma. Quankam Louis Philippe konsideresis lore reformema, litiji kreskis rapide malgre l'ekonomikala kresko di Francia dum ta epoko.
En februaro 1848 nova revoluciono disruptis, e lua skopi ne esis nur politikala, ma anke sociala. L'efemera Duesma republiko qua establisesis kreis universala voto por viri, abolisis sklaveso en la kolonii e mortopuniso pro politiko, ma subversesis da sua prezidanto Louis-Napoléon Bonaparte, qua kronizesis imperiestro en 1852.
Quankam la rejimo dum l'unesma yari dil Duesma imperio esis autoritatoza, Napoléon la 3ma komencis liberala jireyo en 1860, qua ne impedis la kresko di politikala opozantaro. Dum ta epoko l'industrio e fervoyala sistemo expansesis rapide. La vinkeso di Francia kontre Germania en 1870-1871, esis duopla jireyo en la historio di la lando: l'imperio kapitulacis ye la 2ma di septembro 1870 e la republiko proklamesis ye la 4ma di septembro sam yaro, dum ke Prusia anexis Alzacia-Lotringia.
Quankam sua kaosala nasko, la Triesma republiko esis la maxim longa de la politikala rejimi qui Francia konocis depos 1789. Republikani instalis gradope lua politikala projeti: skoli divenis gratuita, laika ed obligata en 1881-1882, libereso di jurnalaro ed asemblo posibligesis en 1881, divorco e sindikati legaligesis en 1884, e la Eklezio e la Stato separesis en 1905. Dum la sam epoko, Francia dotis su kun vasta imperio koloniala, qua esis la duesma maxim granda dil mondo en 1914, pos la de Unionita Rejio. Quankam multa politika krizi eventis interne la lando — la krizo Boulangista, la skandalo di dekoruri, la skandalo pri la konstrukturo dil kanalo di Panama, l'afero Dreyfus —, la precipua minaci por la republiko venis de exterlando, ube milito semblis plu minacanta.
Francia e la du mondomiliti
Francia eniris l'unesma mondomilito dum la komenco di agosto 1914 federita kun Unionita Rejio e Rusa imperio kontre Germana imperio. La milito produktis 1.4 milion viktimi en Francia e multa destruktadi en nord-esto di la lando, finis ye la 11ma di novembro 1918 kun la vinko di Triopla interkonsento. Ultre recevar itere Alzacia-Lotringia, Francia recevis parto di Germania komisi segun stipulita en la kontrato di Versailles, ed obtenis garantii pri sekureso qui extingesis tragediale en 1940, kande Belgia invadesis dal Germani.
Pos kelka yari di laboroza rikonstrukto, karakterizata per esforci pri augmento dil enmigrado e di la produktiveso, e por diminutar la manko di laboristi en la mineyi ed en la stala ed automobilala industrii, Francia afrontis problemi pri kreskar til la nivelo di ante la milito. Pos kreskar forte de pos 1924, Francia frapesis plu tarda kam altra landi per la krizo di la yari 1930a. La krizo esis duriva e profunda, quankam ol komencis tarde. La politika krizo ed ekonomiala desfacilaji adjuntesis, malgre l'espero stimultata pro la vinko dil partiso Front populaire en 1936. La krizo finis ye la 3ma di septembro 1939 kande Francia deklaris milito kontre Naziista Germania.
Pos ok monati sen kombati (« Drôle de guerre »), Germana Wehrmacht invadis la nord-esto di Francia ye la 10ma di mayo 1940. Marshalo Philippe Pétain demandis armistico ye la 22ma di junio. Il obtenabis plena povi ye la 10ma di julio sam yaro. To signifikis la fino di la Triesma Republiko e la nasko dil rejimo di Vichy, qua praktikis politiki konservema, tradicionalista ed antisemida, e kunlaboris kun la Triesma Reich, malgre l'agado di rezistado interne ed extere la lando. La desembarko di la Federiti ye la 6ma di julio 1944 en Normandia signifikis la fino dil okupeso e la komenco di libereso di Europa. Entote, ta konflikto mortigis min soldati kam l'antea, tamen la viktimi civila esas plu multa - adminime 330 000 civili, inkluzite 75 000 judi qui rezidis en Franca teritorio, ocidita en koncentreyi - e la vundi psikologiala e politikala pro l'invado en 1940, l'agadi di kunlaboranti kun naziisti, e pose la venji kontre li, qui duris longatempe por cikatrigar.
Depos la liberigo
Periodo di rinovigo komencis lor por Francia.[3] Se generalo de Gaulle, chefo di Francia libera, ne povIs impedar l'adopto di konstituco proxim to de la Triesma republiko, posmilito vidis la kreado di sekureso sociala e voto-yuro grantita a mulieri.[3] La nomizita "Quaresma Republiko" selektis suportar l'Ocidento dum la kolda milito qua komencis ta epoko. La deskoloniigo di Azia ed Afrika, e la debuto di la konstrukto di la uniono Europana komencis.[3] Samatempe komencis periodo di forta kresko ekonomikala, qua l'ekonomikisto Jean Fourastié nomizis Trente Glorieuses ("la triadek (yari) glorioza").[3]
Ye la 1ma di junio 1958, dum grava politika krizo pro la milito en Aljeria, generalo de Gaulle divenis prezidanto dil konsilistaro per l'Asemblo Nacionala, kun la misiono di donar a la republiko nova konstituco: la kinesma republiko donis a la prezidanto plua povi relate a la parlamento. Charles de Gaulle duris e kompletigis la deskoloniigo di Afrika, ed afirmis la nedependo di Francia relate ad Usa. Por ta skopo, il dotizis Francia di nukleara povo, civila ed armeala.
Ma la krizo studentala e sociala en mayo 1968 alegis l'arkaismo dil rejimo qua semblis deskonektita del aspirado di la yuneso. Tamen de Gaulle sucesis inversigar la situaciono, tra la dissolvo di l'Asemblo Nacionala ye la 30ma di mayo 1968. Fine, Franci donis ad il larja majoritato prezidantala. Generalo de Gaulle demisionis en 1969 pos la falio di plebicito pri la reformo dil Senato e di la regionala subdividuri. Tamen, gaulismo" duris en povo dum kin yari o pluse, sub la figuro dil prezidanto Georges Pompidou.
En 1974 komencis ero pos-Gaullista, kun l'arivo di Valéry Giscard d'Estaing, politikisto di centro, a la prezidanteso. Quankam Francia eniris gradope en la krizo di la yari 1970a, l'unesma yari de sua guvernisteso distingesis pro multa legi qui modifikis la socio di Francia, exemple la lego Veil, qua legaleskis l'aborto, o la redukto dil evo por la majoreso, de 21 yari a 18 yari. Ma la precipua jireyo eventis en 1981, kande socialista prezidanto, François Mitterrand, elektesis. Afrontanta l'ekonomikala situo qua plugraveskis, ilu komence probis transferar la kontrolo di ekonomiala sektori a la Stato, e samatempe adoptis simbolala agi, exemple l'aboliso di la mortopuniso. Quankam François Mitterrand rielektesis en 1988, Francia konocis de 1986 til 1988, e pose de 1993 til 1995 du periodi di politikala "kohabito" til lor nevidita ube la prezidanto ne esas di sama partiso kam sua guvernerio e qua ofris nova lektado di institucuri. Ta situaciono eventis itere de 1997 til 2002, ma en inversa fasono, kande prezidanto de dextra, Jacques Chirac, elektabis en 1995, e l'elektita legifantaro en 1997 adportis socialista Lionel Jospin kom chefministro. Francia adoptis samatempe l'unika monetaro por Europa.
La prezidantal elekto en 2002 distingesis pro l'elektala surprizo, kun la vinkeso di Lionel Jospin da Jean-Marie Le Pen, kandidato di extrema-dextra, quik en l'unesma balotado. Tamen, Jacques Chirac facile rielektesis. Dum l'administrado di la chefministri Jean-Pierre Raffarin, e pose Dominique de Villepin, Francia notinde opozis la milito en Irak, la "ne" vinkis la plebicito pri la ratifiko di la konstituco Europana, ed en novembro 2005 eventis urbala sedicii. Quankam Nicolas Sarkozy, prezidanto depos 2007, duktis la partiso di sua precedanto lor sua elekto ed esis membro di sua guvernerio, la politiko qua duktis volar esar di "rupturo". La ministraro di François Fillon formacesis kun personi de diferanta politikala tendenci, ne nur dextrani, ma anke centrani e sinistrani. Lua administrado afrontis la rezulti del ekonomika krizo de 2008 til 2009. Ye la 6ma di mayo 2012, socialista François Hollande elektesis prezidanto di la republiko. Pos intensa debati e rankoroza polemiki duktita da lua opozanti, la lego qua legaligis samasexua mariajo adoptesis ye la 15ma di mayo la sequanta yaro.
Remove ads
Francia esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5-yara periodo. La prezidanto nominas la chefministro, qua esas la chefo di guvernerio.
La Parlamento havas du chambri: la Nacional Asemblitaro (Assemblée Nationale), kun 577 membri qui elektesas dal populo por 5 yari, e la Senato, kun 321 membri qui elektesas da elektala kolegio. Nuna konstituco aprobesis ye la 28ma di septembro 1958.
Organizo di povi
L'organizo di povi en Francia establisesas per la konstituco di 1958, qua recevis diversa emendi. Francia havas politika sistemo qua rezervas granda povi ambe por la parlamento e por la prezidanto di la republiko. Studiisti di konstitucala sistemi nominas Franca sistemo "rejimo mi-prezidantala" o ankore "rejimo parlementala bireprezentala".
La legifala povo konsistas ek la parlamento, qua havas du chambri, Nacional Asemblitaro e Senato. La Nacional Asemblitaro, basa chambro dil parlamento, formacesis da 577 deputati en 2011, qui elektesis por kin yari per universala direta sufrajio dum unnoma majoritata voto en du foyi en distrikti subdividita en departmenti. Nacional Asemblitaro havas la lasta vorto se eventus deskonkordo longega kun senato pri adopto di lego. Senato formacesis en 2011 kun 348 senatani qui elektesis por sis yari per 150 000 granda elektanti (ca elektanti elektesas lokale) e fakte judikesas kom min importanta reprezenteri kam la deputati de la Nacional Asemblitaro.
L'exekutiva povo konsistas ek la prezidanto di la republiko, qua esas chefo di stato e chefo dil armei. La prezidanto anke promulgas la legi e povas dissolvar la Nacional Asemblitaro e kunvokar elekti. Ilu nominas la chefministro e, segun propozo di lu, la membri di guvernerio. La guvernerio povas dissolvesar per propozo di censuro adoptita per la Nacional Asemblitaro. Kande la parlamenta majoritato e prezidanto ne esas de la sama politikala partiso, on parolas lore “kunhabitado”.
Judiciala povo separesas de la du altra, quankam la prezidanto di la republiko havas povo por indulgar. Judiciala povo subdividesas segun administral intenco. La maxim alta judicio esas la konsilistaro dil Stato, ed un judicial ordeno, di qua la maxim alta esas la Korto di Kasaco. Franca yurala sistemo, di tradiciono civila romana, stipulas ke omna akuzati supozesas senkulpe ante esar kondamnita, ed ula procedo povas rijudiciesar pos apelo demandita per un ek la procesanti.
La konformeso di legi a la konstituco, la regulado di voti e, plu larje la respekto al institucuri kontrolesas dal konstitucala konsilistaro.
Teritoriala subdivido e descentraligo
Metropolala Francia subdividesas ek multa lokal ensembli en tri niveli: komoni, departmenti e regioni. Ta lokala ensembli esas samatempe administrala distrikti en qui la stato intervenas tra sua deskoncentrita servadi. La komoni, entote 36 570 en metropolala Francia ye la 1ma di januaro 2009, korespondas maxim-multa-kaze a la teritorio di un urbo o urbeto, ed administresas da municipala konsilistari qui elektas l'urbestro, qui esas ambe agenti di lokala ensembli e reprezentanti dil stato en l'urbo. Pos la yari 1990a la kooperado inter la komoni plufortigesis, pro la kreo di publika establisuri di koopero interkomonala, di qua la rolo kreskas. La distrikti, kreita dum Franca revoluciono, nun esas 96 che la metropolo, ed administresas da la Generala konsilistaro. La membri dil konsilistaro elektesas en la kantoni. La prefekto reprezentas la stato Franca ibe.
Pos la 1ma di januaro 2016 Francia subdividesas en 18 regioni, di qui 12 jacas an l'anciena "metropolo", 2 transmara regioni, 3 collectivités, plu Mayotte, qua esas departmento kun stando di regiono.
Francia longatempe distingesas per lua granda politikala centraligo kande komparata a sua vicini Europana, kontre ke l'administradi lokala havas poka povi. Tamen, ta situaciono evolucionis multe, komence en 1982-1983 kun la lego Defferre, e pose de 2002 e 2004 sub l'administrado di Jean-Pierre Raffarin. La resortiso di la teritoriala ensembli esas multe, e koncernas nome edukerii, transporti, ekonomikala developo e social agado. Tamen, la superpozo e konfuzeso di la limiti inter la diversa teritoriala ensembli esas la fonto di debati pri futura descentraligo di la povo. Dum l'administrado di Manuel Valls aprobesis la subdivido di Francia en 18 regioni, di qui 13 en Europa.
Francia transmara
komunisti, extrema sinistro
██ socialisti, altra sinistrani
██ ekologiisti
██ Centristi
██ Dextro
██ Extrema dextro
██ diversi
Franca teritorii situita exter Europa, qua korespondas a anciena Franca kolonii qui ne nedependanteskis, submisesas a rejimi administrala e judiciala tre diversa l'uno de l'altri. L'ekonomikala situaciono di ca teritorii esas ordinare min bona kam la de la metropolo, ed ol beneficas de multa helpi di stato.
Guadelupa, Franca Guyana, Martinik, Réunion e Mayotte (depos 2011) esas ambe distrikti e regioni transmara, kun standi simila a la distrikti e regioni metropolala, quankam la legi Franca povas prearanjar di dispozesi speciganta pri. Ta distrikti, ecepte Mayotte, esas parto di la regioni transperiferiala di UE, e submisesas ad Europana legaro.
Kontraste, l'altra transmara Franca teritorii, ecepte l'insuli Saint-Barthélemy e Saint-Martin, ne esas parto di UE, malgre lua habitanti havar Europana civitaneso. La teritorii transmara esas 5, kun diversa politikala standi: Franca Polinezia, Saint-Barthélemy, Saint-Martin, Santa Pierre e Mikelon e l'insuli Wallis e Futuna. Quankam la centrala guvernerio konservas certa prerogativi exklusiva, lokale ol submisesas grandaparte a specifika legaro. Altralatere, Nova-Kaledonia esas ensemblo teritoriala distinta kun granda autonomeso. En 2018, eventis ibe plebicito qua rejektis, per 56,45 no-voti, la propozo pri lua nedependantesko.[4] Tandem, la nomizita Teritorii Australa ed Antarkikala di Francia e l'insulo Clipperton, qua ne havas permananta habitantaro, administresas direte dal stato Franca o da sua reprezentanto.
Politiko, partisi ed elekti
Ordinare la politikala sistemo di Franca dominacesas per du o tri granda partisi. Pos la yari 1980a esas videbla ke la Komunista partiso di Francia gradope perdis populareso, la partisi de centro anke diminutis, kontre ke augmentis la voto en la partisi di extrema dextra. Pluse, kreskabas l'absteno di elekteri en la votadi.
Pos la yari 1990a, la du precipua Franca partisi esas l'Uniono por Populala Movado (UMP) — Rassemblement pour la République (RPR) ante 2002 — e la Partiso Socialista. L'UMP esas partiso di dextra e centro-dextra, membro di Partiso Populala Europana. La Partiso Socialista reprezentas la sinistra e centro-sinistra, ed esas membro di Partiso Socialista Europana. En 2012, la prezidanti di republiko, la chefministro, la plu multi di ministri, di deputati, di senatani e prezidanti di regionala o generala konsilistari esas membri di lo. Multa altra partisi partoprenas en la politika vivo di Francia: la du maxim importanti esas Front National (FN, rekto nacionala), Europe Écologie Les Verts (ekologi) e Front de gauche (sinistro antiliberala).
Publika financi
En Francia, obligiva imposti reprezentis 44,4 % di TNP en 2006, la 6ma maxim alta procento inter la landi membri dil Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo - OKED - e ta procento tendencas augmentar. La sociala kontributi reprezentas proxim 38 % di sumo, dek punti pluse la mezavaloro di landi di OKED. Inverse, Francia esas la developata landi ube l'imposti sur la revenuo e sur societi reprezentas la parto maxim febla di totalo di obligata imposti.
Malgre l'alta procento di obligata imposti, la publika spensi superiras la revenui, entote 53,9 % de TNP en 2006. Ja lore la publika deficito esas alta, atinganta 2,7 % di TNP en 2007 e mem 7,9 % en 2009 pro ekonomikala konjunturo. La publika debajo di Francia, pri, atingis 1,457.4 miliardi Euri en 2009, esis 75,8 % de TNP, kontre 20,7 % en 1980. Tamen, Francia obligesas respektar la kriterii dil pakto pri stabileso e kresko del Eurozono, qua limitas la deficito budjetala a 3 % dE TNP e la debo publika a 60 % de TNP.
Sociala sekureso
Depos lua kreado en 1945, la sistemo sekureso sociala divenis la precipua sistemo pri sociala protekto en Franca, quankam la stato, l'ensembli teritoriala e la mutualesi* havas anke importanta rolo. La manteno di rejimi di protekto sociala di qua disponis certa profesioni ante 1945 explikas la granda komplexeso di sistemo, qua konsistas ek adminime 120 rejimi di baso e 1 200 rejimi komplementala. La rejimo generala, qua havas la maxim granda nombro di admisiti, dividesas en quar branchi korespondanta a quar precipua riski: morbo, laboral acidenti e profesionala morbi, la protekto al olda personi e a la familii.
La precipua fonto di revenuo de la sistemo di sociala sekureso esas la kontributadi pagata dal laboristi (65,5% ek la totalo en 2005), ma ol anke subsidiesas dal Stato e dal ensembli teritoriala. En 2005, la spensi dil sistemo reprezentis cirkume 30% de la TNP e pluse 45% de la disponebla revenuo adjustita di menaji. Malgre l'esforci facita da la sucedanta guvernerii por kontrolar la spensi sociala, ol augmentas rapide, nomo pro kresko di familiala spensi e l'oldeso de la habitantaro. Tandem, la kreskanta augmento di la chomeso augmentas la deficito, nam la neemployata ne kontributas. Preske tota augmento di publika spensi depos 1960 rezultis del augmento di spensi kun sociala sekureso, e la deficito di la sekureso sociala en 2009 esis 23,5 miliard Euri.
Defenso
Francia havas la kinesma maxim granda budjeto en la mondo pri defenso segun l'Instituto Internaciona di Inquesti pri Paco di Stockholm (IISPS), ed esas un ek la kin landi konsiderata "havante nukleara povo" segun la traktato pri nevejeturo di nukleara armi. Kune la Britaniana, Franca armeo judikesas kom un ek la maxim bone equipata de Europa. La spensi kun defenso (39 miliardi di dolari en 2010) reprezentas 2,5% de la Totala nacionala produkturo, kontre ke en altra Europana landi (ecepte Unionita Rejio e Grekia) ol reprezentas mezavalore 1,5% de la TNP.
Lua defenso-trupi subdividesas en quar grupi: terala armeo, mar-armeo, aer-armeo e nacionala jendarmaro. Depos 1996, l'armeo divenis profesionala, e l'obligata konskripto remplasesis da la “dio di defenso e mixa civitaneso”. Lua kapaceso militarala esas cirkume 350 000 homi, e lua trupi partoprenis en misioni en Afganistan, Libano, Chad, Ivora Rivo, Kosovo, Djibuti, Senegal e Gabon.
Partopreno en internaciona organizuri
Francia esas un ek la fondinti dil Europana Uniono, dil spaco Schengen e dil Eurozono. Esas anke un ek la kin permananta membri dil Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni. Tandem, esas membro di multa internaciona organizuri, exemple Nord-Atlantikal Uniono, Mondal organizuro pri komerco, Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo, G8, G20, organizuro internaciona di Frankofonio (Francophonie) edc.
Pos 1945, Europa divenis la precipua axo dil extera politiko Franca. Du ek la sep "patri di Europa", Jean Monnet e Robert Schuman, naskis en Francia. Un ek la skopi dil organizuro esis evitar nova mondomilito e faciligar la rikoncilio inter Francia e Germania. Tamen, la stando di Francia e Franci pri Europa esis ofte ambigua: refuzo dil traktato qua kreis l'Europana komunitato pri defenso da lua Nacional Asemblitaro en 1954, e refuzo per referovoto di traktato por krear konstituco Europana en 2005, la haltostroki di Francia vers Europan asemblo esis ferma.
Pos la Traktato di Maastricht en 1992, la domeni en qua UE havas exkluziva kompetenteso esas sempre plu multa. Granda parto dil yuri aplikebla en Francia en 2010 havis Europana origino, plu multa kam la nacionala yuri. Francia, mezavalora povo, ne povas pezar en la mondala ceno en multa domeni nur tra UE. L'unigado di Europana merkato e l'establiso di unika pekunio ye 1999 implikis importanta transformi di Franca ekonomio, qua l'avantajoza karaktero facas debato. Mem se Francia esas l'unesma profitanta de la komuna agrokultivala politiko, ulo esas parto di landi neta kontributanti a budjeto di UE.
Politiko exterlanda e diplomaco
Pos la prezidanteso di generalo de Gaulle (1958-1969), la politiko exterlanda di Francia esas karakterizita per volo di nedependo, kelkafoye opozata ad Usa, e to rezultis la developo di nuklear armi, e l'ekiro di Francia di integrata komando di OTAN de 1966 til 2009. De la yari 1960a til la frua yari 2000a, Francia videsas kom amiko di Araba-Mohamedana landi, kritike opozanta a la politko di Israel.
La reto di diplomacala reprezenteri di Francia esas la duesma maxim granda del mondo, havanta nun 156 ambasadi e 97 konsulala posti sur la kin kontinenti.
Francia developas helpo-politiko koncerne developanta landi, nome Afrikana. La publika helpo a developanta landi reprezentis 0,39% de la tota revenuo nacionala en 2007.
Republikala simboli
Segun la konstituco di la Kinesma Republiko, Francia posedas multa emblemi, multa ek li kreita dum Franca revoluciono. La Standardo di Francia konsistas ek tri vertikala bendi de sama larjeso, kolorizata blue, blanke e rede[5]. La himno nacionala esas la Marseillese, kompozita da Rouget de Lisle dum Franca revoluciono e kelkafoye kritikata pro violento di lua texto. Tandem, Franca republiko havas kom moto tri vorti: "Libereso, Egaleso, Fraterneso". Altra oficala simboli existas por reprizentar Francia, nome la busto di Marianne, muliero portanta Frigiana boneto, qua ornas urbo-domi. Lua vizajo reprezentesas sur posto-marki ed en moneti di centimi di Euro monetifata en Francia.
Depos 1999, Franca guvernerio adoptis logotipo* qua rimemorigas la standardo, la devizo di la lando, e la figuro di Marianne. Ica logotipo* reprezentesas en domkumenti publikigita da Franca administrado. En 2020 ca logotipo* modernigesis[6].
Remove ads
Francia havas diversa peizaji en lua kontinentala teritorio, de plana regioni an la litoro til alta montaro di Alpi, en sud-esto. La maxim alta monto esas Monto Blanka (Alpi) kun 4810 metri di altitudo. An la frontiero kun Hispania ed Andora jacas la montaro Pirenei. La maxim longa fluvii di Francia esas Loire, longa de 1016 km, e Seine, longa de 776 km.
La maxim granda insulo di Francia en Mediteraneo esas Korsika.
Francia subdividesas administrative en regioni, departamenti, distrikti, kantoni e municipi. Ol anke havas enmsembli, teritorii e dependadi. La maxim extensa departamento esas Franca Guyana, havanta 91 000 km². Francia subdividesas en 18 regioni e 101 departmenti, metropolala e transmara.
La nomizita "metropolala Francia" konsistas ek 13 regioni (France: régions). La regioni nek havas autonomio legifala nek autonomio exekutiva, e recevas parto ek la imposti kolektata dal guvernerio, segun lia bezoni.
- 96 departamenti (France départements): Administrata da Generala konsilistaro qua elektesas singla 6 yari per direta votado. Ol kreesis en 1790, kun la skopo ke omna persono povus distar admaxime un jorno per kavalo de lua reprezenteri. Singla havas departmento havas lua prefekto.
- 329 distrikti (France: arrondissements): Singla departamento subdividesas en plura distrikti, qui havas singla lua subprefekto. Lua funciono esas helpar la prefekto dil departmento.
- 3.879 kantoni: Ol esas la maxim mikra subdividuro, nur kun elektorala efekti.
- 36.571 komoni: Equivalanta a municipo. En l'urbo Paris, recevas la nomo arrondissements.
- Interkomunitati* (France: intercommunautés): ol unigas en singla departamento plura komoni.
La 5 transmara regioni: Guadelupa, Franca Guyana, Martinik, Mayotte e Reunion.
La "transmara ensembli" esas 5: Santa Pierre e Mikelon, Franca Polinezia, Wallis e Futuna, Saint Barthélemy e Saint Martin. Existas un ensemblo sui generis: Nova-Kaledonia.
Maxim granda urbi
| La 20 maxim populoza urbi di Francia (2010) |
| Rango | Nomo | Provinco | Habitantaro | Rango | Nomo | Provinco | Habitantaro |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1ma | Paris | Francilia | 2 243 833 | 11ma | Rennes | Bretonia | 207 178 |
| 2ma | Marseille | Provenco-Alpi-Azur-Rivo | 850 726 | 12ma | Reims | Grand Esto | 179 992 |
| 3ma | Lyon | Arvernia-Rodano-Alpi | 484 344 | 13ma | Le Havre | Normandia | 175 497 |
| 4ma | Toulouse | Ocitania | 441 802 | 14ma | Saint-Étienne | Arvenia-Rodano-Alpi | 171 260 |
| 5ma | Nice | Provenco-Alpi-Azur-Rivo | 343 304 | 15ma | Toulon | Provenco-Alpi-Azur-Rivo | 164 532 |
| 6ma | Nantes | Loire-regiono | 284 970 | 16ma | Grenoble | Arvernia-Rodano-Alpi | 155 637 |
| 7ma | Strasbourg | Alzacia | 271 782 | 17ma | Dijon | Burgundia-Libera Komtio | 151 212 |
| 8ma | Montpellier | Ocitania | 257 351 | 18ma | Angers | Loire-regiono | 147 571 |
| 9ma | Bordeaux | Nov Aquitania | 239 157 | 19ma | Villeurbanne | Arvernia-Rodano-Alpi | 145 150 |
| 10ma | Lille | Supra Francia | 227 560 | 20ma | Saint-Denis | Reunion | 145 022 |
 Paris |
 Marseille |
 Lyon |
 Toulouse | ||||
| Fonto: nekonocata | |||||||
Remove ads
| Precipua artiklo: Ekonomio di Francia |
L'ekonomio di Francia esas la 7ma maxim granda del mondo, e la 2ma maxim granda del Europana Uniono. Sideyo por 39 ek la 500 maxim granda kompanii del mondo, ol havas plura kompanii inter la maxim granda del mondo kam Germania ed Unionita Rejio.[7] Ensemble kun altra 11 landi Francia adoptis l'Euro en 2002 e remplasis komplete la franko (₣).[8]
En 2014 lua Totala nacionala produkturo esis 2 587 miliardi dolari.[1] Agrokultivo reprezentas 1.7 % de la TNP, industrio reprezentas 19,4%, e servadi reprezentas 78.9%. Francia esas membro dil G8 (grupo di la precipua industriala landi) e di Mondal organizuro pri komerco.
Historiale, Francia esas granda produktero di agrokultivala produkturi.[9] Fertila suli, l'uzo di moderna teknologio e la subsidiaji de Europana Uniono transformacis Francia en la precipua agrokultivala produktero ed exportacero de Europa[10] (ol reprezentas 20% de l'agrokultivala produktado dil Europana Uniono[11]). Lua precipua agrokultivala produkturi por exportacajo esas frumento, pultro, lakterio, bovokarno e porkokarno, ed anke industriizita nutrivi. La vino "rozea" (rosé) konsumesas precipue en Francia, kontre ke la vini champanio e bordeaux esas precipue exportacata.
La maxim importanta industriala produkturi esas aeroplani, automobili, mashini, kemialaji ed elektronikala kompozanti, exemple la mikonduktori produktita en Grenoble, "la Silikovalo di Francia". Quankam pos la duimo dil yari 1990a multa statala firmi privatigesis, la stato duras kontrolar granda parto de la funcionado di la ekonomio, e duras tenar acioni di multa firmi, exemple banki, energiala kompanii, kompanii di transporto e di informatiko. Dum la fino di 2008 ed en 2009 eventis forta financala krizo, e la depreso ekonomikala dum 2010 e 2011 augmentis la chomeso til plu kam 9% de la labor-povo. En 2010 Francia anuncis ke ol konsumus cirkume 26 miliardi Euri por helpar firmi minacata di bankroto.
Preske 79% del energio konsumata en Francia havas nukleara origino.
Remove ads
Segun statistiki de The World Factbook por julio 2021, Francia havis 68 084 217 habitanti.[1] La maxim multa habitanti rezultis de mixuro di Kelti kun Romani e Germani. Alra populi existas en diferanta regioni de Europana Francia, exemple Bretoni en Bretonia, Aquitani en Nov-Aquitania, Alemani nord-weste, e Liguriani sudeste.
L'oficala linguo di la lando esas Franca, oficala en 100% de la lando. Regionala dialekti e lingui, exemple Ocitana, Bretona, Alzaciana, Korsikana, Kataluniana, Baska, Flandriana e Pikarda, gradope desaparas.[1]
Pluse, l'urbi Le Havre, Strasbourg, Bordeaux, Lille, Marseille, Nantes, Paris, Saint-Denis de la Réunion, Tours, asociita urbi di Angoulême, Nice e Poitiers, asociita membri di la komunitato di aglomerajo Evry Centre Essonne e la komunitato urbala di Bordeaux anke asociuro di komoni ed transmara ensembli esas membri di internaciona asociuro di Franca-parolanta urbestri.
Ultre la Franca, en 1999 parolesis sepadek e kin altra lingui, inkluzite regionala lingui, lingui parolata dal enmigranti e dialekti parolata en la trasmara domeni, segun raporto dal linguisto Bernard Cerquiglini.
Segun statistiki por la yaro 2015, la maxim praktikata religio en Francia esas kristanismo: 63% til 66% de la habitantaro, la maxim multa katoliki. Mohamedani esas de 7% til 9%, Budisti de 0,5% til 0,75%, Judi de 0,5% til 0,75%, altri de 0,5% til 1%, e de 23% til 28% havas nula religio.[1] Pos lego aprobita ye la 9ma di decembro 1905, stato e religio esas legale separata en Francia. La Republiko Franca ne agnoskas kom oficala, salarias o subvencionas irga kulto, excepte en Alzacia-Mozel, ube kulto katolika, du kulti protestanta e la kulto judala agnoskesas. La komunitato Juda en Francia esas la maxim granda de Europa e la 3ma maxim granda de la mondo, dop Israel ed Usa.
Enmigro, stranjeri e minoritati
Segun demografo Michèle Tribalat, 14 milion personi (cirkume la quarimo de la habitantaro di la lando) en 1999 havis adminime un parento od avo qua esis enmigranto. Gérard Noiriel opinionis ke en 2002 ta proporciono esis proxim la triimo de la habitantaro, se on konsideras la preavi. Segun plu restrikiva defino uzata en Francia, en metropolala Francia habitis 5,3 milion enmigrinti en 2008, esinta 1 100 000 plua kam en 1999 e 8.9 % ek omna habitantaro. Ek omna habitanti, 40% havis Franca nacionaneso, aquirita per civitanigo o per mariajo. Enmigrinti originas precipue de altra landi Europana (34 %) de Magreb (30 %), de Azia (14 %, de qui la triimo esas Turka), e de subSaharan Afrika (11 %). Filii de enmigrinti, direta decendanti de un o du enmigrinti, esis 6.5 milioni en 2008, to esas 11% de la habitantaro. Ek li, 3 milion havis amba genitori enmigrinti.
La mezavalora revenuo dil enmigranti esas infre la triimo de olta di la nacionani. Ordinare enmigranti, nome kelka minoritati, kelkafoye subisas diskriminaco en Francia. Pro ankore necerta motivi, kelka enmigranti e/o lia decendanti adoptas religiala radikalismo.
Eduko
En Francia, instrukto esas obligata de sis a dek e sis yari, ed publika skolo esas laika e gratuita. Tante la formaco e salario di docantaro, same kam la selekto di programi, resortisas ad stato, la jerado di primara e sekundara edukerii resortisas di teritoriala ensembli.
Primara instrukto desvolvesas en du fazi. Matrala skolo, qua aceptas la tre yuna pueri, donas su por skopo lua veko, lua socialeso* e lokizo di fundamentala implementi qua esas linguo e nombro. Pose, proxim evas sis yari, pueri esas aceptita per elementala skolo, di qua l'unesma skopi esas aprentiseso di lektado, skribado e kalkulo, e civitala edukado.
Sekundara instrukto desvolvesas ipsa en du cikli. L'unesma esas disdonita en kolegio ed finas en nacionala diplomo di kapableso. La duesma esas disdonita en liceo e finas en finala e nacionala exameni : bachelereso (profesionala, teknologiala e generala) e certigo di profesionala kapableso (CAPA en agrokultiva instrukto). Pri l'instrukto supera en Francia, kunexistas l'universitati e la sistemo di granda skoli, ube on eniras ordinare per konkurso en fino di preparanta klasi. Superiora instrukti por certigo di supera teknikisto e preparanta klasi ad granda skoli esas disdonita en licei o privata edukerii. Granda skoli ordinare judikesas ambe kom plu efikiva e plu elitista kam universitati.
Altralatere, proxim 17 % di skolani di primara e sekundara instrukto esas lokizita en privata edukerii, precipua sub kontrado di asociuro kun stato ed ofte konfesionala.
Francia experiencis depos la liberigo granda plularjigo instruktado. En 1936 min kam 3% de la klaso di yaro obtenis bachelereso; ta procento esas pasita ad 30 % en 1985 e 60 % en 1995. Tamen, ta demokratigeso* di instrukto ne supresass la sociala neegalesi : 25 % di pueri di manuala laboristi naskinta inter 1974 e 1978 esas diplomizita di superiora instrukto, kontre 77 % di pueri di kadri. Ta neegalesi esas ankore plu importanta en granda skoli: nur 2,9 % di lernanti admizita en Skoli nacionala di administrado ye 2008 havis parento manuala laboristo.
Segun la programo PISA di komparado di nacionala edukala sistemi, la rezultaji di Franca edukala sistemo esas deceptanta compare ad altra stati membri di OKED, en partikulara depos l'inquesto PISA ye 2003. Malgre la projeti por alfabetigar omna habitanti, l'iliterateso afektas 3.1 milioni personi, equivalanta a 9 % de la habitantaro evante 18 til 65 yari en Francia.
Saneso
La kusto di Franca medikaro esas grandaparte pagata per la sistemo di social askuro. La lando havis 3,22 mediki por 1 000 habitanti en 2008, un ek la maxim alta procenti del mondo. La Franci beneficas egale di un ek la vivoexpekto maxim longa del mondo, mem se la procento di prematura mortemeso (ante 65 evo) esas alta. La medikala spenso yarala per habitanti esis € 4719 en 2008.
Tamen, la saneso dil habitantaro ne esas ecelanta en omna domeno. Malgre la falo di konsumado di vino pos la yari 1960a, Franci restas la duesma konsumanti di alkoholo en westal Europa pos Irlando, e malgre l'intensa kampanii kontre tabako, 29% ek la personi evante 18 til 75 yari fumis omnadie en 2005. Pri interdiktata drogi, la maxim konsumita esas kanabo: segun statistiki de 2005, 39% ek la viri evante 18 til 25 yari konsumis ol.
Pluse, Francia esas un ek la landi di Europa qua konocas la maxim nombro di depresiva perturbesi. Francia esas la maxim importanta konsumero di antidepresivi di Europa, e havas un ek la maxim alta procento di suocidi de Europa.
Informomoyeni
Lego publikigita en Francia ye la 29ma di julio 1881 institucis e samatempe limitis la libereso di jurnalaro.
Se regionala, semanala e tematala jurnalaro vendas su bone en Francia, nacionala jurnalaro diala di generalista informo difuzesas poka exter la chef-urbo. La kin precipua titri di ta kategorio (Le Figaro, Le Monde, Aujourd’hui en France, Libération e La Croix) kune vendas nur min kam 1 milioni exempleri singladie, dum ke Japonia diala jurnalo Yomiuri Shinbum vendas plu kam 14 milioni.
Depos 1981 kun la legaligo di "libera radii", l'emisili di publika radio jeranta da Radio France esas konkurencata da privata emisili, ofte propraji di granda grupi di medii. Ja lore, inter la quaresma emisili di radio en kumulita audienco en novembro-decembro 2009 (RTL, NRJ, France Inter ed Europe 1), nur la triesma esas publika. Same, depos l'aparo di unesma privata televiziono-kanalo (Canal +) en 1984, multa televizion-stacioni privata inauguresis, difuzita per radioelektro, kablo, satelito o plu recente per terala numerala televiziono (TNT). La tri precipua kanali esas TF1, France 2 e M6, nur France 2 apartenas a la grupo France Télévisions.
Segun statistiki de decembro 2009 pri aceso ad interreto, 65% de Franci evanta 11 yari o pluse uzis interreto.
Inter 2002 e 2009, Francia regresis de 11ma a 43ma en rango pri libereso di komunikilaro en la mondo, segun organizuro Reporters sans frontières.
Sporto
Sporto en Francia karakterizesas per anciena sportala tradiciono e granda diverseso di modalesi praktikata en alta nivelo. Francia havas preponderanta rolo en l'organizo di moderna sporto e sua premio-listo* pos la fino dil 19ma yarcento, esante fakte un ek la maxim premiizita nacioni del mondo pri multa sporti. Por la yaro 2012. Francia esas quaresma di mondala klasifikeso establisita da Havas Sports & Entertainment (e duesma Europana naciono dop Rusia) qua kontas plu ke 1 600 sportala eventaji.
Futbalo esas la maxim populara sporto, kun plua kam 2.3 milion luderi (di qui 97% viri), augmentis sua populareso pos Francia vinkir la Mondala Kupo di Futbalo en 1998 e pose la championkonkurso di Europa en 2000. Teniso (duesma maxim populara sporto segun la quanto di luderi), kavalkado, judoo*, basketbalo, handbalo* e golfo anke praktikesas multe, sen omisar rugbio* e petanko*, precipue sude de la lando. En 2018 la lando ganis duesmafoye la Mondala Kupo di Futbalo.
Cirkume sep milioni Franci praktikas skio omna vintri, maxim ofte exter la klubi sportala. Skermado e ciklismo esas sporti en qui Francia recevis la maxim granda nombro di Olimpiala medalii, rispektive 44 e 41 olimpiala tituli, til 2010.
Du importanta sportala eventi yarala esas la teniso-konkurso internaciona di Roland Garros qua eventas en Paris, e la biciklo-konkurso Turo di Francia. En 2016 Francia gastigis la Kupo Europana pri Futbalo Euro 2016.
Partopreno en sindikati ed en politikala partisi
Malgre ke la quanto di personi qui votas en elekti diminutabas, altralatere la quanto di personi qui partoprenas en protesti kreskabas.[13] En 2008, 42% ek la habitanti partoprenis adminime unfoye en protesti, kontre 25% en 1981. Kompare ad altra developata landi, Francia esas ofte vidita kom lando ube demonstri e striki esas frequa.
En Francia, poka personi partoprenas en politikala partisi, e nur 8% ek la laboristi asociis su ad ula sindikato.
Remove ads
Franca kulturo, nome lua edukala sistemo, militaral organizado, la linguo Franca, lua artala movadi pri pikto, literaturo, arkitekturo, edc, exercis e duras exercar granda influo en la mondo. Lua cinemo anke esas remarkinda de multa yari: la fratuli Lumière inventis la cinematografilo.
En 2008 Francia modifikis lua konstituco por agnoskar regionala lingui, exemple Okcitaniana, Baska, Bretona e Alzaciana.
La simbolo di la lando esas hanulo.
Arkitekturala patrimonio
Francia posedas richa patrimonio arkitekturala, testo di lua longa historio e la renkontro di diversa civilizuri.
Konstrukturi judikata kom Patrimonii de la Homaro
Ek la 753 kulturala loki judikata kom mondala patrimonii segun l'UNESKO ye la 27ma di januaro 2012, 34 jacas en Francia, qua rangizesas 3ma en la mondo segun la quanto di mondala patrimonii. L'arkitekturala patrimonio Franca inkluzas edifici religiala (exemple l'abadeyo di Fontenay), civila (exemple la kasteli dil Loire-valo), industriala (rejala salino di Arc-et-Senans), militala (l'urbi fortifikita di Vauban) ed urbala (exemple la placo Stanislas en Nancy, o la centrala quartero di Strasburg). Ol inkluzas exempleri pri l'arkitekturo di omna epoki, de l'arkitekturo Romana (exemple, la ponto di Gard) til la moderna arkitekturo pos la Duesma mondomilito (la centro dil urbo Le Havre), inkluzite maestroverki Romana (l'abadeyo di Saint-Savin-sur-Gartempe), Gotika (katedralo di Chartres) e klasika (kanalo di Midi).
Konstrukturi di historiala interesto
Pos 1840 la stato Franca povas klasifikar kom historiala patrimonio la konstrukturi di interesto historiala, arkitekturala, patrimoniala o kulturala, ed anke kelka moblala havaji (kloshi). To grantas legala protektado, e helpo por restaurar e mantenar la kozi protektata. Ye la 31ma di decembro 2008, existis en Francia 43 180 historiala konstrukturi enrejistrata o klasifikata. Diversa arkitekti de diversa epoki, exemple Pierre de Montreuil dum Mezepoko; Lescot Delorme ed Androuet du Cerceau dum Renesanco; Mansart, Le Vau, Hardouin-Mansart, Gabriel e Claude-Nicolas Ledoux dum klasika e neoklasika epoki; Viollet-le-Duc, Garnier e Gustave Eiffel dum la 19ma yarcento; e Le Corbusier e Perret dum la moderna epoko, kreis edifici qui formacas la nuna patrimonio arkitekturala Franca.
Artala patrimonio e kultural eventaji
Malgre ke artala produkturi en Francia atestesas de la prehistorio, on ne povas parolar pri "Franca arto" ante la komenco di la duesma yarmilo, epoko en qua la stato e la naciono komencis formacesar. Pos ta epoko, la bel arti Franca divenis maxim-multa-kaze simila a la resto di westal Europa, exemple la Romanika artajo dum la 11ma e 12ma yarcenti e la Gotika artajo dum la 12ma e 13ma yarcenti; la celebro di la povo di Franca monarkio, di "privilejizita spaco" (A. Chastel) e reprezento di sakrajo divenis la precipua temi dil arto, precipue kande komendita da povoza autoritati politikala o religiala.
La Renesanco, la Klasikismo di la 17ma yarcento, e la Neoklasikismo di la 18ma yarcento expresis la sercho di ordeno e pompo, sub influi del antiqua arto Italiana. Dum la moderna epoko aparis individuala figuri di artisti, exemple piktisti Fouquet, Poussin, La Tour, Watteau, Boucher, Chardin, Fragonard, Greuze, David, Gros ed Ingres, e skultisti Goujon, Girardon, Coysevox, Puget e Houdon. Francia influis la precipua artala movadi de la 19ma e 20ma yarcento: Romantikismo (Delacroix e Géricault), realismo (Courbet), impresionismo (Monet, Renoir, Manet, Degas) e neo-impresionismo (Seurat, Van Gogh, Paul Cézanne, Gauguin), fauvismo (Matisse, Derain, Vlaminck), kubismo (Braque, Picasso, Léger) od ankore surrealismo (Duchamp) inkluzas Franc artisti inter lua precipua reprezentanti. Auguste Rodin, en sua latero, revolucionas skultado dum la fino dil 19ma yarcento.
Diferanta de altra landi qui havas poka skriptisti famoza, Franca literaturo havas multa importanta nomi qui apartenis a diferanta movadi o skribis segun diferanta stili. Exemple: dum Mezepoko, poeti Chrétien de Troyes e Villon; dum la Renesanco (16ma yarcento) pedagogo e skriptisto Rabelais, esayisto Michel de Montaigne e poeti Du Bellay e Ronsard. Dum la 17ma yarcento, dramatisti Corneille, Racine e Molière, poeto Boileau, fablisto La Fontaine, e matematikisto e filozofo Blaise Pascal; dum 18ma yarcento, Voltaire, Diderot e Rousseau, romanisti Prévost, Laclos e Sade, e dramatisti Marivaux e Beaumarchais. Dum la 19ma yarcento, romanisti Stendhal, Honoré de Balzac, Victor Hugo, Alexandre Dumas, patro ed Alexandre Dumas, filio, Gustave Flaubert ed Émile Zola, biografo Chateaubriand, e poeti Lamartine, Musset, Baudelaire, Vigny, Rimbaud e Mallarmé. Dum 20ma yarcento on povas tamen citar poeti Apollinaire, Éluard, Aragon, René Char e Prévert, romanisti Proust, André Gide, Céline, Jean-Paul Sartre, Camus e Sarraute, e dramatisti Giraudoux, Jean Cocteau, Beckett ed Ionesco.
Dividita dum Mezepoko inter la religiala arto qua inspiris Gregoriala kanto, e la profana kanto di trubaduri e voyajanti, Franca muziko atingis notoreso pos l'epoko klasika, pro la verki di kompozisti exemple Lully e Charpentier dum a 17ma yarcento, Rameau dum la 18ma yarcento, Hector Berlioz, Gounod e Bizet Dum la 19ma yarcento, o Débussy dum 20ma yarcento — multa di ta artisti kompozas operi. Depos frua 20ma yarcento, la muziko nominita "populala" rapide expansis, mixanta jenri propra a Francia (kansono) kun importita generi (rock e rap note), e posibliganta a exterrangi kam Claude François, Johnny Hallyday, Sheila, Michel Sardou o Jean-Jacques Goldman vendar deko di milioni di diski.
Cinemo, inventita en 1895 en Lyon dal fratuli Lumière, esas importanta kultural agado en Francia malgre la konkurenco di Hollywood: en 2005 Francia esis la sisesma mondala produktero ed l'unesma Europana produktero di longa filmi. Franca cinemo, nome komedii e "filmi di autori" lansata pos la yari 1980a, e precipue dum la yari 2000a produktis kelka filmi qui obtenis suceso mondala, exemple Le Fabuleux destin d'Amélie Poulain o La Marche de l'empereur. L'Internaciona Festivalo pri Cinemo qua eventas omnayare en Cannes, esas la kulturala eventajo la maxim mediatigata en mondo.
Literaturo
La literaturo di Francia komencis dum Mezepoko, ed esas notinda la poezio di trubaduri en Ocitaniana linguo. Dum la 16ma yarcento, importanta skriptisto esis François Rabelais. Dum la 17ma yarcento aparis tri importanta teatrala skriptisti: Molière, Pierre Corneille e Jean Racine. Blaise Pascal e René Descartes, qui profunde influis la Franca aristokrataro, esis importanta filozofi Franca.
Literaturo e poezio en Franca linguo kreskis dum la 18ma e 19ma yarcenti e komencis influar la mondala kulturo, exemple la verki di Voltaire, Denis Diderot e Jean-Jacques Rousseau. Pri puerala literaturo, esas remarkinda la verki da Charles Perrault. Dum la 19ma yarcento aparis importanta skriptisti, exemple Alexandre Dumas, patro, Alexandre Dumas, filio, Jules Verne, Émile Zola, Guy de Maupassant, Honoré de Balzac, Théophile Gautier, Charles Baudelaire e Stendhal, ed anke la poeti Paul Verlaine e Stéphane Mallarmé. Dum la 20ma yarcento aparis importanta nomi, exemple Marcel Proust, Louis-Ferdinand Céline, Albert Camus, Frédéric Mistral e Jean-Paul Sartre. Antoine de Saint-Exupéry skribis La Princeto por pueri.
Ciencala tradiciono
Depos Mezepoko, Francia divenis importanta centro por konoci e deskovri. Poke pos lua fondo en 1200, l'universitato di Paris divenis un ek la maxim importanta universitati dil Ocidento. Til la 1ma di septembro 2010, 56 Franci ganabis Nobel-premio, e dek ed un obtenabis la medalio Fields.
Dum la 17ma yarcento, René Descartes definis metodo por aquirado di ciencala konoco, kontre ke Blaise Pascal divenis famoza por sua verko pri kalkulo di probablesi e la mekaniko di fluidi. Dum la 18ma yarcento, verki dal biologiisto Buffon e dal kemiisto Antoine Lavoisier - ca lasta deskovrinto di la rolo di oxo en kombusto -, e l'edito dil Enciklopedio da Diderot e d'Alembert expansis ciencala konoco. Dum la 19ma yarcento, Augustin Fresnel developis la moderna optiko. Nicolas Léonard Sadi Carnot studiis termodinamiko, e Louis Pasteur esis pioniro pri mikrobiologio. Dum la 20ma yarcento, on povas mencionar matematikisto e fizikisto Henri Poincaré, fizikisti Henri Becquerel, la gespozi Pierre e Marie Curie (qui divenis famoza por lia verki pri radioaktiveso), fizikisto Paul Langevin ed anke virologiisto Luc Montagnier, kundeskovrinto dil viruso dil AIDS.
Gastronomio
Franca gastronomio esas famoza pro lua bona agrokultivala produkturi, nome vini (champagne, vini de la regioni Bordeaux o Burgundia, e.c) e fromaji (roquefort, camembert edc.), e pro la nomizita "supera gastronomio" praktikata pos la 18ma yarcento. Tamen, Franca manjajo esas multe diversigata, ed konsistas precipue ek regionala specalaji qui konquestis tota lando, exemple Alzaciana surkruto, Lotringiana quiche, porkohachajo de Le Mans, Burgundiana bovi, grasa hepato périgourdin, cassoulet de Lengadocia, tapenade de Provenco, keneli de Lyon. Ultre to, existas "gastronomiala frontieri" qui "separas" la nordo (qua uzas butro e shaloto por koquar) e la sudo (qua preferas oliv-oleo ed alio) di la lando, ed inter regioni qui uzas nutrivi obtenita de la tero (exemple Périgord) ed altra qui uzas nutrivi obtenita de la maro, exemple Provenco. Tamen, nun ica frontieri tendencas desaparar, pro simileso di vivomanieri en la tota mondo.
La "Gastronomio di Francia" enskribesis ye la 16ma di novembro 2010 en la listo di la kulturala nemateriala patrimonio dil homaro, segun UNESKO.
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads