From Wikipedia, the free encyclopedia
Turkia esas lando inter Azia ed Europa. Ol havas kom vicini la Nigra maro norde, Gruzia nord-este, Armenia, Azerbaijan ed Iran este, Irak sud-weste, Siria e Mediteraneo sude, Egea maro weste, e Grekia e Bulgaria nord-weste.
| Turkia | ||
| Türkiye Cumhuriyeti | ||
 |
 | |
| Standardo di Turkia | Blazono di Turkia | |
| Nacionala himno: | ||
| Istiklâl Marşı | ||
.svg) | ||
Urbi: | ||
| Chefurbo: | Ankara | |
| · Habitanti: | 3 428 420 (2003) | |
| Precipua urbo: | Istanbul | |
Lingui: | ||
| Oficala lingui: | Turka | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Recep Tayyip Erdoğan | |
Surfaco: (37ma maxim granda) | ||
| · Totala: | 779 452 km² | |
| · Aquo: | 1,3 % | |
Habitanti: (19ma maxim granda) | ||
| · Totala: | 83 593 483[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 107 hab./km² | |
Plusa informi: | ||
| Valuto: | Liro Turka | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | TR | |
TUR | ||
792 | ||
| Reto-domeno: | .tr | |
Bazala fakti pri Turkia.
| Precipua artiklo: Historio di Turkia |
Peninsulo Anatolia, qua formacas granda parto di la moderna Turkia, esis un ek la maxim anciena kontinue habitata regioni en la mondo. Neolitika kolonieti, exemple Çatalhöyük, Çayönü e Nevalı Çori, esas un ek la maxim anciena homala kolonieti de la mondo.
Cirkum la yaro 1200 aK Greki koloniigis la litoro di Anatolia, e fondis urbi Miletus, Efesus, Smyrna (nune İzmir) e Bizanco (pose Konstantinoplo e nun Istanbul). En 324, Roman imperiestro Konstantinus la 1ma selektis Bizanco kom chef-urbo di Roman imperio. Pos la falio di l'Ocidentala Roman imperio, Bizanco divenis la chef-urbo di l'Orientala Roman imperio (Bizancana Imperio).
En 1037 aparis l'imperio Seljuk, establisita da Islamana turka e persa populi. L'imperio kreskis, e til la yaro 1092 konquestis granda parto di la nuna Aziana Turkia. En 1243 Mongoli vinkis la Seljuki, e Seljuk-imperio komencis disintegrigar en mikra princii. Un ek ta mikra princii, guvernita da Osman la 1ma Gazi evolucionis, dum la sequanta 200 yari, til divenir l'Otoman imperio.
Otomani finis la konquesto di Bizancana Imperio en 1453, kande li kaptis Bizancana chefurbo, Konstantinoplo. Pose, li duris expansar tra la Balkani, la nordo di Afrika e la Proxim-Oriento.
| Precipua artiklo: Otoman imperio |
Pos la duimo dil 18ma yarcento, Otoman imperio komencis pokope dekadar, e la dekado augmentis dum la sequanta yarcento. De 1877 til 1878 eventis milito kontre Rusa imperio qua rezultis la nedependo di Serbia, Rumania e Montenegro, e l'autonomio dil princio Bulgaria.
Ye la 24ma di julio 1923 la kontrato di Lausanne signatesis. Segun ol, la nuna frontiero inter Turkia, Grekia e Bulgaria agnoskesis, e la postulo di Turkia pri la kontrolo di Chipro finis. Turkia ratifikis la kontrato ye la 23ma di agosto sam yaro.
.jpg)
Ye la 23ma di oktobro 1923 Mustafa Kemal Atatürk proklamis la republiko di Turkia, qua sucedis Otoman imperio. Atatürk divenis lua unesma prezidanto, adoptis radikala reformi e transformis lando en laika stato.
Dum la duesma mondomilito Turkia restis neutra, ma ye la 23ma di februaro 1945 ol deklaris milito kontre nacional-socialista Germania, kom simbolala gesto. Anke en 1945 ol signatis la charto di fondeso di Unionita Nacioni[2]. Desfacilesi afrontita da Grekia pos milito kontre komunista revolto, e Sovietiana demandi por instalar militala bazi en Turka stretaji instigis Usana prezidanto Harry Truman por furnisar ekonomiala e militarala helpo a Turkia e Grekia[3].
Pos partoprenar en la milito di Korea, Turkia eniris NATO en 1952. En 1974 lando invadis Chipro, e non yari pose ol helpis la kreado di Turka republiko di Norda Chipro. Dum lua recenta historio, Turkia subisis militarala stato-stroki en 1960, 1971, 1980 e 1997[4]. En 1984 Kurda grupo PKK komencis revolto kontre Turka guvernerio pri la nedependo di Kurdistan. Til nun cirkume 40 000 personi mortis konseque de la konflikto.
De 1923 til 2018 Turkia esis parlamentala reprezentala republiko. Pos plebicito en 2017, adoptesis prezidantala sistemo, qua efikeskis kun la prezidantala elekto di 2018. Nun, la prezidanto elektesas dal populo por 5 yari, e povas ediktar dekreti, indikar la ministraro, esbosar la budjeto nacionala e dissolvar la parlamento e kunvokar nova elekti.
La parlamento (Türkiye Büyük Millet Meclisi, Granda Nacional Asemblitaro) havas unika chambro kun 550 membri qui elektesas dal populo por 5 yari. La nuna konstituco adoptesis ye la 7ma di novembro 1982, e remplasis la konstituco di 1961.
La nedependo di la judiciala povo protektesas en la konstituco. La korti en Turkia ne havas jurio, e judiciisti decidas segun la pruvi prizentita dal advokati e dal demandanti. Por min kazi grava, existas "judiceyi di paco" kun singla judiciisto. Korti kun tri judiciisti havas resortiso pri importanta civila o kriminala kazi. Omna kondamni povas povas itere judiciesar en la Korti di Apelo. Turkia aceptas la decidi de l'Europana Korto pri Homala Yuri kom la maxim korta decidi.
Turkia esas transkontinentala lando. Preske 97% de lua teritorio jacas en Azia. L'Europana teritorio di Turkia, konocata kom Trakia, reprezentas nur 3% de lua surfaco, ma havas plu kam 10% de lua habitantaro. Istanbul, la maxim granda urbo di la lando, jacas parte en Europa e parte en Azia.
Bosforo, Maro di Marmara e Dardaneli separas Europana Turkia de Aziana Turkia. La lando povas subdividesar en 7 regioni: Marmara (inkluzanta l'Europana Turkia), Egea, Nigra Maro, Central Anatolia, Estal Anatolia, Sudwestal Anatolia e Mediteranea. La nordala porciono di Anatolia esas montoza regiono kun streta areo plana apud litoro di Nigra maro. Estal Anatolia konsistas ek la westala porciono di montaro Armeniana. Ibe jacas monto Ararat, la maxim alta di Turkia, kun 5 137 metri super la marala nivelo, e lago Van, la maxim vata lago di Turkia. La fonti di fluvio Tigris e fluvio Eufrati jacas an ca regiono.
La regioni proxim Mediteraneo havas mediteranea klimato. En regioni doplanda, la klimato esas kontinentala. La temperaturi dum somero povas superirar 30 °C. La regiono vicina a Nigra maro recevas la maxim granda pluvo-quanto di la lando, qua povas atingar2 200 mm, la maxim granda di la lando. Centre de la lando la limato esas arida (Bsh segun la klimatala klasifikuro da Köppen-Geiger).
| Precipua artiklo: Ekonomio di Turkia |
Turkia havas la 15ma maxim granda ekonomio del mondo. Ol esas membro di G-20.
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Turkia havis 83 593 483 habitanti[1]. La maxim multa (70 til 75%) esas Turki.[1] Kurdi esas 18% til 25% de la habitantaro.[1] Existas minoritati di Armeni, Greki, Judi ed altra etnii. Existas cirkume 300 000 Islamana Bulgari en Turkia. Pos la duesma mondomilito multa Turki ekmigris vers Germania.
La habitantaro kreskas mezvalore 1.45% omnayare. Plua kam 75% de la habitantaro vivas en urbi, e 96% de la viri e plu kam 80% de la mulieri savas lektar e skribar.
L'oficala linguo di la lando esas Turka, parolata da 85,54% de la habitantaro kom unesma linguo. Altra lingui parolata esas Norda Kurda, Araba, Zaza, Kabardiana ed altri.
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Islamo, por 82% ek la habitantaro. Cirkume 13% ek la habitanti deklaris ne havar religio.
| La 10 maxim granda urbi di Turkia (2017) |
|---|
Turka kulturo mixas elementi de Anatoliana, Bizancana, Otomana e westala kulturi. Cirkume 98% de lua habitantaro profesas Mohamedana religio. Turkia esas exemplo pri sucesoza separo inter laika stato e religio. Kristani esas nur 120 000 personi.
Futbalo esas la maxim populara sporto di la lando[6]. Lua precipua klubi esas Galatasaray, Fenerbahçe e Beşiktaş. En 2000 Galatasaray ganis la championkonkurso di futbalo di UEFA.
Nuna maxim notora Turka skriptisto esas Nobel-laureato Orhan Pamuk.
.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
