From Wikipedia, the free encyclopedia
Finlando (en la Finlandana: Suomi; en la Sueda: Finland; en Sami-linguo: Suopma) esas lando jacanta an nordal Europa. Lu havas kom vicini Norvegia norde, Suedia weste, e Rusia este. Sude e sud-weste jacas la Baltika Maro.
| Finlando | ||
| Suomi tasavalta Republiken Finland | ||
 |
 | |
| Standardo di Finlando | Blazono di Finlando | |
| Nacionala himno: | ||
| Maamme / Vårt land | ||
 | ||
Urbi: | ||
| Chefurbo: | Helsinki | |
| · Habitanti: | 579 016 (2009) | |
| Precipua urbo: | Helsinki | |
Lingui: | ||
| Oficala lingui: | Finlandana, Sueda | |
| Regionala linguo: | Sami | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Alexander Stubb | |
| · Chefministro: | Petteri Orpo | |
Surfaco: (54ma maxim granda) | ||
| · Totala: | 338 424 km² | |
| · Aquo: | 10 % | |
Habitanti: (111ma maxim granda) | ||
| · Totala: | 5 582 858 (2018) | |
| · Denseso di habitantaro: | 16,3 hab./km² | |
Plusa informi: | ||
| Valuto: | Euro | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | FI | |
FIN | ||
246 | ||
| Reto-domeno: | .fi | |
La Sueda parolanta arkipelago Alando esas autonoma provinco di Finlando.
Bazala fakti pri Finlando.
| Precipua artiklo: Historio di Finlando |
Segun arkeologiala deskovraji, l'unesma habitanti di la nuna Finlando arivis en la regiono dum la Petr-epoko, cirkume 8500 yari a.K. L'arkeologiala objekti de ica epoko deskovrita en la regiono produktesis en Rusia, Estonia e Norvegia[1].
Dum la Bronz-epoko (1500 til 500 a.K) e la Fer-epoko (pos 500 a.K.) eventis kontakti di lua habitanti kun Baltika populi. La instanto kande la Fina-Ugriana lingui komencis esar parolita en la regiono esas ne-konocita.
Sueda reji establisis lua regno super la regiono en 1249[2]. La regiono divenis tote parto di Sueda rejio. Sueda divenis la dominacanta linguo di la nobeleso, administro ed instrukto. Finlandana esas precipue la linguo di la rurani, klerikalo e di lokala korti.
Dum la Reformo, Finlandani gradope divenis Luterani. Dum la 16ma yarcento Mikael Agricola editis l'unesma libro en Finlandana linguo. L'unesma universitato di la lando establisesis en 1640.
| Precipua artiklo: Ingermanlando |
| Precipua artiklo: Finlando kom gubernio en Suedia |
| Precipua artiklo: Finlando kom autonomio |
Pos la Rusa revoluciono di februaro 1917, la situo di Finlando kom parto di Rusa imperio questionesis, precipue dal Social Demokrati. Pro ke la chefo di stato esis la caro di Rusia, qua perdis povo, divenis neklara quo esus la chefo di stato di Finlando pos la revoluciono. La Parlamento di Finlando, lor kontrolita dal Social Demokrati, aprobis lego qua donis plua povo a la Parlamento. La provizora guvernerio di Rusia rejektis ta lego e decidis dissolvar la parlamento Finlandana.
Nova elekti kunvokesis e la partisi de dextra vinkis per mikra majoritato. Social Demokrati refuzis la rezulto, e duris afirmar ke la dissolvo dil Parlamento di Finlando esis nelegala. Kande la Rusa revoluciono di oktobro 1917 komencis la situo chanjis rapide. La partisi de dextra decidis ne aceptar Rusa kontrolo super la Parlamento pos ke Bolsheviki asumis la povo, ed ye la 6ma di decembro 1917 li deklaris Finlando nedependanta de Rusia. Balde komencis interna milito inter du grupi: la Blanki, suportita da Germana imperio, e la Redi, federita a Rusa Bolsheviki. La Blanki vinkis la milito, e probis krear monarkiala stato en Finlando, qua faliis. Fine en 1919 Finlando divenis republiko, kun Kaarlo Juho Ståhlberg kom lua unesma prezidanto.
| Precipua artiklo: Nedependanta Finlando |
Finlando esas parlamentala republiko. La chef-stato esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por sis-yara periodo. Il anke esas responsanta pri Finlandana extera politiko extere Europana Uniono. La prezidanto nominas la chefministro, qua esas la chefo di guvernerio, inter la membri del parlamento.
La parlamento (Eduskunta/Riksdag) havas 200 sideyi ed unika chambro.
| partiso | sideyo |
|---|---|
| Nacional Kolekteyo (dextra) | 44 |
| Social-Demokrata Partiso | 42 |
| Vera Finlandani (dextra) | 39 |
| Central Partiso | 35 |
| Sinistra Uniono | 14 |
| Verda Uniono | 10 |
| Sueda(linguala) Partiso di Populo | 9 |
| Kristana Demokrati | 6 |
.jpg)
| Precipua artiklo: Geografio di Finlando |
Finlando jacas aproxime inter la latitudi 60° e 70° N,[3] e la longitudi 20° e 32ºE. La disto inter lua maxim sudala punto — Hanko — e lua maxim nordala punto — Nuorgam — esas 1.160 km. Kun cirkume 337 000 km², Finlando esas la 8ma maxin vasta lando de Europa e havas 187 888 lagi kun adminime 500 m², ed anke 179.584 insuli[4]. Un ek ica lagi, Saimaa, esas la 4ma maxim vasta de Europa.
Granda parto dil reliefo di Finlando subisis multa modifiki dum la lasta Glacial epoko. La glacieri ibe esis plu dika kam la de altra regioni di Europa. Pro lua erodiva agado, la peizajo di Finlando esas plana, kun poka kolini. La maxim alta monto di la lando, Halti, havas 1.324 metri di altitudo, an la frontiero kun Norvegia. La maxim alta monto kun kulminopunto komplete en Finlando esas Ridnitsohkka kun 1316 metri di altitudo, apuda Halti. La precipua tipo di roko en Finlando esas granito. La maxim komuna tipo di sulo esas moreno, kun tenua strato di humuso.
La klimato di la lando esas mi-kontinentala e kolda. Sude la klimato esas temperema. La maxima temperaturo enrejistrita en la historio esis 37.2 °C, en 2010. La minima enrejistrita esis −51.5 °C en 1999. En Helsinki la mezavalora temperaturi esas 21,5°C en julio (somero) e -6,5°C en januaro (vintro).
La fluvio Kemi (Kemijoki), longa de 550 km, esas la maxim longa de la lando. Altra importanta fluvii esas Torni (521 km), Muonio (387 km), Iijoki (c. 370 km) ed Ounaskoji (299,6 km).
Existas 3 ekologiala regioni en Finlando:
Foresti kovras cirkume 86% de la surfaco di la lando[5], ed extensas su til la paralelo 68°N,[3] kun poka kultivebla surfaci. Finlando esas la maxim granda produktero di ligno di Europa.
| Precipua artiklo: Ekonomio di Finlando |
L'importanta branchi por la Finlandala industrio esas arboro-, metalo-, teknologio-, telekomuniko- ed elektronik-industrii. La granda firmi industriala havas signifikanta stando, precipue Nokia ed arborala firmi, e pro lo Finlando ulakaze judikesas kom vundebla. En Finlando esas kom naturala havaji foresti e minerali. La sektoro di la servado esas la maxim granda parto di la ekonomiko Finlandala. Komparante ad altra landi dil OKED, on konsideras grandaparte nedevelopita. La alta kusti impedas la developo di la servado-brancho, qua rezultas de impostado e salarii. La ekonomiala agado di la lando fondesas tre forte sur la internaciona merkato. La exportaco havas triimo de la totala nacionala produkturo (TNP). La maxim importanta kompanii komercala esas Germania (15 % del importaco e 11 % del exportaco), Rusia (14 % del importaco e 11 % del exportaco) e Suedia (11 % del importaco e 11 % del exportaco). La komerco kun altra membri de l'Europana Uniono formacas 60 % de la tota internaciona komerco.
| 2003 | 2004 | |
|---|---|---|
| mashini, instrumenti, moyeni di transporto | 43,6 % | 24,5 % |
| telefonili, radioinstrumenti, televizioni e.c. | 18,6 % | 17,7 % |
| papera, kartona e.c. produkturi | 18,2 % | 17,4 % |
| kemiala substanci e produkturi | 7,0 % | 7,2 % |
| kruda materio (ne fuela) | 6,7 % | 6,7 % |
| altra produkturi | 5,9 % | 26,5 % |
| 2003 | 2004 | |
|---|---|---|
| Germania | 11,8 % | 11,8 % |
| Unionita Rejio | 9,6 % | 8,1 % |
| Usa | 8,9 % | 8,1 % |
| Suedia | 8,5 % | 9,9 % |
| Rusia | 6,6 % | 7,5 % |
| Francia | 4,6 % | 3,7 % |
| Nederlando | 4,6 % | 4,6 % |
| Italia | 3,4 % | 3,9 % |
| Belgia | 2,7 % | 2,8 % |
| Hispania | 2,6 % | 2,8 % |
| Estonia | 2,6 % | |
| Chinia | 2,5 % | 2,8 % |
Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Finlando havis 5 537 364 habitanti.[6] La maxim multa (89%) esas Finlandani. Sueda-Finlandani esis 5,3%, Rusi esis 1,3%, Estoniani esis 0,8%, Arabi, Somailiani e Britaniani esis 0,3% single, e la cetera apartenis ad altra etnii en 2017.
L'oficala linguo di la lando esas Finlandana - parolata da 89% de la habitantaro - e Sueda. En kelka regioni, la linguo Sami ank esas oficala.
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Luteranismo: 70,9% de la habitantaro segun statistiki de 2017. Greka ordodoxi esas 1,1%, 1,7% havis altra religii, e 26,3% ne deklaris o ne havis religio.[6]
La viv-expekto en Finlando kreskis de 71 yari por viri e 79 yari por mulieri en 1990, til 79 yari por viri e 84 yari por mulieri en 2017.[7] L'infantala morteso diminutis de 51,5 po 1000 naskinta viva en 1950 til 2,3 po 1000 naskinta viva en 2017, un ek la min granda de la mondo.[8]
| La 10 maxim granda urbi di Finlando (2018) |
|---|
Finlandana literaturo komencis kande Mikael Agricola tradukis Nova Testamento a Finlandana linguo dum la 16ma yarcento. Poka libri skribesis en Finlandana til la 19ma yarcento. Kun l'arivo di l'influi de Romantika Movado en Finlando, Elias Lönnrot komencis kolektar Finlandana e Kareliana populara poemi e publikigis li kom Kalevala. Altra importanta skriptisti dum la 19ma yarcento esis Aleksis Kivi e Eino Leino.
Pos la nedependantesko, aparis moderna skripitisti, la precipua esis Mika Waltari. En 1939, Frans Eemil Sillanpää recevis la Nobel-premio pri literaturo, til nun l'unika Finlandano qua recevis ica premio. Du importanta skriptisti pos la Duesma mondomilito esas Väinö Linna ed Ilkka Remes.
La muziko di Finlando havas influi de Kareliana melodii e liriki, inkluzite de kalevala. Kareliana kulturo esas perceptita kom la maxim pura expreso di Finlandana miti e kredi, kun poka influi de Germana miti, e plu influita da Nordala populala dansi.
L'unesma opero en Finlando inauguresis da Germana kompozistulo Fredrik Pacius en 1852. Nun, Finlando havas importanta vidajo en klasika muziko kun importanta kompozisti, exemple Magnus Lindberg, Kaija Saariaho, Aulis Sallinen e Einojuhani Rautavaara. Populala muziko inkluzas tango e dance music, e muzikala grupi di rock, jazo e hip hop.
En 2006 la rock-grupo Lordi ganis la Eurovision Song Contest en Athina (Grekia).
La Finlandani facabis la maxim granda rezulti en mestierala laborado ed en industriala dizigno. La maxim konocata statuifisto Finlandana en duadekesma yarcento esis Wäinö Aaltonen, quan on memorigas pro lua monumentala busti e skulturi. Exemple la statui en la chefa halo di parlamento esas skultita da Wäinö Aaltonen. La Finlandan arkitekturo esas famoza cirkum la mondo. Inter la supra arkitekti di la Finlandan arkitekti en duadekesma yarcento, qui recevis internaciona konoceso, esis Eliel Saarinen (la dizignanto di vaste konocata centrala staciono di Helsinki e di multa altra verki publika) e lua filio Eero Saarinen. Anke Alvar Aalto, qua enduktis la funcionala arkitekturo en Finlando, esas famoza pro lua verki moblala, texala e glasala.
Internacione la maxim sucezoza televizionoprogrami Finlandana esas survoyala dokumentoserio di dorsosakizita viri Madventures e la quaza-reala programo televizionala The Dudesons, qua montras quale quar deyunesala amiki pleas dementaji ed igas agacaji unu ad l'altra (samamaniere quale en la Usana programo Jackass).
En la cinemala industrio inter la notora filmifisti inheras Aki Kaurismäki, Mauritz Stiller, Pertti (Spede) Pasanen e Hollywood-ana cinematografisto e produktisto Renny Harlin (naskinte Lauri Harjola). Cirkume dek e du filmi esas produktita po yaro.
Omna oficala festi en Finlando establisesas per agadi parlamentala. Kristanismala festi esas Kristnasko, epifanio, Pasko, acenso(festo), pentekosto ed omna-santi-dio. Sekulara festi esas may-dio, mez-somero-dio, dio di la nedependo, dio di nov-yaro. Maxim vaste celebrita esas Kristnasko de la 24ma til la 26ma di decembro. Anke ye mez-somero-dio omna Finlandano serchas sua festoloko en naturala ambiento.
En Finlando la vintro-sporti esas tre populara. Ma en la yaro 1952 eventis l'Olimpiala Ludi dil somero en Helsinki. La maxim populara sporto en Finlando esas hokeo sur glacio. La nacionala maskula esquado ja ganis dufoye la mondala championkonkurso en la yari 1995 e 2011.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
