Սախա-Յակուտիայի Հանրապետություն
From Wikipedia, the free encyclopedia
Սախա-Յակուտիայի Հանրապետություն (ռուս.՝ Респу́блика Саха (Яку́тия)), հանրապետություն Ռուսաստանի կազմում[2], Ռուսաստանի Դաշնության միավոր։ Մայրաքաղաքն է Յակուտսկ քաղաքը։
 ռուս.՝ Респу́блика Саха (Яку́тия) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
 | |||||
| Երկիր |  Ռուսաստան | ||||
| Մասն է | Հեռավորարևելյան դաշնային շրջան | ||||
| Հիմն | Սախայի Հանրապետության օրհներգը | ||||
| Կարգավիճակ | Հանրապետություն | ||||
| Մտնում է | Ռուսաստան[1] | ||||
| Վարչկենտրոն | Յակուտսկ | ||||
| Օրենսդրական մարմին | State Assembly of the Sakha Republic? | ||||
| Հիմնական լեզու | յակուտերեն, ռուսերեն | ||||
| Պաշտոնական լեզուներ | ռուսերեն և յակուտերեն | ||||
| Բնակչություն (2010) | 958 528 (55 տեղ) | ||||
| Տարածք | 3083523 (1 տեղ) | ||||
_-_Sakha_(Yakutia).svg) | |||||
 | |||||
| Հիմնադրված է | 27 ապրիլի 1922 թվական թ. | ||||
| Սահմանակցում է | Կրասնոյարսկի երկրամաս, Իրկուտսկի մարզ, Անդրբայկալյան երկրամաս, Ամուրի մարզ, Խաբարովսկի երկրամաս, Մագադանի մարզ և Չուկոտկայի ինքնավար օկրուգ | ||||
| Ժամային գոտի | YAKT?, VLAT? և Մագադանի ժամանակ | ||||
| Հապավում | Якутия և Саха сирэ | ||||
| Փոխարինեց | Յակուտիայի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն | ||||
| ISO 3166-2 կոդ | RU-SA | ||||
| Ավտոմոբիլային կոդ | 14 | ||||
| rkomi.ru/en/ | |||||
.svg)
Սահմանակից է Ռուսաստանի Մագադանի, Ամուրի և Իրկուտսկի մարզերի, Խաբարովսկի, Անդրբայկալյան և Կրասնոյարսկի երկրամասերի, ինչպես նաև Չուկոտկայի ինքնավար օկրուգի հետ։ Յակուտիան տարածքով գերազանցում է Արգենտինային[3]՝ աշխարհում տարածքով մեծությամբ ութերորդ պետությանը։ Հանրապետության բնակչությունը, սակայն, մեկ միլիոնից պակաս է, ինչը հանրապետությանը բնակչության խտությամբ դարձնում է Ռուսաստանում ամենացածրերից մեկը (ավելի ցածր խտություն ունեն միայն Չուկոտկայի և Նենեցյան ինքնավար օկրուգը և Մագադանի մարզը)։ Այն նաև կլիմայական առումով աշխարհի ամենադաժան վայրերից է։ Այստեղ է գտնվում Հյուսիսային կիսագնդի ցրտի բևեռը։ Ընդգրկված է Հեռավորարևելյան դաշնային շրջանի կազմում, Հեռավորարևելյան տնտեսական շրջանի մի մասն է։
Այն ձևավորվել է 1922 թվականի ապրիլի 27-ին որպես Յակուտական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն՝ ՌԽՖՍՀ-ի կազմում, թեև Յակուտսկի գավառը, որը մոտ է ներկայիս Յակուտիայի տարածքին, առաջացել է դեռևս 1638 թվականին։
1990 թվականի սեպտեմբերի 27-ին Յակուտական ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդը հայտարարեց Յակուտ-Սախա Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ինքնավարության վերափոխման մասին։
1991 թվականին Յակուտ-Սախա ԽՍՀ-ն ստացավ իր ժամանակակից անվանումը՝ Սախայի Հանրապետություն (Յակուտիա)։
Յակուտիան բնական ռեսուրսների տնտեսական ներուժի բարձր հնարավորությամբ տարածաշրջան է[4]։
Հայտնի է ծայրահեղ կլիմայական պայմաններով. ձմեռներն այստեղ աշխարհի բոլոր շրջաններից ամենացուրտն են, բացառությամբ աննշան կամ մշտական բնակչություն չունեցող շրջանների։
Պետական լեզուներ՝ յակուտերեն և ռուսերեն։ Հյուսիսի բնիկ ժողովուրդների խտաբնակ վայրերում, Հանրապետության Սահմանադրության համաձայն, այս ժողովուրդների լեզուները համարվում են պաշտոնական[5]։
Յակուտիան Ռուսաստանի Դաշնության միակ վարչական միավորն է, որի տարածքը երեք ժամային գոտիներում են, Մոսկվայի ժամանակից տարբերությունը +6, +7, +8 ժամ է։
Աշխարհագրություն
Յակուտիայի տարածքի ընդհանուր մակերեսը կազմում է 3103,2 հազար կմ²[6][7]։, որն ընդամենը մի քիչ է փոքր Եվրոպական Ռուսաստանի տարածքից։
Յակուտիան գտնվում է Հեռավոր Արևելքի հյուսիս-արևմտյան մասում։ Արևելքից սահմանակից է Չուկոտկայի ինքնավար շրջանին, Մագադանի մարզին, հարավ-արևելքում՝ Խաբարովսկի երկրամասին, հարավում՝ Ամուրի մարզին և Անդրբայկալյան երկրամասին, հարավ-արևմուտքում՝ Իրկուտսկի մարզին, արևմուտքում՝ Կրասնոյարսկի երկրամասին։ Հյուսիսում նրա բնական սահմանները կազմում են Լապտևների և Արևելասիբիրական ծովերը։ Ծովափի ընդհանուր երկարությունը գերազանցում է 4,5 հազար կմ-ը։
Յակուտիայի տարածքի ավելի քան 40%-ը գտնվում է Հյուսիսային բևեռային շրջագծի շուրջ։ Յակուտիայի տարածքը ներառում է Նորսիբիրական, Մեծ և Փոքր Բեգիչև, Արջի կղզիները[8]։.
Հանրապետության երկարությունը հյուսիսից հարավ 2000 կմ է, արևմուտքից արևելք՝ 2500 կմ։ Ամենարևմտյան կետը գտնվում է Կրասնոյարսկի երկրամասի հետ սահմանին (արլ․ ե․ 106 °), արևելյանը՝ Չուկոտկայի ինքնավար օկրուգի սահմանին (արլ․ ե․ 163 °) (կամ 57 °, որը Յակուտիային աշխարհում դարձնում է ամենաերկար համաշխարհային վարչատարածքային միավորը արևմուտքից արևելք), հարավայինը գտնվում է Ստանկովյան լեռնաշղթայի վրա, Ամուրի շրջանի սահմանին (հս․ լ․55°30'), հյուսիսային մայրցամաքայինը գտնվում է Նորդվիկ հրվանդանի վրա (հս․ լ․ 74°), իսկ հյուսիսային կղզին գտնվում է Հենրիետա կղզում (հս․ լ․ 77°)։ Անտառները զբաղեցնում են տարածքի 4/5-ը[9]։
Մակերևույթ
Յակուտիան բնութագրվում է բնական պայմանների և ռեսուրսների բազմազանությամբ, ինչը պայմանավորված է նրա տարածքի ֆիզիկաաշխարհագրական դիրքով։ Նրա մեծ մասը զբաղեցնում են լեռներն ու սարահարթերը, որոնք կազմում են մակերևույթի ավելի քան ⅔-ը, և միայն ⅓-ը կազմում են դաշտավայրերը։ Ամենաբարձր կետը Պոբեդա լեռն է (3147 մ, ըստ այլ աղբյուրների 3003 մ, գտնվում է Չերսկու լեռնաշղթայի վրա) կամ Մուս-Խայա (2959 մ, ըստ այլ աղբյուրների 3011 մ, գտնվում է Սունտար-Խայատա լեռնաշղթայի վրա)։ Յակուտիայում է գտնվում նաև Վերխոյանսկի լեռնաշղթան։
Յակուտիայի արևմտյան մասը զբաղեցնում է ամենամեծ սարահարթերից մեկը՝ Միջին Սիբիրականը։
Ամենամեծ դաշտավայրերը՝ Կենտրոնայակուտական, Կոլիմայի, Հյուսիս-սիբիրական դաշտավայր ցածրավայրի արևելյան մասը։
Ջրագրություն
Յակուտիան Ռուսաստանի ամենաշատ գետերով (700 հազար գետեր և վտակներ) և լճերով (ավելի քան 800 հազար) հարուստ շրջաններից է։ Նրա բոլոր գետերի ընդհանուր երկարությունը մոտ 2 մլն կմ է, իսկ դրանց ջրաէներգետիկ ռեսուրսների հզորությունը գնահատվում են տարեկան գրեթե 700 մլրդ կՎտժ։ Ամենամեծ նավարկելի գետերն են՝ Լենան (երկարությունը՝ 4400 կմ), Վիլյույը (2650 կմ), Օլենյոկը (2292 կմ), Ալդանը (2273 կմ), Կոլիման (2129 կմ), Ինդիգիրկան (1726 կմ), Օլյոկման (1436 կմ), Անաբարը (939 կմ) և Յանան (872 կմ)։ Ամենամեծ գետը նավարկելի Լենա գետն է (4400 կմ)։ Երբ այն շարժվում է դեպի հյուսիս, այն ներառում է հարյուրավոր փոքր վտակներ, որոնք սկիզբ են առնում Վերխոյանսկի լեռնաշղթայում։
- Լենա
- Օլենյոկ (2,292 կմ)
- Կոլիմա (2,129 կմ)
- Ինդիգարկա (1,726 կմ)
- Սելենախ (796 կմ) Ինդիգարկա գետի վտակ
- Ալազեա (1,590 կմ)
- Անաբար (939 կմ)
- Յանա (872 կմ)
- Ադուչա (715 կմ) Յանա գետի վտակ
- Օլդզո (330 կմ) Յանա գետի վտակ
- Բութանթայ (620 կմ) Յանա գետի վտակ
Հանրապետության տարածքում կան խոշոր լճեր՝ Բուստախը, Լաբինկիրը և այլն։
Բնություն
Սախայի (Յակուտիա) տարածքի մեծ մասը գտնվում է տայգայի միջին գոտում, որը հյուսիսում փոխարինվում է անտառատունդրայի և տունդրայի գոտիներով։ Գերակշռում են հավերժական-տայգայի, ճմաանտառային, ալյուվիալ-մարգագետնային, լեռնաանտառային և տունդրագլեյան։ Անտառները զբաղեցնում են տարածքի մոտ 4/5-ը։ Մարգագետինները տարածված են գետահովիտներում և ալասներում։ Ափին և լեռների գագաթներին կան թփուտային խոտաբույսեր և քարաքոսեր։ Անտառային ֆոնդի տարածքը կազմում է 255,631 մլն հա 2,55 մլն կմ², անտառային տարածքը՝ 193,365 մլն հա[10]։ Անտառային ֆոնդերի ընդհանուր տարածքը Յակուտիայում և Կրասնոյարսկի երկրամասում կազմում է 423,73 միլիոն հեկտար կամ 4,237 միլիոն կմ²։
Կլիմա
Կլիման խիստ ցամաքային է, բնութագրվում է երկար ձմեռներով և կարճ ամառներով։ Յակուտիայում ապրիլը և հոկտեմբերը ձմեռային ամիսներն են։ Ամենացուրտ (հունվար) և ամենատաք (հուլիս) ամսվա ջերմաստիճանի տարբերությունը 70-75 աստիճան է։ Նվազագույն ջերմաստիճանի բացարձակ արժեքի առումով (արևելյան լեռնային համակարգերում՝ գոգահովիտներում, իջվածքներում և այլ ցածրավայրերում՝ մինչև -70 °C) և բացասական ջերմաստիճանի ժամանակաշրջանի ընդհանուր տևողության առումով (6,5-ից մինչև 9 ամիսները տարեկան), հանրապետությունը նմանը չունի Հյուսիսային կիսագնդում։ Հանրապետության գրեթե ամենուրեք բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը -50 °C-ից ցածր է։
Ամփոփ աղյուսակը ցույց է տալիս Յակուտիայի բնակավայրերի միջին ջերմաստիճանը։
| Բնակա
վայր |
Հուն, °C | Փետ, °C | Մարտ, °C | Ապր, °C | Մայ, °C | Հուն, °C | Հուլ, °C | Օգոս, °C | Սեպ, °C | Հոկ, °C | Նոյ, °C | Դեկ, °C | Տարի, °C | Տարի, % | Տարի, կվտժ/մ² | Տարի, մ/վ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Այխալ | −34,5 | −30,5 | −23,3 | −13,7 | −3,3 | 8,7 | 14,1 | 9,7 | 0,5 | −12,9 | −26,9 | −32,3 | −11,9 | 75,0 | 905,8 | 3,2 |
| Ալդան | −26,3 | −22,8 | −15,0 | −4,3 | 4,9 | 13,7 | 16,6 | 13,3 | 5,0 | −6,4 | −18,9 | −25,1 | −5,4 | 70,5 | 1095,8 | 1,9 |
| Ալախ-Յուն | −34,6 | −31,8 | −24,5 | −12,5 | −1,4 | 9,7 | 12,7 | 9,1 | 0,7 | −14,2 | −28,0 | −34,6 | −12.3 | 76,2 | 1051,9 | 3,4 |
| Ալմազնի | −28,2 | −24,4 | -17.5 | −8.0 | 3.9 | 14.0 | 18.2 | 14.2 | 4.4 | −7.4 | -20.5 | -26.6 | −6.4 | 66,4 | 1048,3 | 3,2 |
| Ամգա | -41.1 | -36.4 | -22.6 | −5.5 | 7.2 | 15.5 | 18.6 | 14.3 | 5.7 | −8.9 | -28.7 | -39.9 | −10.0 | -23 | 1110,4 | 1,8 |
| Արտիկ | -41.0 | -38.2 | -30.0 | −16.9 | -4.3 | 8.1 | 11.3 | 6.7 | -2.2 | −18.5 | -33.7 | -40.7 | −16.5 | -29 | 1000,8 | 3,5 |
| Բերդիգեստյահ | -28.9 | -25.2 | -18.7 | −7.9 | 4.5 | 15 | 18.9 | 14.8 | 4.8 | −7.9 | -21.3 | -28.2 | −6.6 | -18 | 1081,1 | 3,0 |
| Բորոգոնցի | -31.9 | -28.1 | -20.1 | −7.5 | 5.4 | 15.7 | 19 | 14.9 | 5.1 | −9.3 | -23.6 | -31.7 | −7.6 | -17 | 1081,1 | 2,8 |
| Վերխոյանսկ | -47.0 | -42.7 | -29.8 | −12.9 | 2.8 | 13,0 | 15.2 | 10.8 | 2.3 | −14.9 | -36.7 | -43.6 | −15.1 | 70,5 | 938,7 | 1,7 |
| Վիլյուսկ | −36,8 | −30,1 | −19,0 | −6,1 | 5,5 | 15,1 | 18,8 | 14,2 | 5,6 | −7,8 | −25,9 | −34,3 | −8,3 | 66,7 | 1048,3 | 2,0 |
| Վիտիմ | −28,8 | -23.6 | -14 | −2.6 | 6.6 | 14.9 | 18.3 | 15.0 | 6.4 | −3.5 | -17.1 | -26.5 | −4.5 | 73,0 | 1077,5 | 2,5 |
| Լենսկ | −29,0 | −24,0 | −14,7 | −3,7 | 6,2 | 14,5 | 17,9 | 13,9 | 5.8 | −4.9 | -19.2 | -27.2 | −5.3 | 70,4 | 1073,8 | 2,7 |
| Մայա | −29,8 | −26,1 | −18,6 | −6,6 | 5,8 | 15,8 | 19,3 | 15,3 | 5,5 | −8,0 | −21,6 | −29,4 | −6,4 | 66,4 | 1095,8 | 2,8 |
| Միրնի | −28,6 | −24,8 | −17,7 | −8,3 | 3,5 | 13,7 | 17,9 | 14,0 | 4,2 | −7,6 | −20,8 | −27,0 | −6,7 | 67,3 | 1033,7 | 3,2 |
| Օյմյակոն | −47,0 | −42,9 | −32,4 | −14,4 | 1,9 | 11,6 | 13,8 | 10,1 | 1,7 | −16,1 | −37,2 | −45,6 | −16,2 | 70,8 | 1106,7 | 1,3 |
| Օլյոկմինսկ | −31,3 | -25.4 | -15} | −3.1 | 7.1 | 15.1 | 18.4 | 14.7 | 6.2 | −5.2 | -20.9 | -29.7 | −5.7 | -21 | 1088,4 | 2,4 |
| Անդրեևա կղզիներ | -31.2 | -31.1 | -28.8 | −22.6 | -10.2 | -1.2 | 2.9 | 2.2 | -2.6 | −15.0 | -26.0 | -28.2 | −15.9 | 84,9 | 668,4 | 5,7 |
| Պոկրովսկ | -39.7 | -33.7 | -21.1 | −5.4 | 6.7 | 15.2 | 18.6 | 14.4 | 5.7 | −8.1 | -27.2 | -38.1 | −9.3 | - 69,5 | 1092,1 | 2,4 |
| Սունտար | −33,3 | -29.8 | -18.8 | −5.6 | 5.9 | 14.7 | 17.8 | 14.0 | 5.6 | −6.0 | -23.7 | -31.3 | −7.3 | 70,5 | 1062,1 | 2,7 |
| Տիկսի | -31.1 | -29.2 | -26.4 | −18.9 | -6.4 | 3,1 | 7.6 | 7.4 | 1.5 | −11.0 | -23.8 | -28.2 | −12.9 | 81,7 | 785,3 | 4,8 |
| Տոմոտ | -32.3 | -27.7 | -19.3 | −8.2 | 2.6 | 12.8 | 15.8 | 12.3 | 3.3 | −10.0 | -24.0 | -31.2 | −8.7 | -23 | 1073,8 | 3,2 |
| Ուդաչնի | -34.4 | -30.4 | -23.2 | −13.6 | -3.2 | 8.8 | 14.1 | 9.7 | 0.6 | −12.8 | -26.7 | -32.1 | −11.8 | 74,7 | 924,1 | 3,2 |
| Չուլման | -30.9 | -24.9 | -15.6 | −5 | 4.4 | 13.3 | 16.1 | 12.9 | 4.5 | −7.4 | -21.2 | -29.6 | −6.9 | -21 | 1117,7 | 2,7 |
| Յակուտսկ | -40.9 | -35.9 | -21.6 | −6.1 | 6.7 | 15.4 | 18.7 | 14.9 | 5.7 | −8.5 | -29.2 | -38.8 | −9.8 | 68,9 | 1081,1 | 2,0 |
Ժամային գոտիներ
Յակուտիայի տարածքում օգտագործվում է երեք ժամային գոտիների ժամանակը։ Արևմտյան և կենտրոնական մասը, Յակուտսկի, Ներյունգրիի, Միրնիի, Խանդիգայի խոշոր բնակավայրերը գտնվում են MSK + 6 (UTC + 9) ժամային գոտում։ Վերխոյանսկի շրջան, Օյմյակոնի և Ուստ-Յանսկի ուլուսներ (շրջաններ) - MSK + 7 (UTC + 10): Արևելյան մասը, Ինդիգիրկա և Կոլիմա գետերի ավազանները՝ Աբիսկի, Ալայխովսկի և Սրեդնեկոլիմսկի ուլուսները (շրջաններ), Վերխնեկոլիմսկի, Մոմսկի և Նիժնեկոլիմսկի շրջանները՝ MSK + 8 (UTC + 11)։ Դա պայմանավորված է Յակուտիայի տարածքի մոտ 57 ° երկայնությամբ մեծ ձգվածությամբ, հաշվի առնելով, որ 15 ° երկայնությունը համապատասխանում է տեղական ժամանակի 1 ժամ տարբերությանը։
| Յակուտսկի ժամանակ | UTC+09:00 |
| Վլադիվոստոկի ժամանակ | UTC+10:00 |
| Մագադան ժամանակ | UTC+11:00 |
Սախան Ռուսաստանի միակ դաշնային միավոր է, որն օգտագործում է մեկից ավելի ժամային գոտիներ։ Սախան ընդգրկում է երեք ժամային գոտի:.[11] Ինչպես Ռուսաստանում, այստեղ էլ չի օգտագործում ամառային ժամանակ։
| Քարտեզ | Ժամային գոտի | Հապավումը | UTC | Տարածքներ |
|---|---|---|---|---|
 | Յակուտսկի ժամանակ | YAKT | UTC+09:00 | Հանրապետության տարածքի մեծ մասը |
 | Վլադիվոստոկի ժամանակ | VLAD | UTC+10:00 | Օյմյակոն, Ուստյանսկի և Վերխոյանսկի շրջաններ |
 | Մագադանի ժամանակ | MAGD | UTC+11:00 | Աբիսին, Ալայխովսկի, Մոմսկի, Նիժնեկոլիմսկի, Սրեդնեկոլիմսկի և Վերխնեկոլիմսկի շրջաններ |
Հանրապետության բնակչությունը, ըստ Ռոսստատի տվյալների, կազմում է 996 243 մարդ։ (2023). Բնակչության խտությունը՝ 0,32 մարդ/կմ2 (2023 թ.) Ռուսաստանի Դաշնության բաղկացուցիչ սուբյեկտների մեջ ամենացածրերից մեկն է։ Քաղաքային բնակչություն՝ 67,09%[12] (2022 թ.)։
Ընդհանուր և քաղաքային բնակչությունը (նրա մասնաբաժինը) ըստ համամիութենական և համառուսական մարդահամարի[13]
Էթնիկ խմբեր
Ըստ 2021 թ․ մարդահամարի Ռուսաստանի էթնիկ կազմը եղել է․[14]
- 469,348 Սախա (55.3%)
- 276,986 Ռուսներ (32.6%)
- 24,334 Էվենկներ (2.9%)
- 13,233 Էվեններ (1.6%)
- 11,203 Ղրղզներ (1.3%)
- 7,169 Ուկրաինացիներ (0.8%)
- 6,572 Բուրյաթներ (0.8%)
- 5,620 Տաջիկներ (0.7%)
Ազգային կազմ
Ազգային կազմը, ըստ 1939-2010 թվականների մարդահամարի արդյունքների.
| Ազգություն | 1926[15] | 1939[16] | 1959[17] | 1970[18] | 1979[19] | 1989[20] | 2002[21] | 2010[22] | 2021[23] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Յակուտներ | 235 926 (82,64 %) | 233 273 (56,5 %) | 226 053 (46,4 %) | 285 749 (43,0 %) | 313 917 (36,9 %) | 365 236 (33,4 %) | 432 290 (45,5 %) | 466 492 (49,9 %) | 469 348 (55,3%) |
| Ռուսներ | 30 156 (10,56 %) | 146 741 (35,5 %) | 215 328 (44,2 %) | 314 308 (47,3 %) | 429 588 (50,4 %) | 550 263 (50,3 %) | 390 671 (41,1 %) | 353 649 (37,8 %) | 276 986 (32,3%) |
| Էվենկներ | 13 145 (4,60 %) | 10 432 (2,5 %) | 9505 (2,0 %) | 9097 (1,4 %) | 11 584 (1,4 %) | 14 428 (1,3 %) | 18 232 (1,9 %) | 21 008 (2,2 %) | 24 334 (2,9%) |
| Էվեններ | 738 (0,26 %) | 3133 (0,8 %) | 3537 (0,7 %) | 6471 (1,0 %) | 5763 (0,7 %) | 8668 (0,8 %) | 11 657 (1,2 %) | 15 071 (1,6 %) | 13 233 (1,6%) |
| Ղրղզներ | 6 (0,00%) | 19 (0,00%) | — | 38 (0,01%) | 152 (0,02%) | 566 (0,05%) | 1 454 (0,15%) | 5 022 (0,5%) | 11 123 (1,3%) |
| Ուկրաինացիներ | 138 (0,05 %) | 4229 (1,0 %) | 12 182 (2,5 %) | 20 253 (3,0 %) | 46 326 (5,4 %) | 77 114 (7,0 %) | 49 633 (4,65 %) | 40 341 (4,2 %) | 7 169 (0,8%) |
| Թաթարներ | 1671 (0,59 %) | 4420 (1,1 %) | 5172 (1,1 %) | 7678 (1,2 %) | 10 976 (1,3 %) | 17 478 (1,6 %) | 10 768 (1,1 %) | 8 122 (0,9 %) | 4 262 (0,5%) |
| շրջան/ ուլուս և ԳՕ | յակուտներ | ռուսներ | էվենկներ | ուկրաիացիներ | էվեններ | թաթարներ | բուրյաթներ | դոլգաններ | յուկագիրներ | չուկչաներ | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2002 | 2010 | 2002 | 2010 | 2002 | 2010 | 2002 | 2010 | 2002 | 2010 | 2002 | 2010 | 2002 | 2010 | 2002 | 2010 | 2002 | 2010 | 2002 | 2010 | |
| Աբիյսկի ուլուս | 3842 | 3541 | 515 | 386 | 58 | 53 | 55 | 23 | 221 | 348 | 3 | 1 | 16 | 13 | - | 1 | 12 | - | - | |
| Ալդանի շրջան | 1905 | 1576 | 38868 | 33656 | 2028 | 2073 | 2712 | 1535 | 213 | 271 | 635 | 476 | 152 | 99 | - | 3 | 6 | 7 | ||
| Ալլաիխովսկի ուլուս | 1365 | 1191 | 1154 | 968 | 31 | 36 | 77 | 51 | 565 | 612 | 9 | 11 | 30 | 28 | - | 4 | 79 | 78 | 17 | |
| Ամգայի ուլուս | 15657 | 15772 | 927 | 846 | 254 | 217 | 42 | 20 | 134 | 129 | 31 | 25 | 29 | 17 | - | 1 | - | - | 1 | |
| Անաբարսկի ուլուս | 1097 | 756 | 751 | 130 | 564 | 796 | 186 | 33 | 266 | 225 | 24 | 5 | 20 | 6 | 988 | 1484 | 10 | - | - | |
| Բուլունսկի ուլուս | 2271 | 2123 | 3500 | 2617 | 2345 | 2259 | 663 | 331 | 607 | 1272 | 50 | 44 | 52 | 50 | 7 | - | - | 36 | ||
| Վերխնեվիլյույսկի ուլուս | 20855 | 21128 | 223 | 172 | 112 | 210 | 9 | 8 | 54 | 34 | 10 | 5 | 8 | 2 | 16 | 4 | - | - | ||
| Վերխնեկոլիմսկի շրջան (Սախա-Յակուտիա) | 1463 | 1350 | 2999 | 2345 | 7 | 4 | 318 | 177 | 269 | 289 | 67 | 43 | 15 | 11 | - | 2 | 304 | 304 | - | - |
| Վերխնեկոլիմսկի շրջան (Սախա-Յակուտիա) | 9599 | 9454 | 2756 | 2023 | 59 | 107 | 403 | 202 | 376 | 625 | 80 | 40 | 61 | 44 | - | 4 | - | - | - | - |
| Ժիգանսկի ուլուս | 21341 | 21294 | 3216 | 2632 | 127 | 370 | 428 | 276 | 70 | 106 | 149 | 107 | 39 | 41 | 13 | 4 | 3 | |||
| Գորնի ուլուս | 10854 | 11241 | 209 | 128 | 112 | 81 | 24 | 20 | 57 | 70 | 17 | 8 | 6 | 8 | 12 | 6 | - | - | ||
| Ժիգանսկի ուլուս | 1445 | 1199 | 619 | 549 | 2046 | 2362 | 52 | 49 | 63 | 51 | 25 | 13 | 13 | 9 | 5 | 14 | 1 | 2 | 1 | - |
| Կոբյայսկի ուլուս | 9209 | 9446 | 3425 | 2779 | 64 | 79 | 235 | 131 | 809 | 928 | 77 | 54 | 96 | 46 | - | 1 | 8 | - | - | |
| Լենսկի ուլուս | 3944 | 4157 | 30162 | 31101 | 31 | 55 | 1472 | 972 | 34 | 38 | 512 | 430 | 252 | 260 | - | 4 | - | - | - | |
| Մեգինո-Կանգալասկի ուլուս | 29374 | 28249 | 2076 | 1707 | 128 | 139 | 142 | 68 | 111 | 134 | 41 | 21 | 32 | 26 | 9 | 4 | - | - | ||
| Միռնիի ուլուս | 5735 | 6686 | 59096 | 64929 | 494 | 553 | 8423 | 4650 | 84 | 156 | 2737 | 1950 | 1617 | 1730 | 41 | 4 | - | - | ||
| Մոմսկի ուլուս | 3290 | 3015 | 429 | 306 | 42 | 45 | 38 | 24 | 781 | 944 | 17 | 8 | 16 | 14 | - | 3 | 16 | 13 | - | - |
| Նամսկի ուլուս | 20218 | 21017 | 701 | 613 | 166 | 224 | 19 | 15 | 183 | 142 | 30 | 25 | 28 | 24 | 7 | 4 | 2 | |||
| Ներյունգրիի ուլուս | 1905 | 2042 | 67924 | 64647 | 1013 | 1123 | 8419 | 5134 | 106 | 162 | 2159 | 1639 | 1683 | 1510 | 15 | 12 | 4 | |||
| Նիժնեկոլիմսկի ուլուս | 1112 | 896 | 2873 | 1897 | 66 | 7 | 287 | 137 | 511 | 600 | 81 | 62 | 38 | 25 | - | 3 | 310 | 390 | 465 | 506 |
| Ներյունգրիի ուլուս | 23850 | 23896 | 1461 | 962 | 137 | 51 | 53 | 46 | 53 | 46 | 15 | 8 | 77 | 39 | - | 2 | 6 | - | - | |
| Օյմյակոնսկի ուլուս | 3347 | 2932 | 8333 | 5291 | 60 | 62 | 1494 | 623 | 406 | 429 | 178 | 132 | 68 | 56 | 18 | 1 | 11 | |||
| Օլյոկմինսկի ուլուս | 11481 | 11402 | 13284 | 12206 | 1061 | 1234 | 316 | 215 | 149 | 265 | 621 | 464 | 94 | 85 | - | 4 | 13 | 3 | ||
| Օլենյոկի ուլուս | 1248 | 841 | 144 | 73 | 2591 | 3117 | 15 | 8 | 19 | 20 | 4 | 9 | 13 | 12 | 7 | - | - | - | - | |
| Սրեդնեկոլիմսկի շրջան | 6747 | 6338 | 981 | 814 | 32 | 33 | 47 | 36 | 395 | 523 | 14 | 9 | 9 | 9 | - | - | 50 | 1 | ||
| Սունտարի ուլուս | 24642 | 24400 | 391 | 255 | 102 | 101 | 50 | 25 | 127 | 94 | 28 | 16 | 20 | 21 | 11 | - | - | 1 | ||
| Տատինսկի ուլուս | 16 209 | 16 888 | 153 | 82 | 71 | 85 | 15 | 7 | 57 | 57 | 8 | 3 | 16 | 6 | - | - | 30 | - | - | |
| Տոմպոնսկի ուլուս | 5280 | 5398 | 7387 | 6154 | 86 | 101 | 850 | 469 | 829 | 927 | 167 | 101 | 97 | 63 | - | 2 | 4 | 8 | ||
| Ուստ-Ալդանսկի ուլուս | 22 016 | 21 787 | 132 | 74 | 93 | 82 | 9 | 8 | 36 | 51 | 6 | 9 | 12 | 19 | - | 3 | - | - | - | |
| Ուստ-Մայայի ուլուս | 1870 | 779 | 6995 | 4943 | 1870 | 1962 | 640 | 302 | 148 | 129 | 144 | 87 | 40 | 22 | - | - | - | 1 | - | - |
| Ուստ-Յանսկի ուլուս | 3772 | 3454 | 3547 | 2176 | 58 | 81 | 889 | 456 | 1070 | 1333 | 83 | 59 | 46 | 35 | - | - | 94 | - | - | |
| Խանգալասկի ուլուս | 20 955 | 20 730 | 11 745 | 10 456 | 370 | 415 | 497 | 342 | 234 | 289 | 210 | 186 | 112 | 100 | 20 | 7 | 11 | |||
| Չուռապչայի ուլուս | 19169 | 19970 | 78 | 74 | 77 | 117 | 4 | 7 | 67 | 75 | 14 | 9 | 5 | 3 | - | 3 | - | 1 | - | - |
| Էվենո-Բիտանտայսկի ազգային ուլուս | 1474 | 1272 | 43 | 25 | 15 | 16 | 13 | 6 | 1184 | 1521 | 4 | 1 | 6 | 5 | - | 3 | - | 2 | - | - |
| ԳՕ Յակուտսկ | 104249 | 139500 | 110356 | 150790 | 1911 | 2851 | 5537 | 3758 | 1368 | 2152 | 2465 | 1970 | 2431 | 2530 | 107 | 187 | 189 | 204 | 59 | |
| ԳՕ Ժատայ | 248 | 772 | 3218 | 7834 | 12 | 19 | 116 | 177 | 1 | 24 | 47 | 101 | 17 | 43 | - | 2 | - | 7 | - | - |
Սեռային կազմ
Տվյալները հիմնված են 2002 թ․ Համառուսաստանյան մարդահամար
| Քաղաքային բնակչություն | Գյուղական բնակչություն | Всего | % | |
|---|---|---|---|---|
| Տղամարդ | 296 155 | 168 062 | 464 217 | 48,9 |
| Կանայք | 313 844 | 171 219 | 485 063 | 51,1 |
Վիճակագրություն
Աղբյուրը՝ Ռուսաստանի Դաշնային պետական վիճակագրական ծառայություն
| Միջին բնակչությունը (x 1000) | Ծնելիություն | Մահացություն | Բնական աճ | Ծնելիության գործակից (յուր․ 1000) | Մահացության բացարձակ թիվ (յուր․ 1000) | Բնական բացարձակ թիվ(յուր 1000) | Ծնելիության բացարձակ թիվ | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1970 | 674 | 13,899 | 5,700 | 8,199 | 20.6 | 8.5 | 12.2 | |
| 1975 | 775 | 15,636 | 6,242 | 9,394 | 20.2 | 8.1 | 12.1 | |
| 1980 | 887 | 18,132 | 7,501 | 10,631 | 20.4 | 8.5 | 12.0 | |
| 1985 | 1,002 | 22,823 | 7,266 | 15,557 | 22.8 | 7.3 | 15.5 | |
| 1990 | 1,115 | 21,662 | 7,470 | 14,192 | 19.4 | 6.7 | 12.7 | 2.46 |
| 1991 | 1,110 | 19,805 | 7,565 | 12,240 | 17.8 | 6.8 | 11.0 | 2.32 |
| 1992 | 1,090 | 17,796 | 8,710 | 9,086 | 16.3 | 8.0 | 8.3 | 2.17 |
| 1993 | 1,072 | 16,771 | 9,419 | 7,352 | 15.6 | 8.8 | 6.9 | 2.08 |
| 1994 | 1,051 | 16,434 | 10,371 | 6,063 | 15.6 | 9.9 | 5.8 | 2.07 |
| 1995 | 1,029 | 15,731 | 10,079 | 5,652 | 15.3 | 9.8 | 5.5 | 2.01 |
| 1996 | 1,015 | 14,584 | 9,638 | 4,946 | 14.4 | 9.5 | 4.9 | 1.88 |
| 1997 | 1,003 | 13,909 | 9,094 | 4,815 | 13.9 | 9.1 | 4.8 | 1.81 |
| 1998 | 986 | 13,640 | 8,856 | 4,784 | 13.8 | 9.0 | 4.9 | 1.80 |
| 1999 | 970 | 12,724 | 9,480 | 3,244 | 13.1 | 9.8 | 3.3 | 1.71 |
| 2000 | 960 | 13,147 | 9,325 | 3,822 | 13.7 | 9.7 | 4.0 | 1.77 |
| 2001 | 954 | 13,262 | 9,738 | 3,524 | 13.9 | 10.2 | 3.7 | 1.78 |
| 2002 | 950 | 13,887 | 9,700 | 4,187 | 14.6 | 10.2 | 4.4 | 1.85 |
| 2003 | 949 | 14,224 | 9,660 | 4,564 | 15.0 | 10.2 | 4.8 | 1.86 |
| 2004 | 950 | 14,716 | 9,692 | 5,024 | 15.5 | 10.2 | 5.3 | 1.91 |
| 2005 | 950 | 13,591 | 9,696 | 3,895 | 14.3 | 10.2 | 4.1 | 1.74 |
| 2006 | 950 | 13,713 | 9,245 | 4,468 | 14.4 | 9.7 | 4.7 | 1.73 |
| 2007 | 951 | 15,268 | 9,179 | 6,089 | 16.1 | 9.7 | 6.4 | 1.92 |
| 2008 | 953 | 15,363 | 9,579 | 5,784 | 16.1 | 10.1 | 6.1 | 1.92 |
| 2009 | 955 | 15,970 | 9,353 | 6,617 | 16.7 | 9.8 | 6.9 | 2.00 |
| 2010 | 958 | 16,109 | 9,402 | 6,707 | 16.8 | 9.8 | 7.0 | 2.02 |
| 2011 | 957 | 16,402 | 8,992 | 7,410 | 17.1 | 9.4 | 7.7 | 2.06 |
| 2012 | 956 | 16,998 | 8,918 | 8,080 | 17.8 | 9.3 | 8.5 | 2.17 |
| 2013 | 955 | 16,704 | 8,351 | 8,353 | 17.5 | 8.7 | 8.8 | 2.17 |
| 2014 | 956 | 17,010 | 8,209 | 8,801 | 17.8 | 8.6 | 9.2 | 2.25 |
| 2015 | 958 | 16,459 | 8,233 | 8,226 | 17.1 | 8.6 | 8.5 | 2.19 |
| 2016 | 961 | 15,424 | 8,052 | 7,372 | 16.0 | 8.4 | 7.6 | 2.09 |
| 2017 | 963 | 13,954 | 7,817 | 6,137 | 14.5 | 8.1 | 6.4 | 1.93 |
| 2018 | 13,234 | 7,572 | 5,662 | 13.7 | 7.8 | 5.9 | 1.85 | |
| 2019 | 12,819 | 7,611 | 5,208 | 13.2 | 7.8 | 5.4 | 1.82 | |
| 2020 | 13,097 | 9,081 | 4,016 | 13.4 | 9.3 | 4.1 | 1.86 |
2022 թվականի տվյալներով հանրապետության ՀՆԱ-ն գերազանցել է գրեթե 1,826 տրլն ռուբլին։ ($26,08 մլրդ) $26,000 մեկ շնչին[24]։ Տարածաշրջանային փորձագետ Ռինատ Ռեզվանովը, նկարագրելով 2020 թվականի տնտեսական արդյունքները, ընդգծում է, որ անցնող տարին սթրեսային էր Յակուտիայի համար։ Հանրապետության համար՝ որպես ռեսուրս արտադրող տարածք, կարևոր է օգտակար հանածոների արդյունահանման հարկը։ Եվ եթե 2020 թվականի բյուջեի նախագծով նախատեսվում էր եկամուտներ օգտակար հանածոների արդյունահանման հարկից համախմբված բյուջե 19,7 միլիարդ ռուբլու չափով, ապա հետագայում այդ թիվը ճշգրտվեց ավելի համեստ 14,2 միլիարդի, ինչը հնարավորություն տվեց ձեռք բերել MET-ի պաշտոնական աճը տարվա ընթացքում 7,6% մակարդակում։ Կորպորատիվ եկամտահարկից եկամտի աճը մեծապես պայմանավորված է այսպես կոչված արժեզրկման եկամուտներով՝ դոլար/ռուբլի փոխարժեքի տարբերության փոփոխությունների պատճառով։ Աապահովված սակավաթիվ ոլորտներից է, որի եկամուտը ստացվում է կազմակերպությունների գույքահարկից։ Այստեղ բացառիկ արժանիք է պատկանում «Power of Siberia» մայրուղային գազատարին, որը կոմերցիոն շահագործման է հանձնվել 2020 թվականին և գազ է տեղափոխում Արևմտյան Յակուտ Չայանդինսկոյե հանքավայրից։ Հետևաբար, կայացել է նախագծի տարածքային օբյեկտների սեփականության գրանցումը։ Յակուտիան հյուսիսային անտարկտիկական շրջան է, ընդ որում՝ արդյունաբերական սահմանի տարածք, և դա ներդրումային քաղաքականության պրակտիկայի արժեքի զգալի աճի գործոն է։ Համապատասխանաբար, հանրապետությունը դաշնային հատկացումների խնդրանք ունի։ Անցյալ տարի Յակուտիայի համար դաշնային բյուջեից միայն լրացուցիչ եկամուտների ծավալը կազմել է 11,7 միլիարդ ռուբլի[25]։
Արդյունաբերություն
- Արդյունաբերության հիմնական ոլորտները
- հանքարդյունաբերություն (ադամանդ, ոսկի, նավթ, գազ, ածուխ և այլն)
- վերամշակում (ոսկերչական, նավթի և գազի վերամշակում, փայտամշակում, շինանյութերի արտադրություն և այլն)
- վառելիքաէներգետիկ համալիր (էներգակիրների արտադրություն)
- անտառային
- նավաշինություն
- թեթև արդյունաբերություն (կաշվի և կոշկեղենի, մորթի և մորթի և այլն)
- սննդի արդյունաբերություն
1950-ականներին և հետագա տարիներին, հանրապետության արևմուտքում ադամանդաբեր հանքավայրերի հայտնաբերման հետ կապված, ստեղծվել և այսօր գոյություն ունի Սախայի Հանրապետության և Ռուսաստանի Դաշնության ադամանդագործական շատ հզոր արդյունաբերական ենթակառուցվածք։
Յակուտիայի արդյունաբերությունը կենտրոնացած է հումքի արդյունահանման և հարստացման վրա, հանրապետությունը հարուստ է բնական պաշարներով։ Յակուտիայի տարածքում է գտնվում երկրի խոշորագույն Էլկոն ուրանի հանքավայրը՝ մոտ 344 հազար տոննա հետազոտված պաշարներով։
2011 թվականին ածուխը առաքվել է Ռուսաստանի խոշորագույն Էլգա ածխի հանքավայրից[26]
Նավթ և գազ
Յակուտիայի տարածքում է գտնվում նավթագազային ավազանը։ Չայանդինսկի նավթի և գազի կոնդենսատային հանքավայրը եզակիներից է՝ 1,2 տրլն մ³ գազ և մոտ 62 մլն տոննա նավթ և գազային կոնդենսատ պաշարով[27]։ Այլ խոշոր հանքավայրերն են՝ Սրեդնեբոտուոբինսկի (181 մլրդ մ3 գազ, 168 մլն տոննա նավթի և գազաակոնդենսատ[28], Սրեդնետյունգսկի (156 մլրդ մ3 և 8,7 մլն տոննա) և Սրեդնևիլյուի (149 մլրդ մ3 և 6,9 մլն տոննա համապատասխանաբար)[29]։
Էներգետիկա
2017 թվականի վերջի դրությամբ Յակուտիայում գործել են վեց խոշոր ջերմային էլեկտրակայան, երկու ջրաէլեկտրակայան, 21 արևային և 2 հողմային էլեկտրակայան, ինչպես նաև ավելի քան 200 դիզելային էլեկտրակայան՝ 3098,5 ՄՎտ ընդհանուր դրվածքային հզորությամբ։ 2018 թվականին արտադրել են 9666 մլն կՎտ/ժ էլեկտրաէներգիա[30]
Գյուղատնտեսություն
2021 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ գյուղական բնակչությունը կազմում է 330901 մարդ՝ Յակուտիայի բնակչության 34%-ը։
- մսա-կաթնատու խոշոր եղջերավոր անասնապահություն
- ձիաբուծություն
- եղջերապահություն
- բանջարաբուծություն
- կարտոֆիլագործություն
- ձկնորսություն
- հատապտուղների հավաքում և բնության բարիքներ
Յակուտիան Ռուսաստանի միակ շրջանն է, որտեղ ձիաբուծությունն առավել զարգացած է։ Անասնապահությունը և ձիաբուծությունը յակուտների անասնաբուծության հավասարապես ավանդական ճյուղեր են։ Խորհրդային տարիներին խոշոր եղջերավոր անասունների գլխաքանակը զգալիորեն գերազանցում էր ձիերին։ 1990-ական թվականներից անասնապահությունը դեգրադացվում է, մինչդեռ ձիաբուծությունը անշեղորեն զարգանում է և վերջին տարիներին զգալի աջակցություն է ստանում իշխանությունների կողմից։ 2021 թվականին ձիերի գլխաքանակն առաջին անգամ գերազանցել է խոշոր եղջերավոր անասունների գլխաքանակին[31]։ 2021 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ բոլոր կատեգորիաների տնտեսություններում կար 180,9 հազար (-2,4 հազար) գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն, որից 72,1 հազար (+1,4 հազար) գլուխ կով, 21,6 հազար (100%) խոզ, 182,8 հազար (- 0,2 հազ.) ձի, 157,4 հազ (+5,3 հազ.) եղջերու։
2019 թվականին սպանդի համար անասունների և թռչնամսի արտադրության ծավալը (կենդանի քաշով) կազմել է 36,9 հազար տոննա (+1,5 հազար տոննա), հավի ձու՝ 133,6 միլիոն հատ[32]։, производство молока в 2020 году — 162,4 тыс. тонн (+0,4 %)[33] Մեկ կովի միջին կաթնատվությունը 2019 թվականին բոլոր կատեգորիաների տնտեսություններում կազմում է 2290 կգ (-7 կգ)։
Ցանքատարածության մոտ կեսը զբաղեցնում են կերային մշակաբույսերը, մնացածը՝ հացահատիկային և հատիկավոր մշակաբույսերը, կարտոֆիլ և բանջարեղեն։
2020 թվականին (բոլոր բնագավառների գյուղացիական տնտեսություններում) կարտոֆիլի միջին բերքատվությունը հեկտարից 115,3 ցենտներ է, բանջարեղենինը՝ 186,7 ցենտներ, հացահատիկայիններինը՝ 10,2 ցենտներ։
Տարածքում ճապոնական Հոկայդո Քորփորեյշն ընկերության հետ միասին կառուցվում է ջերմոցային բանջարեղեն աճեցնելու համար շուրջտարյա ջերմոցային համալիր[34]։ ակուտիայի Սիրդախ տեղամասը գտնվում է Յակուտսկ քաղաքից 24 կմ հյուսիս։ Ներկայումս տեղում շարունակվում է շուրջտարյա ջերմոցային «Սայուրի» համալիրի երրորդ փուլի շինարարությունը՝ 1,2 հա մակերեսով։ Իրականացված և շահագործման հանձնված օբյեկտների մակերեսը 2,1 հա է՝ առաջին և երկրորդ փուլերը, ինչպես նաև ջերմոցների երրորդ փուլի առաջին փուլը[35]։
Ծառայությունների ոլորտ
Յակուտիայում զարգանում է զբոսաշրջությունն ու հանգիստը։ Զարգացած է փոքր և միջին բիզնեսը։ Գործում են բազմաթիվ բիզնես- ինկուբատորներ։
Հանրապետությունում տարեկան «արտադրվում է» գրեթե 200 մլն տոննա թափոն, 92 մլն տոննա չմշակված կամ անբավարար մաքրված կեղտաջրեր, 182 հազար տոննա վնասակար նյութերի արտանետումներ հանրապետությունում կամ ավելի քան 200 տոննա թափոն, 92 տոննա կեղտաջուր՝ մեկ բնակչի համար։ Յակուտիայի.
Յակուտիայի տարածքի 30%-ը ծածկված է շրջակա միջավայրի մոնիտորինգի ցանցով։ 2007թ. ընթացքում գրանցվել է շրջակա միջավայրի բարձր աղտոտվածության 25 դեպք (15 օդ և 10 ջուր) և ջրի ծայրահեղ բարձր աղտոտվածության 5 դեպք։
Մինչև 2011 թվականը ակնկալվում է, որ աղտոտվածության թիվը կկրճատվի մինչև 20 դեպքի բարձր (10 օդ և 10 ջուր) և ջրի ծայրահեղ աղտոտվածության 2 դեպք։
Խոշորագույն ընկերությունները ծրագրում են 2007-2011 թվականներին շրջակա միջավայրի պահպանության համար ծախսել 1302 մլն ռուբլի։
Յակուտիայում թափոնների համալիր վերամշակման ձեռնարկություններ չկան։
Հանրապետությունում կուտակվել է ավելի քան 1,7 մլրդ տոննա արտադրական և սպառման թափոններ, որոնք տեղակայված են 527 աղբավայրերում և աղբավայրերում, որոնց մեկ երրորդը չարտոնված է։ 2009 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ Սախայի Հանրապետությունում (Յակուտիա) խախտված հողերի մակերեսը կազմել է 34,3 հազար հեկտար, այդ թվում՝ օգտակար հանածոների հանքավայրերի շահագործման ընթացքում՝ 23,4 հազար հա (71,3%), շինարարության ընթացքում՝ 5 հազար հեկտար հա (15,5%)։ Խախտված հողերի առավել նշանակալից տարածքները կենտրոնացված են հանքարդյունաբերության զարգացման ոլորտներում՝ Միրնի ուլուս՝ 8,92 հազար հա, Ներյունգրի՝ 11,2 հազար հա, Ալդան՝ 4,8 հազար հեկտար։
Յակուտիայի տարածքում տարեկան առաջանում է մոտ 200 մլն տոննա թափոն։ Ընդհանուր առմամբ, թափոնների աղբյուրներն են էլեկտրաէներգիայի, գազի և ջրի արտադրությունն ու բաշխումը` ավելի քան 54%-ը և հանքարդյունաբերությունը։ 2008 թվականին խոշորագույն «թափոններ առաջացնողները» եղել են «Ալդանզոլոտո ԳՐԿ» ԲԲԸ-ն՝ 21 մլն տոննա, «Յակուտուգոլ» ԲԲԸ-ն՝ 27 մլն տոննա։ Ոլորտային համատեքստում օդի ամենամեծ աղտոտվածությունը արտադրում են էլեկտրաէներգիա և ջերմություն արտադրող ձեռնարկությունները։ Հանքարդյունաբերությամբ զբաղվող ընկերությունների մասնաբաժինը 2 անգամ պակաս է։
2008 թվականին «Սուրգուտնեֆտեգազ» ԲԲԸ-ի մթնոլորտ արտանետումները կազմել են 20 հազար տոննա կամ Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) մթնոլորտ ընդհանուր արտանետումների գրեթե 11%-ը։ Նույն ցուցանիշը AK ALROSA-ի համար կազմում է 8,66 հազար տոննա։
Ձեռնարկությունների թվի և աղտոտման աղբյուրների ավելի քան 30%-ով աճով ընդհանուր արտանետումները նվազել են 5,73%-ով։ Սակայն, միևնույն ժամանակ, որսված և վնասազերծված նյութերի ծավալը նվազել է 14%-ով, իսկ առանց մաքրման արտանետումների քանակն աճել է 18,63%-ով։ Սախայի Հանրապետությունում (Յակուտիա) տարեկան օգտագործվում է մոտ 165 մլն տոննա ջուր, տարեկան ավելի քան 92 մլն տոննա թափվում է առանց մաքրման կամ անբավարար մաքրված կեղտաջրերի։
Գետի ավազան Եղնիկ Ջրի մեջ Եղնիկ գյուղի մոտ Օլենյոկում 2008 թվականին գրանցվել է ջրի աղտոտվածության աստիճանի նվազում «կեղտոտ» ջրերի որակի 4-րդ դասի 3-րդ «աղտոտված» ջրերի փոփոխությամբ։
Գետավազանի ջրամբարներ. Լենա Հաշվի առնելով ջրում առկա քիմիական նյութերի համալիրը, Նեյոլովայի ծոցի (Տիկսի-3 գյուղ) ջուրը որակական առումով 3-րդ կարգից անցել է «բ» («շատ աղտոտված») «ա» կատեգորիա։ («աղտոտված»)։ Մյուրյու լճի (գյուղ Բորոգոնցի) ջուրը դեռևս գնահատվել է որպես «կեղտոտ»։ Վիլյուի ջրամբարի ջրի որակը կայունացել է 4-րդ կարգի «ա» կատեգորիայի («կեղտոտ») մակարդակում։ Մելկոե լճի (Տիկսի գյուղ) ջուրը, ինչպես և նախորդ տարի, գնահատվել է «թեթևակի աղտոտված» (2-րդ կարգ)։ «ԱԿ» Տրանսնեֆտ ՍՊԸ-ն իրականացնում է բնապահպանական մոնիտորինգ «Արևելյան Սիբիր-Խաղաղ օվկիանոս» խողովակաշարային համակարգի կառուցման փուլում՝ համաձայն «Շրջակա միջավայրի վիճակի բնապահպանական և վերլուծական հսկողության կազմակերպման կարգի մասին» կանոնակարգի պահանջներին։ «ԱԿ» Տրանսնեֆտ ԲԲԸ-ի բնապահպանական կառավարման համակարգի կանոնակարգերի արդյունաբերական օբյեկտներում, շրջակա միջավայրի մոնիտորինգի ծրագիր Արևելյան Սիբիր-Խաղաղ օվկիանոս խողովակաշարային համակարգի կառուցման փուլում համապատասխան հատվածների համար։ Մի շարք տարրերի համար առավելագույն թույլատրելի կոնցենտրացիայի գերազանցման առկայությունը, ինչպես անցման կետից վեր, այնպես էլ ներքեւում, թույլ է տալիս եզրակացնել, որ շինարարական աշխատանքների հետ կապված աղտոտվածություն չկա։ Ջրահոսքերի հիդրոքիմիական կազմի (ջուր և հատակային նստվածքներ) ընդհանուր բացահայտված առանձնահատկությունները պայմանավորված են երկրաբանական և հողային պայմանների համակցությունների տատանումներով. հողի ծածկույթի տարածական տարբերակում; ընթացիկ եւ նախորդ տարիների հիդրոօդերեւութաբանական պայմանները. Նավթատարի երթուղու երկայնքով ջրային մարմինների երթուղային ստուգումը չի հայտնաբերել շինարարության որևէ բացասական ազդեցություն Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) ջրահոսքերի քիմիական կազմի վրա։ Արևելյան Սիբիր-Խաղաղ օվկիանոս խողովակաշարային համակարգի կառուցման փուլում մթնոլորտային օդի մոնիտորինգն իրականացվել է Շրջակա միջավայրի մոնիտորինգի ծրագրի համաձայն։ 2008 թվականի ձմեռային ժամանակահատվածում մշտադիտարկում է իրականացվել Տալականսկոյե դաշտում՝ Ալդան քաղաքում։ Մթնոլորտային օդում առավելագույն թույլատրելի կոնցենտրացիայի գերազանցում չի հայտնաբերվել։ Մոնիտորինգի արդյունքները թույլ են տալիս եզրակացնել, որ խողովակաշարային համակարգի առաջին փուլի կառուցումը էական ազդեցություն չի թողնում ուսումնասիրվող տարածքներում մթնոլորտային օդի որակի վրա։ Մոնիտորինգի արդյունքները թույլ են տալիս եզրակացնել, որ խողովակաշարային համակարգի առաջին փուլի կառուցումը էական ազդեցություն չի թողնում ուսումնասիրվող տարածքներում մթնոլորտային օդի որակի վրա։ Մոնիտորինգի վայրերում աղտոտիչների կոնցենտրացիաները ուսումնասիրության պահին չեն գերազանցել առավելագույն թույլատրելի կոնցենտրացիան։ Մթնոլորտային օդի վրա ազդեցության փաստացի մակարդակը համապատասխանում է թույլատրելի ազդեցությանը՝ կարգավորող փաստաթղթերի և նախագծային լուծումների պահանջներին համապատասխան։ Այսպիսով, հողերում որոշ տարրերի ավելացված պարունակությունը տարածաշրջանային լանդշաֆտային-երկրաքիմիական հատկանիշ է և պայմանավորված է մայր ապարների քիմիական բաղադրությամբ։ Ընդհանուր առմամբ, կարելի է եզրակացնել, որ շինարարական աշխատանքներից հետո նավթամուղի երթուղու երկայնքով մոնիտորինգի ընթացքում հողի ծածկույթի դեգրադացիա չի հայտնաբերվել։ Ներկայումս հանրապետության տարածքի շրջակա միջավայրի մոնիտորինգի պետական ցանցում իրականացվում են դիտարկումների հետևյալ հիմնական տեսակները, որոնց հիմքում ընկած են «YaUGMS» դաշնային պետական հաստատության դիտացանցերը. — քաղաքների օդի աղտոտվածությունը. և արդյունաբերական կենտրոններ; - մակերեսային ջրերի աղտոտման համար. - շրջակա միջավայրի ռադիոակտիվ աղտոտման համար. 2008 թվականին կատարվել է 43,6 հազ. Ստացված տեղեկատվության վերլուծությունից հետեւում է, որ ընդհանուր առմամբ Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) Հանրապետության բնակավայրերում մթնոլորտային օդի աղտոտվածության մակարդակը մնում է բարձր։ Միրնի և Ներյունգրի քաղաքներում օդի աղտոտվածության աստիճանը գնահատվում է շատ բարձր, Յակուտսկում՝ բարձր, Ուստ-Ներա գյուղում՝ բարձր, և միայն Սերեբրյանյ Բոր գյուղում՝ ցածր։ Օդի որակը որոշվում է կախված պինդ նյութերի, ազոտի երկօքսիդի, բենզ (ա) պիրենի բարձր կոնցենտրացիաներով, ինչպես նաև հատուկ կեղտերով՝ ֆորմալդեհիդ, ֆենոլ և ծծմբաջրածին։
Սախայի Հանրապետությունը (Յակուտիա) Ռուսաստանի Դաշնության սուբյեկտ է[39]։ Յակուտիայի Հիմնական օրենքի շատ դրույթներ կրկնում են համառուսաստանյան Սահմանադրության դրույթները։
Սախայի (Յակուտիա) Հանրապետությունում իշխանության աղբյուրը ժողովուրդն է՝ բաղկացած բոլոր ազգությունների քաղաքացիներից։ Ժողովրդի ոչ մի հատված, ոչ մի անհատ չի կարող յուրացնել պետական իշխանությունն իրականացնելու իրավունքը[40]։
Ժողովուրդն իր իշխանությունն իրականացնում է ուղղակիորեն, ինչպես նաև պետական իշխանությունների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջոցով[41]։
Ժողովրդի իշխանության բարձրագույն արտահայտությունը հանրաքվեն է և ազատ ընտրությունները[42]
Սախայի Հանրապետության Սահմանադրություն (Յակուտիա)
Սախայի (Յակուտիա) Հանրապետության գործող Սահմանադրությունը հաստատվել է 1992 թվականի ապրիլի 2-ին և ուժի մեջ է մտել ապրիլի 27 1992ա-ին, 1922 թվականին Յակուտական ԽՍՀՄ-ի ստեղծման օրը։ Այս օրը հայտարարված է հանրապետության պետական տոներից մեկը՝ Հանրապետության օր։
Հանրապետության ղեկավար
Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) Հանրապետության բարձրագույն պաշտոնատար անձը Հանրապետության ղեկավարն է, ով նաև ղեկավարում է հանրապետության գործադիր իշխանությունը և իր պարտականությունները կատարում 5 տար։ Ի[43] Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահ Վ.Վ.Պուտինի կողմից «Ռուսաստանի Դաշնության սուբյեկտների պետական իշխանության օրենսդիր (ներկայացուցչական) և գործադիր մարմինների կազմակերպման ընդհանուր սկզբունքների մասին» դաշնային օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին դաշնային օրենքը ստորագրելուց հետո և. «Ընտրական իրավունքների հիմնական երաշխիքների և Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքացիների հանրաքվեին մասնակցելու իրավունքի մասին» դաշնային օրենքը։ Նախագահի առաջարկությամբ պաշտոնում ընտրվել է Սախայի Հանրապետության ղեկավարը (Յակուտիա)։ Ռուսաստանի Դաշնություն Սախայի Հանրապետության պետական ժողովի (Իլ Թումեն) կողմից (Յակուտիա)։ Ներկայումս, 2012 թվականին սուբյեկտների ղեկավարների ուղղակի ընտրությունների վերադարձով[44], Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) ղեկավարն ընտրվում է Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) Հանրապետության ժողովրդի ուղղակի, գաղտնի և համընդհանուր քվեարկությամբ։
Սախայի Հանրապետության ղեկավար (Յակուտիա) - Այսեն Նիկոլաև 2018 թվականի սեպտեմբերի 28-ից։
Ազգային ժողով (Իլ Թումեն)
Սախայի (Յակուտիա) Հանրապետության բարձրագույն ներկայացուցչական, օրենսդիր և վերահսկող մարմինը Պետական ժողովն է (Իլ Թումեն)՝ հանրապետության խորհրդարանը։
Սախայի Հանրապետության Պետական ժողովը միապալատ օրենսդիր մարմին է և բաղկացած է 70 պատգամավորից։ Համագումարն ընտրվում է 5 տարի ժամկետով[45]։
Սախայի Հանրապետության Պետական ժողովի նախագահն է Ալեքսեյ Իլյիչ Երեմեևը (2021 թվականի հունիսի 30-ից)։
Համաձայն Սախայի (Յակուտիա) Հանրապետության Սահմանադրության 46-րդ հոդվածի, Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) պետական լեզուներն են յակուտերեն (Սախա) և ռուսերեն։ Հյուսիսի բնիկ ժողովուրդների լեզուները (դոլգան, չուկչի, էվենկի, նույնիսկ, յուկագիր) պաշտոնական են այն վայրերում, որտեղ այդ ժողովուրդները խիտ բնակեցված են։
Յակուտսկում աշխատում են Ա.Ս. Պուշկին անվան պետական ակադեմիական ռուսական դրամատիկական թատրոնը, Պատանի հանդիսատեսի թատրոն, Պ.Ա.Օյունսկու անվան Սախայի ակադեմիական թատրոնը, Դ.Կ. Սիվցևի անվան Սուորուն-Օմոլլոն Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) պետական օպերայի և բալետի թատրոնը, Պետական էստրադային թատրոնը, Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) ազգային պարի թատրոնը[46]։ 2010-ականներին Յակուտիան սկսեց ծաղկել տեղական կինոն, այսպես կոչված, «Սախավուդը»[47][48]։ Այս ժամանակահատվածում յակուտական շատ ֆիլմեր ձեռք բերեցին համառուսական համբավ։
Զանգվածային լրատվության միջոցներ
Յակուտիայում հրատարակվում են հանրապետական թերթեր՝ «Յակուտիա» (ռուսերեն), «Սախա Սիրե» («Յակուտսկայա երկիր/երկիր»՝ յակուտական լեզվով), «Յակուտսկի վեչերնիյ» և «Նաշե վրեմյա» (ռուսերեն) հասարակական-քաղաքական շաբաթաթերթերը։, «Կիիմ» («Իսկրա» - յակուտերեն), հանրապետական «Չոլբոն» և «Պոլյարնայա զվեզդա» ամսագրերը և 34 տարածաշրջանային թերթեր, կա տեղեկատվական վերլուծական պորտալ։«YSIA.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 8-ին. (ռուսերեն, յակուտերեն և անգլերեն), առցանց հրատարակություններ«SakhaNews.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 10-ին., «SakhaLife.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 8-ին. и новостной портал «Ykt.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 9-ին., ինչպես նաև շատ ուրիշներ։
Հեռուստատեսություն
Թվային վերգետնյա հեռուստատեսության և ռադիոհեռարձակումը DVB-T2 ձևաչափով Սախայի Հանրապետությունում (Յակուտիա) իրականացվում է RTRS «Սախա (Յակուտիա) Հանրապետության RTPC» մասնաճյուղի կողմից։ Մասնաճյուղը Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) բնակչության 95,0296%-ին տրամադրում է 20 անվճար թվային վերգետնյա հեռուստաալիք՝ Առաջին ալիք, Ռուսաստան-1, Match TV, NTV, Channel Five, Russia K, Russia 24, Karusel (հեռուստաալիք), Հանրային հեռուստատեսություն Ռուսաստան, TV Center, Ren-TV, Spas, STS, Domashny, TV-3, Friday, Zvezda, Mir, TNT, Muz-TV և Radio Russia, Mayak և Vesti FM ռադիոկայաններ։ 2019 թվականի հունիսի 3-ին հանրապետությունում դադարեցվել է դաշնային հեռուստաալիքների հեռարձակումը անալոգային ձևաչափով։ Տարածաշրջանն ամբողջությամբ անցել է համառուսաստանյան պարտադիր հանրային հեռուստաալիքների թվային հեռուստատեսային հեռարձակմանը։
Դպրոցներ, ճեմարաններ և գիմնազիաներ
- Չուրապչինսկու անվան գիմնազիա. Ս.Կ. Մակարովա
- ՔԲՈՒՀ «Ամգինսկայայի անվան N1 միջնակարգ դպրոց. Վ.Գ. Կորոլենկո»
- ՔԲՈՒՀ «Ամգինսկի Վ.Վ. Ռաստորգուև անվան N2 միջնակարգ դպրոց »
- ՔԲՈՒՀ «Ամգինսկի ակադեմիկոս Լ.Վ.Կիրենսկի անվան լիցեյ»
- Սախայի Հանրապետության պետական բյուջետային ուսումնական հաստատություն (Յակուտիա) առանձին առարկաների խորացված ուսումնասիրությամբ «Վերխնևիլյուի հանրապետական ճեմարան-ինտերնատ Մ. Ա. Ալեքսեևի անվան»
- ՔԲՈՒՀ «Վիլյուի Ի․ L. Կոնդակովա անվան գիմնազիա
- ՈՒԳԸ «Արևելյան Սիբիրյան ճեմարան»
- Ներյունգրի թիվ S. S. Կարիմովա անվան 1 գիմնազիա.
- Քաղաքային դասական գիմնազիա
- «Մարդասիրական ճեմարան»
- «Միջազգային Արկտիկայի դպրոց»
- Ազգային պոլիտեխնիկական թիվ 2 միջնակարգ դպրոց
- MBOU «Նիժնե-Բեստյախսկայայի թիվ 2 միջնակարգ դպրոց՝ առանձին առարկաների խորացված ուսումնասիրությամբ»
- ՔԲՈՒՀ «Նյուրբայի Ի.Ի. Ա.Ն.Չուսովսկի անվան տեխնիկական ճեմարան
- Առանձին առարկաների խորացված ուսումնասիրությամբ «Հանրապետական գիշերօթիկ ճեմարան»
- ՔԲՈՒՀ «Սախա գիմնազիա»
- Տեխնիկական Ն.Ա.Ալեքսեևա անվան ճեմարան
- Վ.Պ.Լարիոնովայի անվան ֆիզիկատեխնիկական ճեմարան
- Յակուտսկի քաղաքային ճեմարան
- Յակուտսկ քաղաքի ազգային գիմնազիա
Բարձրագույն և միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություններ
- Aldan Polytechnic College GAPOU RS (Y)
- Արկտիկայի պետական ագրոտեխնոլոգիական համալսարան
- Արկտիկայի արվեստի և մշակույթի պետական ինստիտուտ
- Արևելյան Սիբիրյան տնտեսագիտության և կառավարման ինստիտուտ
- Սախայի (Յակուտիա) Հանրապետության երաժշտական բարձրագույն դպրոց (ինստիտուտ) անվ. Վ.Ա. Բոսիկովա
- Հյուսիսարևելյան դաշնային համալսարան Մ.Կ. Ամմոսովա
- Չուրապչայի ֆիզիկական կուլտուրայի և սպորտի պետական ինստիտուտ
- Յակուտական աստվածաբանական ճեմարան
- Նովոսիբիրսկի ջրային տրանսպորտի պետական ակադեմիայի Յակուտի ջրային տրանսպորտի ինստիտուտ (մասնաճյուղ)։
- Յակուտսկի նորարարական տեխնոլոգիաների քոլեջ
- Յակուտի տնտեսագիտության և իրավունքի ինստիտուտ (մասնաճյուղ) Աշխատանքի և սոցիալական հարաբերությունների ակադեմիա
Հետազոտական կենտրոններ
- Յակուտսկի գիտական կենտրոնի գիտական ինստիտուտներ ՌԳԱ Սիբիրյան մասնաճյուղ 2242 մարդ ընդհանուր զբաղվածությամբ։ Այդ գիտական հաստատությունների թվում՝ ակադ. Պ․ Ի․ Մելնիկովի անվան Սառածաբանության ինստիտուտ
- Ռուսաստանի Դաշնության կրթության և գիտության նախարարության համալիր բժշկական խնդիրների Յակուտի գիտական կենտրոն
Բացի համառուսական պետական և պաշտոնական տոներից, Յակուտիայում նշվում են հանրապետական պետական տոները.
- Փետրվարի 13 - Մայրենի լեզվի և գրի օր
- Մարտի 5 - Վարպետի ազգային օր
- Մարտի 19 - Արկտիկայի օր[49]
- Ապրիլի 27 - Սախայի Հանրապետության օր (Յակուտիա)
- Մայիսի 22 - Սայյլիկի օր[50]
- Հունիսի 21 - Ազգային տոն
- Հուլիսի 1 - Կնիքի ազգային օր[51]
- Հուլիսի 2 — Լենա գետի օր
- Սեպտեմբերի 27 - Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) պետականության օր
- Նոյեմբերի 19 — Ռուսաց լեզվի օր
- Նոյեմբերի 25 — Օլոնխոյի օր
- Նոյեմբերի 30 - Խոմուսի օր
2006 թվականին Ռուսաստանի Բանկը թողարկեց հուշադրամ՝ նվիրված Սախայի Հանրապետությանը (Յակուտիա)
[52]
2022 թվականին Յակուտիան արժանացել է Ռուսաստանի ստեղծագործական մրցանակների ազգային մրցանակին՝ «Ստեղծագործական տարածաշրջան» անվանակարգում[53]։.
- Յակուտիայի սոցիալիստական աշխատանքի հերոսները
- Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) շրջանների զինանշանները
- Յակուտիայի բնակավայրերի զինանշանները
- Սախայի Հանրապետության (Յակուտիա) Հանրապետության վաստակավոր աշխատողներ
- Կաղապար:Ռուսաստանի Դաշնության մշակութային ժառանգության ցուցակ
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
