Կարսի գավառ

Կարսի գավառ, վարչաքաղաքական միավոր Ռուսական կայսրության կազմում։ 1878-1918 թվականներին մտել է Կարսի մարզի կազմ։ Գավառի կենտրոնը Կարս քաղաքն էր։

Կարսի գավառ Карсский округ
Զինանշան Կարսի մարզի զինանշանը
Երկիր	Ռուսական կայսրություն
Կարգավիճակ	գավառ
Մտնում է	Կարսի մարզ
Ներառում է	21 համայնք
Վարչկենտրոն	Կարս
Խոշորագույն քաղաք	Կարս
Հիմնական լեզու	Հայերեն, թուրքերեն, ռուսերեն
Բնակչություն (1897)	134,142
Ազգային կազմ	Հայեր (մոտ 35 %)[1]
Կրոնական կազմ
Տարածք	5,905
Հիմնադրված է	1878 թ.
Պատմական շրջան(ներ)	Վանանդ

Կարսի գավառը հյուսիս-արևմուտքից սահմանակցում էր Արդահանի, արևմուտքից՝ Օլթիի, հարավից՝ Կաղզվանի գավառներին։ Հյուսիսից գավառը սահմանակցում էր Թիֆլիսի նահանգին, իսկ արևելքում՝ Ախուրյան գետի երկայնքով, Երևանի նահանգին։

Ներառում է հիմնականում ժամանակակից Թուրքիայի Կարսի նահանգը (նախկին Կաղզվանի գավառի հետ), ինչպես նաև ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի շրջանը։

Անվանում

Հիմնական հոդված՝ Կարս § Անվանում

«Կարս» անվանումը հասնում է մինչև զարգացած միջնադար. բնակավայրի տեղում երկար դարեր գոյություն է ունեցել Կարուց Բերդը։ 10-րդ դարի սկզբին հայոց Բագրատունի թագավոր Աբասը (928-953) այն դարձնում է մայրաքաղաք, ապա Կարսը դառնում է Վանանդի թագավորության (963-1065) կենտրոնը։ Սելջուկ-թյուրքերի և թաթար-մոնղոլների, ապա՝ օսմանյան տիրապետության շրջանում մատենագրության մեջ ընդունված է եղել արաբերենի այբուբենը։ «Կարսը» գրվում է որպես «قارص» (qars), որը կարող էր նաև արտասանվել որպես «Ղարս»։

Պատմություն

Գավառն այդպիսի սահմաններով կազմվել է 1878 թվականին՝ ռուս-թուրքական պատերազմի (1877-1878) արդյունքում^{[Ն 1]}, թեև 19-րդ դարում Կարսը գրավվել էր երեք անգամ՝ 1828 (1828-29), 1855 (1853-56) և 1877 (1877-78) թվականներին։ Այդ ժամանակ ամբողջ Անդրկովկասը բաժանված էր վեց նահանգի՝ Թիֆլիսի, Քութայիսի, Բաքվի, Դաղստանի, Երևանի և Ելիզավետպոլի։ Հայկական գավառները կենտրոնացած էին գերազանցապես վերջին երկուսում, ևս երեքը (Ախալքալաք, Ախալցխա և Բորչալու)՝ Թիֆլիսի նահանգի կազմում։

1878 թվականին կազմվում են Կարսի և Բաթումի մարզերը՝ համապատասխանաբար 4 և 2 գավառներով։ Դրանք ներառում էր 1877-78 թվականներին գրավված օսմանահպատակ հայկական և վրացական տարածքները։ 1918-1920 թվականներին գավառն ամբողջությամբ մտել է Հայաստանի առաջին հանրապետության, իսկ 1920 թվականի Ալեքսանդրապոլի հաշտությունից հետո՝ Թուրքիայի կազմ, որում որպես վարչատարածքային միավոր մնացել է գրեթե անփոփոխ։ Խորհրդային Հայաստանին Մոսկվայի պայմանագրով զիջվել է միայն Ամասիայի շրջանը։

Բնակչություն

1897 թվականի մարդահամարի տվյալներով գավառի բնակչությունը 134,142 մարդ էր, որի ավելի քան 1/3-ը հայեր էին (46715), 16.4 %-ը՝ ղարափափախներ (22002), 15.2 %-ը՝ ռուսներ (20376), 11.0%-ը՝ հույներ (14805), 10.8 %-ը՝ թուրքեր, թաթարներ ու թուրքմեններ (14504) և այլ ազգեր։ Կարս քաղաքի բնակչությունը հաշվվում էր 20805 մարդ, այդ թվում՝ 10332 հայեր և 5478 ռուսներ^[2]։

Վարչական բաժանում

1913 թվականին գավառը բաժանված էր 21 գյուղական համայնքի^[3]՝

Ամասիայի շրջան

• Թափաքյոյի
• Ղզըլ-Դաշի

Զարիշատի շրջան

• Գեգյառի
• Նովոդուբովկայի
• Նովոպետրովկայի
• Ջադառի
• Ռոմանովոյի

Կարսի շրջան

• Ալեքսանդրովկայի
• Բլագոդարնոյեի
• Հարամ-Վարդանի
• Վլադիկարսի
• Կուրիդարինի
• Մաղարաջիկի
• Նովոմիխայլովկայի
• Պրոխլադնայայի

Սարիղամիշի շրջան

• Ենգիջայի
• Յոլքեչմազի
• Նոր-Սելիմի

Շորագյալի շրջան

• Բայրախտարի
• Ղզըլ-Չախչախի
• Օդինցովոյի

Տես նաև

• Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում

Նշումներ

1. 1639 թվականի Ղասրե Շիրինի հաշտությամբ Հայաստանը չորրորդ անգամ բաժանվում է երկու հարևան տերությունների միջև. Կարսը և Վանը անջատվում են Արևելյան Հայաստանից։ Օսմանյան տիրապետության շրջանում ձևավորվում է Կարսի էյալեթը՝ Ախալցխայի, Տրապիզոնի, Էրզրումի, Սեբաստիայի, Դիարբեքիրի և Վանի էյալեթների շարքում։ 1865 թվականին Արևմտյան Հայաստանի տարածքների մեծ մասը միավորվում են Էրզրումի էյալեթի (1867 թվականից՝ վիլայեթի) մեջ։ 1875 թվականին այն բաժանվում է վեց վիլայեթի՝ Էրզրումի, Կարս-Չըլդըրի, Բիթլիսի, Վանի, Հաքարիի, Դերսիմի։ ռուս-թուրքական պատերազմից (1877-1878) տասը տարի անց, երբ Կարսի վիլայեթը միացվել էր Ռուսաստանին, Հաքարին կցվում է Վանի վիլայեթի մեջ՝ որպես գավառ, իսկ Դերսիմը՝ Խարբերդի։

Ծանոթագրություններ

1. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г., Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России, Карсский округ
2. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. город Карс
3. , Волостныя, станичныя, сельскія, гминныя правленія и управленія, а также полицейскіе станы всей Россіи съ обозначеніем мѣста ихъ нахожденія, Кіевъ, «Изд-во Т-ва Л. М. Фишъ», 113։