Պոգրոմ

Պոգրոմ (պոգրորմ՝ «ոչնչացնել, կոտրել, ջարդել»)՝ զանգվածային բռնի գործողություններ, որոնք ուղղված են բնակչության որևէ խմբի դեմ՝ կրոնական, ազգային, դասակարգային կամ ռասայական հիմունքներով պայմանավորված, որպես կանոն, ծայրահեղական կազմակերպությունների կամ ոստիկանության կողմից։ Բնութագրվում է ֆիզիկական հարձակումներով և տների, ձեռնարկությունների և կրոնական շենքերի ոչնչացմամբ։ Հաճախ ուղեկցվում են խոշտանգումներով և սպանություններով, խեղումներով, գույքի ոչնչացմամբ և կողոպուտով, բռնաբարություններով։

Քիշնևսկի պոգրորմը, 1903 թվական

Յուրաքանչյուր պոգրորմ, ըստ սահմանման, զանգվածային անկարգությունների ձև է, չնայած կան զանգվածային անկարգություններ, որոնք պոգրորմ չեն համարվում։ Բռնի գործողությունները, որոնք ունեն իրենց նպատակը և զանգվածային սպանությունների արդյունքը, սահմանվում են որպես կոտորած (սպանդ, արյունահեղություն)։ «Ջարդ/պոգրորմ» տերմինը, որպես կանոն, օգտագործվում է նույն բռնի գործողությունները վերագրելու նպատակով, երբ դրանք ուղեկցվում են ոչ միայն սպանություններով, որքան այլ հանցագործություններով։

Լվովյան պոգրոմ, 1941 թվական

Ըստ կազմակերպվածության աստիճանի՝ պոգրորմները կարող են լինել մինչև մանրակրկիտ պլանավորված։ Մասնավորապես, ՈՒԺՀ-ի տարածքում հայտնի են դեպքեր, երբ մինչև պոգրորմի գործնական սկիզբը դրա կազմակերպիչները նախապատրաստում էին եղբայրական գերեզմաններ զոհերի թաղման համար^[1]։

Հրեական ջարդեր (պոգրոմներ)

Հրեական ջարդերը հակասեմականության բնորոշ դրսևորումներից են (հրեաների նկատմամբ թշնամական վերաբերմունքի գաղափարախոսության)^[2]։ Պատմաբանների կողմից հիշատակված առաջին հրեական կոտորածը գրանցվել է մ.թ. 38 թվականին Ալեքսանդրիայում^[3][4]։ Միջնադարում խոշոր ջարդեր են տեղի ունեցել Անգլիայում, Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Չեխիայում, Շվեյցարիայում և եվրոպական մի շարք այլ երկրներում։

Ֆրանկֆուրտի պոգրոմները 1819 թվականի օգոստոսին

XIX-XX դարերում հրեական բակավայրերի ջարդերը առավել հաճախ նկատվել են արևմտյան իսլամադավան երկրներում, Բալկաններում և Ռուսաստանի կայսրության հարավ-արևմուտքում։ Սովորաբար առանձնացնում են ջարդերի չորս ժամանակահատված Ռուսական կայսրությունում՝ 1821-1871 թվականների սպորադիկ ջարդերը, 1881-1884 թվականների «ալիք»-ը (1881 թվականի ցեղասպանությունից հետո), սրացումները 1905-1907 թվականների հեղափոխության և քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ։

Հայկական ջարդեր (պոգրոմներ)

19-րդ և 20-րդ դարերի վերջին Թուրքիայում և հարակից թյուրքալեզու երկրներում տեղի ունեցած ջարդերի զոհերը հաճախ դառնում էին հայերը։ Ինչ վերաբերում է 1894-1896 թվականների իրադարձություններին, որոնք հանգեցրին հազարավոր զոհերի, ընդունված է խոսել ոչ թե պոգրոմների, այլ կոտորածների (օրինակ՝ Համիդյան կոտորած, Էրզրումի կոտորած), իսկ 1915 թվականի իրադարձությունների առնչությամբ՝ Հայոց ցեղասպանության մասին։

Պոգրոմներ Ռուսաստանում

Բացի 20-րդ դարասկզբի հրեական ջարդերից, նախահեղափոխական Ռուսաստանում հայտնի է 1900 թվականի ամռանը Բլագովեշչենսկում չինական ջարդը։ Ռուս-գերմանական պատերազմի ժամանակ՝ 1915 թվականի մայիսին, Մոսկվայում տեղի ունեցավ գերմանական ջարդ. ամբոխը ավերեց խանութները, որոնք պատկանում էին գերմանացի ձեռներեցներին։ Մասնավորապես, Կուզնեցկի կամրջի վրա գտնվող Զիմերմանի երաժշտական խանութի 4-րդ հարկի պատուհաններից դուրս էին շպրտվում դաշնամուրները^[5]։

Իսկ պատմական թեմաներով որոշ հրապարակումներում 1569-1570 թվականներին Նովգորոդի Օպրիչնոյե ավերումը, 1717 թվականի օգոստոսին Կուբանում սահմանային հակամարտությունը և Բատուրինում ռուսական բանակի պատժիչ գործողությունը (1708 թվականի նոյեմբեր)․ նշված իրադարձություններից ոչ մեկը չի համապատասխանում կոտորածի համընդհանուր ընդունված սահմանմանը։

Նեգրոիդների ջարդեր

20-րդ դարի առաջին կեսի ԱՄՆ-ում ջարդերի զոհ դարձան աֆրոամերիկացիները։ Ռասիստական ելույթների գագաթնակետը եղավ 1919 թվականի «Կարմիր ամռանը», երբ սևամորթների բնակարաններն ու ձեռնարկությունները ջախջախվեցին Չիկագո, Դեթրոյթ, Նոքսվիլ, Տուլսա, Օմահա և այլ քաղաքներում։

1919 թվականի Չիկագոյի պոգրոմների ժամանակ վիրավորվել է 537 մարդ և մահացել 38-ը (որոնցից 23 նեգրոիդ)։ Հետաքննությունից հետո «ապստամբության մեղադրանքով 11 աֆրոամերիկացիներ մահապատժի ենթարկվեցին Էլեկտրական աթոռով և մոտ 70-ը ուղարկվեցին բանտ»^[6]։

Ջարդերից բացի, ռասայական տարանջատման շրջանում ԱՄՆ-ին բնորոշ էին նեգրերի վրա տեղային հարձակումները, որոնք կոչվում էին Լինչի դատաստան։ Այսպիսով, 1920 թվականին ամերիկյան իշխանությունների կողմից գրանցվել է 63, 1921 թվականին՝ 59, 1922 թվականին՝ նեգրերի Լինչի 51 դեպք^[6]։

Պոգրոմներ Ֆրանսիայում

Փարիզի պոգրոմներն անվանում են 1961 թվականին ալժիրցի էմիգրանտների հակապատերազմական ցույցը ցրելու ֆրանսիական ոստիկանության չարդարացված դաժան գործողությունները։ Այս իրադարձությունների հետևանքով զոհվել է 40-200 ցուցարար։

Զանգվածային լրատվության որոշ միջոցներում 2005 թվականին Փարիզի արվարձաններում բռնկված զանգվածային անկարգությունները ճիշտ չեն կոչվել ջարդեր։ Անկարգություններին մասնակցել են ներգաղթյալներ հիմնականում Հյուսիսային Աֆրիկայի և Մերձավոր Արևելքի երկրներից։ Հարյուրավոր մեքենաներ են այրվել, տասնյակ մարդիկ տուժել են, այդ թվում՝ ոստիկանության շրջանում^[7]։ Ի տարբերություն իրական ջարդերի, այդ անկարգություններն ուղղված չէին էթնիկ կամ դավանաբանական հիմքով ընտրված խմբի դեմ։

Տես նաև

• Հայոց ցեղասպանություն
• Հոլոքոստ

Ծանոթագրություններ

1. «Суд над Соломоном Шварцбурдом по обвинению в убийстве Симона Петлюры. Франция, 1927 год — Алексей Кузнецов — Не так — Эхо Москвы, 07.01.2018». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 11-ին.
2. Антисемитизм Արխիվացված 2010-12-01 Wayback Machine
3. Александрия՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
4. Ковельман А. Б. Александрийский погром Արխիվացված 2010-05-22 Wayback Machine
5. Мокроусов Алексей (2017 թ․ փետրվարի 8). «Сухой закон по-царски». Совершенно секретно (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 5-ին.
6. Э. Нитобург. Первая мировая война — важная веха в истории негритянской Америки // Новая и новейшая история. 1986. No 6. С. 50—63.
7. «Война в пригородах Парижа: нападения на россиян. Глава МВД требует ввести комендантский час». Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 16-ին.