Ֆեմեն

Ֆեմեն (անգլ.՝ Femen, ոճավորված բոլորը մեծատառերով ; ռուսերեն և ուկրաիներեն ՝ Фемен, բելառուսերեն ՝ Фэмэн) ուկրաինական արմատական ֆեմինիստական ակտիվիստական խումբ է, որի նպատակն է պաշտպանել կանանց իրավունքները։ Կազմակերպությունը միջազգայնորեն հայտնի է դարձել հակասական^[5][6] կիսամերկ բողոքի ակցիաների կազմակերպմամբ ընդդեմ սեքս տուրիզմի^[5][7], կրոնական հաստատությունների^[8], սեքսիզմի, հոմոֆոբիայի^[9], և այլ սոցիալական, ազգային և միջազգային թեմաների։ Ուկրաինայում հիմնադրված խումբն այժմ գտնվում է Ֆրանսիայում։ Ֆեմենը նկարագրում է իր գաղափարախոսությունը որպես ««սեքսահեղականություն» (sextremism), աթեիզմ և ֆեմինիզմ»^[10]։

Ֆեմեն
Տեսակ	հասարակական կազմակերպություն
Հիմնադրված	սխալ ամսաթիվ (1918-01-26-ից հետո հուլյան տոմարը չի կիրառվում)[1]
Գլխադասային գրասենյակ	Փարիզ, Ֆրանսիա, Բեռլին, Գերմանիա և Համբուրգ, Գերմանիա
Գլխավոր քարտուղար	Աննա Գուցոլ
Կամավորներ	40
Հիմնադիր	Աննա Գուցոլ, Օքսանա Շաչկո, Ալեքսանդրա Շևչենկո և Victor Svyatski?[2][3][4]
Կայք	femen.org

Կազմակերպությունն իրեն բնութագրում է որպես «պայքարող հայրիշխանության հատկապես դրա երեք դրսևորումների՝ կանանց սեռական շահագործման, բռնապետության և կրոնի» դեմ^[11] և հայտարարել է, որ իր նպատակը «սեքսահեղականության ծառայեցնելը կանանց իրավունքների պաշտպանությանը»^[12]։ Ֆեմենի ակտիվիստները պարբերաբար բերման են ենթարկվել ոստիկանության կողմից՝ ի պատասխան նրանց բողոքի^[11]։

Պատմություն

Ֆեմենի բողոքի ակցիա Կիևում, 9 նոյեմբերի 2009թ. Վաղ բողոքի ցույցերը սադրիչ էին, բայց ոչ կիսամերկ:

Համարվում է, որ Աննա Գուցոլն է հիմնադրել Ֆեմեն շարժումը 2008 թվականի ապրիլի 10-ին այն բանից հետո, երբ նա տեղեկացել է ուկրաինացի կանանց այն պատմությունների մասին, երբ սեռական շահագործման նպատակով նրանց հավաքագրել և տեղափոխել են արտասահման^[13][14] Այնուամենայնիվ, ըստ Քիթի Գրինի 2013 թվականի «Ուկրաինան հասարակաց տուն չէ,» վավերագրական ֆիլմի՝ Ֆեմենը հիմնադրել է Վիկտոր Սվյատսկոին։ 2013 թվականի սեպտեմբերին Իննա Շևչենկոն արձագանքել է վավերագրական ֆիլմին, որում ասվում էր, որ Սվյատսկին «որոշ ժամանակ առաջ ղեկավարել է շարժումը։ . . . Մենք դա ընդունեցինք, քանի որ չգիտեինք, թե ինչպես դիմադրել ու պայքարել դրա դեմ։ . . . Հենց այդ ժամանակ ես որոշեցի մեկնել Ուկրաինայից Ֆրանսիա՝ նոր Ֆեմեն կառուցելու համար»^[15][16]։ Ֆեմոնի անդամ Իննա Շևչենկոն 2014 թվականի հունվարին The Independent-ի հետ քննարկել է Սվյատսկուն և, չօգտագործելով «հիմնադիր» բառը, ասել է. «Ես երբեք չեմ ժխտի, որ նա խելացի մարդ է։ Նա էր պատճառը, որ մենք իրար ճանաչեցինք։ Նա սկզբում մեր շրջապատի այն խելացի մարդկանցից էր, ովքեր ավելի փորձառու էին»^[17]։ 2013 թվականից Ֆեմենը ղեկավարում է Իննա Շևչենկոն։

Սկզբում Ֆեմենը ուշադրություն էր գրավել՝ ցուցադրելով բաց կամ էրոտիկ հագուստով։ Օրինակ՝ 2008 թվականի սեպտեմբերի 21-ին Թուրքիայի դեսպանատան դիմաց  Ֆեմենի մի տասնյակ անդամներ կանգնել են հագնված որպես բուժքույր՝ կեղտոտ շպարով և բարձր վարդագույն կրունկներով. Այնուամենայնիվ, 2009 թվականի օգոստոսի 24-ին Ուկրաինայի անկախության օրը տեղի ունեցած ցույցի ժամանակ Օքսանա Շաչկոն մերկ է եղել^[18]։ Քանի որ այս մոտեցումն այդքան մեծ հրապարակում է ստացել, ապա այն արագորեն դարձել է Ֆեմենի հիմնական մոտեցումը^[19]։ Թեև բողոքի ակցիաների մեծ մասում սահմանափակվել մերկ կրծքերի ցուցադրումով, բայց 2010 թվականի հոկտեմբերին Շաչկոն ցույց է տվել իր հետույքը փակ զուգարանից դուրս՝ բողոքելով Կիևում հասարակական զուգարանների բացակայության դեմ^[20], և խմբի անդամներից չորսը նմանատիպ բողոքի ակցիա էին կազմակերպել Կիևում 2011 թվականի փետրվարին^[21]։

Ֆեմենի բողոքի ակցիան Կիևում 2010 թվականի Ուկրաինայի նախագահական ընտրությունների ժամանակ Վիկտոր Յանուկովիչի ընտրության դեմ: Ցուցանակների վրա գրված է «Պատերազմը սկսվում է այսօր» և «Դադարեցնել բռնաբարել երկիրը»:

2011 թվականի մայիսից միջազգային մի շարք լրատվամիջոցներ սկսել են հաղորդել կազմակերպության գործողությունների մասին. սա կտրուկ բարձրացրել է Ֆեմենի միջազգային հեղինակությունը^[22][23]։

2011 թվականի վերջից Ֆեմեն ուկրաինացի ակտիվիստները սկսել են ավելի շատ միջազգային բողոքի ակցիաներ անցկացնել^[24]։ 2011 թվականի դեկտեմբերին Ֆեմենի երեք ակտիվիստներ հայտարարել են որ Բելառուսի Հանրապետության պետական անվտանգության կոմիտեն առևանգել և ահաբեկել է իրենց այն բանից հետո, երբ նրանք Մինսկում կիսամերկ բողոքի ակցիաներ են կազմակերպել^[25]։ 2013 թվականի ապրիլի 8-ին Ֆեմենի հինգ անդամներ «թոփլես դարանակալել են» Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինին (Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելի ուղեկցությամբ) Հանովերի առևտրային տոնավաճառում^[25]։

Այն բանից հետո, երբ Իննա Շևչենկոն 2012 թվականի օգոստոսի 17-ին սղոցել է Կիևի Անկախության հրապարակի փայտե խաչը, հայտարարել է, որ մի քանի սպանության սպառնալիքներ է ստացել, և որ փորձել են իր տուն ներխուժել։ Ձերբակալվելուց վախենալով՝ նա ապաստան է խնդրել Ֆրանսիայից և տեղափոխվել է Փարիզ։ Այնտեղ, 2012 թվականի սեպտեմբերին, նա հիմնել է ֆրանսիական Ֆեմենի ակտիվիստների համար ուսումնական հաստատություն^[26]։

2013 թվականի հուլիսի վերջին Ֆեմենի գաղափարախոսներից մեկը՝ Վիկտոր Սվյատսկին, և Գոցոլը հարձակման են ենթարկվել Պուտինի՝ Կիև կատարած այցի նախօրեին՝ նշելու Կիևյան Ռուսիայի քրիստոնեացման 1025-ամյակը^[27]։ Ըստ Գոցոլի՝ նրանց վրա հարձակողները «նման էին գաղտնի ծառայությունների SBU-ի և FSB-ի հետ համագործակցողներին»^[28]։

Հիմնադիր անդամներից մեկը՝ Օքսանա Շաչկոն, մահացած է հայտնաբերվել Փարիզում 2018 թվականի հուլիսի 24-ին. Ենթադրվում է, որ նրա մահը ինքնասպանություն է։ Նա ապրում էր որպես անկախ արտիստ, որը առանձնացել էր խմբի մյուս անդամների հետ վեճերից հետո^[29]։

Կազմակերպություն

Ֆեմենը բողոքում է ԵՎՐՈ 2012-ի դեմ 2012 թվականի հունիսի 8-ին

Ֆեմեն ունի մի քանի միջազգային մասնաճյուղեր^[30]։ Ֆեմենի գրասենյակը իրենց հայրենի Կիևում փակվել է, և կազմակերպության ղեկավարությունը 2013 թվականի օգոստոսին հեռացել է.Ուկրաինայից («Վախենալով իրենց կյանքի և ազատության համար»)^[31][32][33]։

2012 թվականի հոկտեմբերին կազմակերպությունը հայտարարել է որ ունի մոտ 40 ակտիվիստ Ուկրաինայում և ևս 100-ը, ովքեր միացել էին նրանց բողոքի ակցիաներին արտասահմանում^[8], ինչպես նաև տասներկու հազար հետևորդներ ՎԿ սոցիալական ցանցի միջոցով^[34][35]։  

2013 թվականի հոկտեմբերին Ֆեմենն ուներ իր ամենամեծ անդամությունը Ֆրանսիայում^[36]։ 2013 թվականի հունվարին Ֆեմենը հաշվել է 30 տեղացի ակտիվիստ^[37]։ 2010 թվականին խումբը բաղկացած է եղել մոտ 320 ակտիվիստներից^[20][37], որոնցից մոտ 300-ը Կիեւում էին^[38]։ 2010 թվականին տված հարցազրույցում Աննա Գուցոլն ասել է, որ բացի 20 հիմնական կազմակերպիչներից, Կիևում կա 300 ակտիվիստ, ինչպես նաև սոցիալական ցանց, որը հիմնված է ՎԿ-ի վրա, բաղկացած մոտ 20,000 հոգուց^[35]։ Կազմակերպան ժամանակ՝ 2008 թվականին, համալսարանի 18-ից 20 տարեկան կին ուսանողները կազմել են շարժման ողնաշարը^[13], քիչ արական սեռի անդամներով^[7]։ 2011 թվականին տարբեր աղբյուրներ հայտարարեցին, որ Աննա Գուցոլը հարցազրույցում ասել է, որ շարժումն ունի 150 հազար համակիր^[37][39]։ 2012 թվականի հոկտեմբերին կազմակերպությունը հայտարարել է, որ ունի մոտ 40 ակտիվիստ Ուկրաինայում, ևս 100-ը, ովքեր միացել են իրենց բողոքի ակցիաներին արտերկրում^[8]։

Գոցոլը 2010 թվականի հուլիսին հայտարարել է. «Մենք ավելի լավ ենք աշխատում, քան ցանկացած լրատվական գործակալություն Մենք ունենք լուսանկարիչ, օպերատոր, դիզայներ և բովանդակության մենեջեր^[40]։» Ուկրաինայում Ֆեմենի ցույցերի մեծ մասը կազմակերպվում է Կիևում, սակայն կազմակերպությունը նաև ակցիաներ է անցկացրել այնպիսի քաղաքներում, ինչպիսիք են Օդեսան, Դնեպրը և Զապորոժիեն։ 2010 թվականի ապրիլին կազմակերպությունը մտածում էր քաղաքական կուսակցություն դառնալ 2012 թվականի հոկտեմբերին Ուկրաինայի խորհրդարանական ընտրություններում թեկնածություն առաջադրելու համար^[7][38][41] Սակայն այս ընտրություններին չի մասնակցել^[8][42]։

2010 թվականի մայիսին Կիևում Ռուսաստանի դեսպանատան դիմաց ցույց է տեղի ունեցել

Ֆեմենը բացատրել է կիսամերկ բողոքի ցույցերի իր մեթոդաբանությունը՝ ասելով. «Սա միակ միջոցն է լսելու այս երկրում։ Եթե մենք պաստառներով պարզ բողոքի ակցիաներ անեինք, ապա մեր պնդումները ուշադրություն չէին դարձնի»։ Կազմակերպությունը նախատեսում է դառնալ Եվրոպայի ամենամեծ և ամենաազդեցիկ շարժումը^[38][43]։  

Ֆեյսբուքը սկզբում արգելափակել էր Ֆեմենը էջը, քանի որ կասկածում էր, որ այն պոռնոգրաֆիկ է^[44]։ Բացի այդ, Ֆեմենը Ֆեյսբվուքի իր էջում ցուցադրել է մի քանի սադրիչ նկարներ, այդ թվում՝ պատկերներ, թե ինչպես են Ֆեմենի ակտիվիստները բենզասղոցով կտրում Վլադիմիր Պուտինի և Մոսկվայի Կիրիլ I- ի գլուխները, և նրան արնաթաթախ են^[45]։

2010 և 2011 թվականներին ուկրաինացի անդամները հայտարարել էին, որ իրենց մասնակցությունը Ֆեմենին պատճառ է դարձել, որ իրենց ընտանիքները օտարանան իրենցից^[38][44]։ Ֆեմենի որոշ անդամներ, ներառյալ Իննա Շևչենկոն, նույնպես ենթարկվել են սպառնալիքների, առևանգումների, ծեծի և այլ ահաբեկումների^[46]։

Կազմակերպության դեմ հարուցված քրեական գործեր

Ուկրաինայում կազմակերպության դեմ հարուցվել են մի շարք քրեական գործեր՝ ի թիվս այլոց՝ « խուլիգանության » և « պետական խորհրդանիշները պղծելու » մեղադրանքներով, և խումբը տուգանվել է^[28][47]։ Բացի այդ, Ֆեմենի ակտիվիստների մեծ մասը ոստիկանությունը բերման է ենթարկելբողոքի ցույցից հետո. Մի դեպքում Բելառուսի Հանրապետության պետական անվտանգության կոմիտեն ձերբակալել է Ֆեմենի ակտիվիստներին՝ «դանակներով սպառնալով և կտրելով նրանց մազերը»^[48]։ Ըստ Ֆեմենի՝ նախագահ Վիկտոր Յանուկովիչի 2010 թվականի վաղաժամկետ ընտրություններից հետո Ուկրաինայի անվտանգության ծառայությունը փորձել է վախեցնել Ֆեմենի ակտիվիստներին^[44]։

Ուկրաինայի ոստիկանությունը քրեական գործ է հարուցել Ֆեմենի դեմ, երբ 2013 թվականի օգոստոսի 27-ին շարժման Կիևի գրասենյակի գրոհի ժամանակ ենթադրաբար հայտնաբերվել է TT ատրճանակ և նռնակ^[49]։ Ֆեմենը հայտարարել է, որ այդ իրերը այնտեղ տեղադրվել են ուկրաինական ոստիկանության կողմից՝ ռուսական և ուկրաինական գաղտնի ծառայությունների դավադրության շրջանակներում շարժմանը հետապնդելու համար, ինչը ոստիկանությունը հերքել է^[49][50][51]։ 2013 թվականի օգոստոսի 30-ին Ֆեմենի ակտիվիստ Յանա Ժդանովան, Աննա Գոցոլը և Ալեքսանդրա Շևչենկոն կանչվել են հարցաքննության։ Դրա փոխարեն (ըստ Ֆեմենի հայտարարության), «վախենալով իրենց կյանքի և ազատության համար՝ ակտիվիստները փախել են Ուկրաինայից Եվրոպա ՝ շարունակելու Ֆեմենի գործունեությունը»^[32][33]։ 2013 թվականի հոկտեմբերի 23-ին Կիևի գրասենյակը դարձել է գրախանութ (ոչ Ֆեմենին առընթեր)^[31]։ Մարտի սկզբին Գոցոլն ասել է որ թեև վարչակարգը, որը հանցավոր կերպով հետաքննում էր իրենց, տապալվել էր, բայց «չափազանց ռիսկային էր Ուկրաինա վերադառնալը». 2014 թվականի փետրվարին տված հարցազրույցում Գոցոլը նաև հայտարարեց, որ Ֆեմենի ակտիվիստները, ովքեր մնացել էին Ուկրաինայում, օգնել են Եվրամայդանի ցույցերի ժամանակ, որոնք ի վերջո տապալեցին այս ռեժիմը^[52][53][54]։ Ֆեմենի ակցիաները կրկնվել են Կիևում 2014 թվականի ամռանը^[55]։

Միջազգային մասնաճյուղեր

Ֆեմեն Ֆրանսիա

Ֆեմեն Ֆրանսիան Ֆեմենի ֆրանսիական մասնաճյուղն է։ 2012 թվականի օգոստոսին Կիևի Անկախության հրապարակի մոտ խաչելությունը կտրելուց հետո^[56] Շևչենկոն լքեց երկիրը և մեկնեց Փարիզ՝ ստեղծելու Ֆեմեն Ֆրանսիայի ակտիվիստների ուսումնական կենտրոն^[57]։ Միջազգային ուսումնական կենտրոնը բացվել է 2012 թվականի սեպտեմբերի 18-ին։

2013 թվականի հունվարի սկզբի դրությամբ կազմակերպությունը բաղկացած էր 30 տեղացի ակտիվիստներից^[37]։ Միակ ուկրաինացիները՝ Օքսանա Շաչկոն և Իննա Շևչենկոն էին, որ պարբերաբար այցելել են կազմակերպություն^[37]։ 2013 թվականի մարտի 6-ին Ֆեմենի ակտիվիստները ֆրանսիացի գրող Գալիա Աքերմանի հետ միասին թողարկել են իրենց առաջին գիրքը՝ «Ֆեմենը»։ Գիրքը հրատարակել է Calmann-Lévy-ը^[58]։

Ծանոթագրություններ

1. https://www.dazeddigital.com/photography/article/17041/1/femen-all-a-sham-victor-svyatski
2. https://www.washingtonpost.com/nation/2018/11/12/meet-femen-naked-shock-troops-feminism-who-greeted-trump-with-topless-protest-paris/
3. https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/news/the-man-who-made-femen-new-film-outs-victor-svyatski-as-the-mastermind-behind-the-protest-group-and-its-breastbaring-stunts-8797042.html
4. https://www.spiegel.de/international/europe/interview-femen-mastermind-victor-svyatski-on-fleeing-ukraine-a-924524.html
5. «Ukraine's Ladies of Femen». Movements.org. 2011 թ․ օգոստոսի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 22-ին.
6. Tayler, Jeffrey (2013 թ․ մարտի 13). «The Woman Behind Femen's Topless Protest Movement». The Atlantic. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 22-ին.
7. «Femen wants to move from public exposure to political power». Kyiv Post (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
8. «Ukraine's Femen: Topless protests 'help feminist cause'». BBC News (բրիտանական անգլերեն). 2012 թ․ հոկտեմբերի 22. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
9. «Topless FEMEN Protesters Drench Belgian Archbishop André-Jozef Léonard, Protest Homophobia in Catholic Church (PHOTOS)». Huffington Post. 2013 թ․ ապրիլի 24. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 23-ին.
10. Reestorff, Camilla Møhring (2018). The Routledge companion to media and activism (English). New York: Routledge. ISBN 9781138202030. «The activist movement Femen is notorious for topless protests and the ideology 'sextremism, atheism and feminism'.»{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
11. «Femen activists jailed in Tunisia for topless protest». BBC News (բրիտանական անգլերեն). 2013 թ․ հունիսի 12. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
12. Holman, Zoe (2013 թ․ հոկտեմբերի 19). «Fearless … and topless: Femen activists to bring 'sextremism' to the UK». The Observer (բրիտանական անգլերեն). ISSN 0029-7712. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
13. «Feminine Femen targets 'sexpats'». Get the Latest Ukraine News Today - KyivPost (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
14. «How they protest prostitution in Ukraine». France 24 (անգլերեն). 2009 թ․ օգոստոսի 28. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
15. «The man who made Femen: New film outs Victor Svyatski as the». The Independent (անգլերեն). 2013 թ․ սեպտեմբերի 3. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
16. Shevchenko, Inna (2013 թ․ սեպտեմբերի 5). «Femen let Victor Svyatski take over because we didn't know how to fight it». The Guardian (բրիտանական անգլերեն). ISSN 0261-3077. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
17. McNabb, Geoffrey (2014 թ․ հունվարի 17). «'I don't want to be liked': Inna Shevchenko, leader of women's rights group Femen, talks dictators, documentaries and death threats». The Independent. London. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 19-ին.
18. (fr) Femen Les féministes venues du froid Error in Webarchive template: Empty url., Paris Match (18 February 2012)
19. Ortiz, Isabel; Burke, Sara; Berrada, Mohamed; Saenz Cortés, Hernán (2022). World Protests: A Study of Key Protest Issues in the 21st Century (անգլերեն). Cham: Springer International Publishing. էջ 44. ISBN 978-3-030-88512-0.
20. Topless protesters gain fame in Ukraine, Associated Press (19 November 2010) Error in Webarchive template: Empty url.
21. http://kyivconnexions.blogspot.com/2011_02_01_archive.html (չաշխատող հղում)
22. «Unorthodox protest in Ukraine: Indecent exposure». The Economist. 2011 թ․ մայիսի 20. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 22-ին.
23. Bidder, Benjamin (2011 թ․ մայիսի 5). «Kyiv's Topless Protestors: 'The Entire Ukraine Is a Brothel'». Spiegel Online. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 22-ին.
24. «Des féministes ukrainiennes manifestent contre DSK». L'Express. 2011 թ․ նոյեմբերի 1. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 22-ին.«Bikyamasr: Ukraine woman strips at Vatican for rights, anti-Berlusconi». Kyivpost.com. 2011 թ․ նոյեմբերի 7. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 22-ին.«FEMEN – Zurich is not a Brothel! (NSFW)». Mizozo.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 22-ին.«'Femen' Stage Naked Protest Against Putin in Moscow [PHOTOS] – IBTimes UK». Ibtimes.co.uk. 2011 թ․ դեկտեմբերի 9. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 22-ին.
25. Connolly, Kate (2013 թ․ ապրիլի 12). «Femen activist tells how protest against Putin and Merkel was planned». The Guardian. London. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
26. Cochrane, Kira (2013 թ․ մարտի 20). «Rise of the naked female warriors». The Guardian. London. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 22-ին.
27. Femen leader points to ‘Russian fingerprints’ in recent attacks on group’s activists in Kyiv, Interfax-Ukraine (29 July 2013) FEMEN says their male activist brutally beaten up by security services, Interfax-Ukraine (25 July 2013) Fined Femen activists planned protest against Putin Արխիվացված 12 Նոյեմբեր 2013 Wayback Machine, Ukrinform (29 July 2013) State Leaders, Orthodox Clergy Mark Kyivan Rus Anniversary, Radio Free Europe/Radio Liberty (27 July 2013) 'Attacks were meant to intimidate us': Femen, Deutsche Welle (29 July 2013) «Web Hosting, Reseller Hosting & Domain Names from Heart Internet». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 15. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 30-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
28. Femen leader points to ‘Russian fingerprints’ in recent attacks on group’s activists in Kyiv, Interfax-Ukraine (29 July 2013) FEMEN says their male activist brutally beaten up by security services, Interfax-Ukraine (25 July 2013) Fined Femen activists planned protest against Putin Error in Webarchive template: Empty url., Ukrinform (29 July 2013) State Leaders, Orthodox Clergy Mark Kyivan Rus Anniversary, Radio Free Europe/Radio Liberty (27 July 2013) 'Attacks were meant to intimidate us': Femen, Deutsche Welle (29 July 2013) «Web Hosting, Reseller Hosting & Domain Names from Heart Internet». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 30-ին.
29. «Femen co-founder Oksana Shachko found dead in Paris flat». The Guardian. Agence France-Presse. 2018 թ․ հուլիսի 24. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 27-ին.
30. «Bare-chested protesters take on Berlin». DW.DE. 2013 թ․ փետրվարի 26. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
31. У колишньому офісі Femen відкрили книжкову крамницю [A bookstore was opened in the former office of Femen]. Ukrayinska Pravda (ուկրաիներեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
32. Активістки Femen втекли з України [Femen activists fled from Ukraine]. Ukrayinska Pravda (ուկրաիներեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
33. Femen закриє офіс в Україні, але діяльність не припинить [Femen closes office in Ukraine, however, the activities do not stop]. Ukrayinska Pravda (ուկրաիներեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
34. «FEMEN». Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
35. "Девушки хотят. Интервью с Анной Гуцол, лидером FEMEN", 15 July 2010, Анастасия Рингис, Focus (Ukrainian magazine) website (retrieved 6 February 2013) (ru)
36. Tayler, Jeffrey (2013 թ․ հունվարի 2). «Femen in Paris: Ukraine's Topless Warriors Move West». The Atlantic (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
37. Tayler, Jeffrey (2013 թ․ հունվարի 2). «Femen in Paris: Ukraine's Topless Warriors Move West». The Atlantic (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.
38. (uk) Femen: "Ми даємо чиновникам і політикам, проср...тися" Error in Webarchive template: Empty url., Табло ID (20 September 2010)
39. Радикальный эксгибиционизм [Radical Exhibitionism] (PDF). Гендерные исследования (ռուսերեն).Радикальный эксгибиционизм [Radical Exhibitionism]. Private Correspondent (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 12-ին.
40. (ru) Игры на раздевание. Femen завоевывает симпатии мужчин и теряет поддержку феминисток "Games on the strip. Femen winning the sympathies of men and losing the support of feminists", Focus (27 March 2012)
41. (ru) Мужественный протест (The courageous protest), Lenta.Ru (15 February 2012)
42. (uk) Information on the registration of electoral lists of candidates Արխիվացված 22 Դեկտեմբեր 2012 archive.today, Central Election Commission of Ukraine (uk) Results of voting in single constituencies in 2012 Արխիվացված 27 Նոյեմբեր 2012 Wayback Machine & Nation-wide list, Central Election Commission of Ukraine
43. FEMEN, Organisations MySpace page
44. 'The Entire Ukraine Is a Brothel', Der Spiegel (5 May 2011)
45. «Après les guitares de Pussy Riot, la tronçonneuse de Femen». Les Nouvelles Calédoniennes. 2012 թ․ օգոստոսի 20. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 22-ին.
46. Taylor, Jerome (2011 թ․ դեկտեմբերի 23). «Topless protester was 'abducted and beaten' in Belarus». The Independent. London.
47. (ru) На FEMENисток завели два уголовных дела за "обнаженку", Информационно-аналитический центр "ЛІГА" (17 February 2012)
48. «FEMEN: у Білорусі дівчат побили і кинули в лісі». Радіо Свобода (ուկրաիներեն). 2011 թ․ դեկտեմբերի 20. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 19-ին.
49. Police seize TT pistol and grenade in Kyiv office of Femen women’s rights group, Interfax-Ukraine (28 August 2013)
50. Femen accuses Kyiv police of planting guns during raid, The Guardian (27 August 2013)
51. FEMEN women’s rights group protests outside Ukrainian embassies in Europe following search of Kyiv office, Interfax-Ukraine (29 August 2013)
52. Wallace, Ellen (2014 թ․ մարտի 1). «Ukraine Femen leader asks for Swiss asylum (update)». GenevaLunch News. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 12-ին.
53. Clot, Lioudmila (2014 թ․ մարտի 27). «Breasts are easy to get through metal detectors». SWI. Translated by Bassam, Julia.(չաշխատող հղում)
54. «Femen: Our war is somewhat different from Maidan». Վերցված է 2015 թ․ մարտի 23-ին.
55. «Topless trio arrested during Ukraine protest». NBC News. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 23-ին.
56. «Cross sawn down by FEMEN activists in Kyiv turned out to be Catholic, not Orthodox». Interfax. 2012 թ․ օգոստոսի 20.
57. «Cross-chopping topless activist flees Ukraine». Indiatvnews.com. 2012 թ․ սեպտեմբերի 6. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
58. «FEMEN Book (2013)». FEMEN.info. 2013 թ․ մարտի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 23-ին.