Ցին կայսրություն

Ցին դինաստիա, պաշտոնապես Մեծ Ցին^[1](չինարեն՝ 大清國), հայտնի նաև Մեծն Ցինի կայսրություն կամ Մանջուրյան դինաստիա, Չինաստանի վերջին կայսերական դինաստիան։ Կառավարել է երկիրը 1644-1912 թվականներին, 1917 թվականին կարճ վերահաստատումով (վերջինս տևել է ընդամենը 11 օր)։ Ցին դարաշրջանին նախորդել է Մին դինաստիան և հաջորդել Չինաստանի հանրապետությունը։ Բազմամշակույթ Ցին կայսրությունը գոյություն է ունեցել գրեթե 3 դար և տարածքային հիմք է հանդիսացել ժամանակակից Չինաստանի համար։

Լսել հոդվածի ներածությունը · (տեղ.)

noicon

Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (հունիսի 20, 2019) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)

Ցին կայսրություն
չինարեն՝ 大清國

Քարտեզ
Ընդհանուր տեղեկանք
Մայրաքաղաք	Մուկդեն (1636-1644) Պեկին (1644-1912)
Լեզու	մոնղոլերեն, չինարեն, տիբեթերեն, մանջուրերեն
Կրոն	Կոնֆուցիականություն, բուդդայականություն, դաոսականություն
Հիմն
Արժույթ	արծաթե լյան (1636-1835) չինական յուան (1835-1912)
Իշխանություն
Պետական կարգ	Բացարձակ միապետություն
Դինաստիա	Այսին Գյորո

Դինաստիան ստեղծվել է Մանջուրիայի Այսին Գյորո տոհմի կողմից։ 16-րդ դարի վերջին Մին դինաստիայի վասալ Այսինգյորո Նուրհացին սկսեց վերամիավորել ջուրջենական տոհմերը, այսպես կոչված՝ «Ութ դրոշի բանակի» մեջ։ Նուրհացին կազմավորեց նրանցից ոչ միայն ռազմական ուժ, այլև սոցիալական ընդհանրություն, որը հայտնի դարձավ որպես Մանջուրիա։ 1636 թվականին նրա որդին՝ Այսինգյորո Աբահայը, սկսեց դուրս մղել Մինի ուժերը Լյաոնինից և նոր դիանստիան հռչակեց Ցին։ 1644 թվականին գյուղացիական ապստամբ զորքը, որը գլխավորում էր Լի Ձիչենը, գրավեց երկրի մայրաքաղաք Պեկինը։ Մինի գեներալ Ու Սանգույը համաձայնության եկավ մանջուրների հետ և թագաժառանգ Դորգոնի գլխավորած Ութ դրոշի բանակի համար բացեց Շանհայի անցումը․ Դորգոնը ճնշեց ապստամբությունը և վռնդեց ապստամբներին մայրաքաղաքից։ Չինաստանի գրավումը մանջուրների կողմից շարունակվեց մինչև 1683 թվականը և ավարտվեց միայն Կանսի կայսեր օրոք (կառավարել է 1661-1722 թվականներին)։ Ցյանլուն կայսեր Տասը Մեծ Արշավները, որոք նա ձեռնարկեց 1750-1790-ական թվականներին, ընդլայնեցին Չինաստանի ազդեցությունը Կենտրոնական Ասիայի վրա։ Չնայած Ցինի վաղ կայսրերը շարունակում էին հետևել մանջուրական ապրելակերպին և, կրելով կայսեր պաշտոնական կոչումը, շարունակում էին միաժամանակ մնալ նաև մոնղոլների խաներ և հովանավորել բուդդիզմին Տիբեթում․ նրանք կառավարում էին երկիրը՝ ցուցաբերելով կոնֆուցիական մոտեցում և բյուրոկրատական ապարատ, որոնք ավանդական էին Չինաստանի համար։ Նրանք պահպանեցին և օգտագործեցին քննությունների ավանդական համակարգը՝ պետական ապարատ հավաքագրելով հան-չինացիներին և հասան հարևան պետությունների հետ վասալական հարաբերությունների հաստատման, որոնք նախորդ դինաստիայի կառավարման ժամանակ արդեն սովորական էին։ Այնպիսի շրջաններում, ինչպիսին Թայվանն է, Ցին տիրակալների արտաքին քաղաքականությունը նման էր գաղութայինի^[2]։

Ցյանլուն կայսեր (1735-1796) կառավարման օրոք կայսրությունը հասավ իր հզորության գագաթնակետին, որից սկսվեց Ցինի անկումը։ Կայսրության բնակչությունը աճեց՝ հասնելով մոտ 400 միլիոնի, բայց հարկերն ու գանձումները մնում էին ցածր, ինչը հիմք հանդիսացավ ապագա խնդիրների և ճգնաժամի համար։ Կոռուպցիան առկա էր բոլոր ճյուղերում, իսկ ապստամբները ընդդիմանում էին պետությանը, մինչդեռ կառավարող էլիտան հրաժարվում էր փոխել իր հայացքները՝ աշխարհում տեղի ունեցող փոփոխություններին համահունչ։ Եվրոպական զորքերը, հաղթելով Չինաստանին Ափիոնային առաջին պատերազմում, Ցին կայսրության հետ կնքեցին անհավասար պայմանագրեր՝ ներմուծելով ազատ առևտուրը, տարերկրայնությունը և ազատ նավահանգիստները, որոնք գտնվում էին արտերկրացիների հսկողության տակ։ Տայպինների ապստամբությունը և Դունգանյան ապստամբությունը Կենտրոնական Ասիայում 20 միլիոն մարդու կյանք խլեցին։ Այս բոլոր աղետները բերեցին հասարակության էլիտայի համախմբմանը և հրատապ բարեփոխումների իրականացմանը։ Սակայն նրանց առաջին փորձերը ձախողվեցին Առաջին ճապոնա-չինական պատերազմում կրած պարտության պատճառով։ 1895 թվականի ջախջախումը հանգեցրեց նրան, որ կայսրությունը կորցրեց հսկողությունը Թայվանի և ազդեցությունը Կորեայի վրա։ Դրան հետևեց ռազմական վերակազմավորում, բայց խոստումնալից Հարյուր օրվա բարեփոխումները ձախողվեցին Ցի Սի կայսրուհու դիմակայության պատճառով, որը թեև դաժան, բայց ազդեցիկ առաջնորդ էր։ Այնուհետև, ընդդիմանալով «Բռնցքամարտային ապստամբությանը», ութ օտարերկրյա տերություններ ներխուժեցին Չինաստան, Ցի Սին նրանց պատերազմ հայտարարեց, բայց պարտվեց, և ամբողջ կայսերական արքունիքը լքեց մայրաքաղաքը։

Համաձայնվելով ստորագրել Վերջնական արձանագրությունը՝ կառավարությունը նախաձեռնեց երկրում աննախադեպ հարկային և ադմինիստրատիվ բարեփոխումներ, ներառյալ ընտրությունները, օրենքների նոր միավորումը և չեղարկեց պետական քննությունների համակարգը։ Սուն Յաթ-Սենը և այլ հեղափոխականներ փորձում էին Ցին միապետությունը վերափոխել միասնական պետության և դրա համար պայքարում էին Լյան Ցինչաոյի նման հեղափոխականների և Կան Յուվեի նման միապետականների դեմ։ 1908 թվականին կայսր Գուանսյուի և կայսրուհի Ցի Սիի մահվանից հետո անփոխզիջում մանջուրական դատարանը դադարեցրեց բարեփոխումները։ 1911 թվականի հոկտեմբերի 11-ին սկսվեցին խռովություններ, որոնք վերաճեցին Սինհայական հեղափոխության։ Վերջին կայսր Պու Ին գահից հրաժարվեց 1912 թվականի փետրվարի 12-ին։

Անվանում

Նուրհացին իրեն անվանում էր «Փայլող խան» կամ «Ուշ Ձին» (ուղիղ իմաստով «ոսկի»)։ Այս բառը օգտագործվել է նաև Ցին դինաստիայի և նրա սեփական տոհմի՝ Այսին Գյորոյի անվանման մեջ (Այսին մանջուրերեն նշանակում է «ոսկի»)^[3]։ 1636 թվականին նրա որդին՝ Այսինգիորո Աբահայը վերանվանեց դինաստիան Մեծն Ցին^[1]։ Գոյություն ունի Ցին («մաքուր») բառի բացատրության այլընտրանքային տարբերակ։ Այդ անունը կարող էր ընտրվել որպես հղում և հակամիջոց նախորդող Մին դինաստիային, որում հանի բնակիչները տեսնում էին «արև»(日) կամ «լուսին» (月) նշանակությունները, որոնք չինական զոդիակում վերաբերում էին կրակի տարերքին։ Ընդ որում «Ցինը» վերաբերում էր ջրին։ Այսպիսի ընթերցումը հնարավորություն էր տալիս ցույց տալ «Մինի» և «Ցինի» կոնֆլիկտը՝ որպես կրակի և ջրի պայքար (նույնիսկ այն աստիճան, որ Ցինի հաղթանակը ջուրն էր, որը հանգցրեց կրակը) և լրացուցիչ ունեցել է բուդդայական առնչություններ^[4]։ Իսկ մանջուրական դայսինը հնարավոր է առաջացել է մոնղոլական «ռազմիկ» բառից։ «Դայսին գուրուն» իր հերթին կարող էր նշանակել «Ռազմիկների երկիր» մոնղոլների և մանջուրների համար։ Բայց ավելի ուշ շրջանում մանջուրներն իրենք էլ մոռացան այդպիսի հավանական նշանակության մասին^[5]։

Գրավելով Նեքին Չինաստանը, մանջուրները անվանեցին իրենց պետությունը «Չինաստան»(中國, «Միջին թագավորություն»)։ Կայսրերը Ցին պետությունը կոչում էին նաև «Չինաստան» և՛ չինարենում, և՛ մանջուրերենում։ Նրանք սահմանում էր Չինաստանը որպես բազմազգ պետություն ՝ մերժելով այն գաղափարը, որ «Չինաստանը» միայն հաների երկիրն է։ Նրանք հայտարարում էին, որ հաները և ոչ հաները Չինաստանի մասն են։ Պաշտոնական փաստաթղթերում երկիրն անվանում էին և՛ Չինաստան, և՛ Ցին, այդ թվում միջազգային պայմանագրերում, որովհետև Չինաստանը աշխարհում հայտնի էր որպես Ցին^[6] կամ «Չինական կայսրություն»^[7], իսկ «չինարենը» ներառում էր ոչ միայն չինարենը, այլ նաև մանջուրերենը և մոնղոլերենը այն դեպքում, երբ որպես «չինացիներ» համարվում էին կայսրության բոլոր ենթակաները^[8]։ Այդ պայմանագրերի չինական տարբերակում «Ցին» և «Չինաստան» անվանումները օգտագործվում էին որպես համարժեքներ^[9]։

Պատմություն

Մանջուրական պետության առաջացում

Իտալական քարտեզ, որի վրա պատկերված է «Նյուիջի թագավորությունը» կամ «Ձինյան թաթարները», որոնք «շրջափակել են Չինաստանը և կառավարում են այն», Լյաոդունից և Կորեայից հյուսիս, հրապարակված 1682 թվականին

Ցին դինաստիան հիմնվել է ոչ հան-չինացիների կողմից, որոնք Չինաստանի բնակչության մեծ մասն էին կազմում, այլ մշտաբնակ հողագործների կողմից, որոնք առավել հայտնի են որպես ջուրջեններ, տունգուսյան ժողովուրդ, որոնք ի սկզբանե բնակեցված են եղել Գիրին և Հեյլունցզյան գավառների տարածքում^[10]։ Մանջուրներին երբեմն սխալմամբ համարում են քոչվորներ^[11], որոնք նրանք, սակայն չեն հանդիսանում^[12][13]։ Մանջուրական պետությունը հիմնել է Նուրհայցին, ով XVII դարում ջուրջենական Այսին Գյորո տոհմի առաջնորդն էր։ Լինելով սկզբում Մին դինաստիայի վասալ, Նուրհայցին միջտոհմային բախումների շնորհիվ կարողացավ միավորել ջուրջեններին և նրա հարևաններին։ 1616 թվականին մոտ նա իրեն հռչակեց խան և հիմնեց դինաստիա^[14]։

Երկու տարի անց Նուրհացին հռչակեց մի հրովարտակ ՝ «Յոթ մեծ վիրավորանքներ» և բացահայտ հակադրեց իրեն Մին դինաստիային՝ հույս ունենալով դրանով գրավել այն մանջուրական ցեղերը, որոնք դեռևս մնում էին նրա վասալները։ Մի շարք ռազմական հաջողություններից հետո նա տեղափոխեց իր մայրաքաղաքը Հետու-Այայից Լյաոդունյան թերակղզի, որը նա գրավել էր չինական կառավարությունից․ սկզբում, 1621 թվականին, Լյաոյան, այնուհետև, 1625 թվականին, Շենյան (Մուկդեն)^[14]։

Իր արքունիքը տեղափոխելով թերակղզի, Նուրհացին մուտք ստացավ դեպի մեծ ռեսուրսներ, այն հնարավորություն տվեց նաև մշտական կապ պահպանել դաշնակից մոնղոլների հետ Մոնղոլիայի հարթավայրերի վրա։ Մի ժամանակ միավորված լինելով մոնղոլական ցեղերը արդեն երկար ժամանակ կրկին բաժանվել էին հակամարտող խմբավորումների և մշտական վտանգ էին հանդիսանում չինական սահմանների համար։ Նուրհացին վարում էր խաղաղ և հանդուրժող քաղաքականություն այդ ցեղերի հանդեպ, բայց ամենակարևորը նա ձգտում էր միավորել նրանց պայքարելու ընդհանուր թշնամու դեմ, այսինքն Մին դինաստիայի^[15]։

Հորչինական մողոլները շատ օգտակար դաշնակիցներ դարձան ջուրջենների համար, դա հատկապես արտահայտվեց հեծելազորի արդյունավետությունում։ Նուրհացին փորձում էր դաշինքը ամրացնել ջուրջենների և մոնղոլների էլիտաների միջև ամուսնություններով, ընդ որում կիրառում էր բռնի ուժ, երբ ցեղերից որևէ մեկը հրաժարվում էր կատարել հրամանը։ Ջուրջենների այսպիսի քաղաքականությունը դեռ երկար շարունակվեց և մոնղոլները գրեթե միշտ եղել են արդեն ձևավորված կայսրության դաշնակիցները^[15]։

Նուրհացիի մյուս մեկ այլ կարևոր ձեռքբերում էր մանջուրական գրագրության ստեղծումը մոնղոլական լեզվի հիմքի վրա, քանի որ մինչ այդ գոյություն ունեցած մանջուրական գիրն արդեն մոռացվել էր։ Ինչպես նաև նա սկսեց կազմավորել ռազմական և քաղաքացիական ադմինիստրացիան,որը հետագայում վերածվեց դրոշակակիրների արտոնյալ դասի, մանջուրական նույնականության անկյունաքարերից մեկը, որը թույլ տվեց միավորել և համախբել նախկինում բաժանված ցեղերը, որոնք այժմ մի նոր ազգ էին կազմում։ Էթնիկ մանջուրները այնքան էլ մեծ թիվ չէին կազմում, որը թույլ կտար գրավել ամբողջ Չինաստանը, այդ պատճառով նրանք Ութ դրոշի շարքերում ընդգրկեցին մոնղոլներին և որ ավելի կարևոր է, հան-չինացիներին^[16]։ Օրինապահ հաներին իրենց մեծ թվի պատճառով միավորեցին մանգջուրների հետ «Jiu Han jun» (Հին Հանի բանակ) բանակում։ Այն բաղկացած էր սահմանախախտներից և գերեվարված չինացիներից, որոնք ցանկացել էին համալրել դրոշակակիրների շարքերը։ Մինի հրետանին էր պատասխանատու հակառակորդի ռազմական հաջողությունների համար, այդ պատճառով 1641 թվականին մանջուրները կազմակերպեցին հրետանային կորպուս՝ բաղկացած հաներից, իսկ 1642 թվականին հաների թիվը բանակում այնքան աճեց, որ նրանց համար կազմավորեցին առանձին բանակ՝ Ութ Հանյան դրոշներ^[17]։ Եվ հենց հաների զորքերը օգնեցին Ցին դինաստիային Մինի զորքերը դուրս մղել Հարավային Չինաստանից^[18]։

Հան փախստականները մեծ դեր ունեին մանջուրների կողմից Չինաստանի գրավման մեջ։ Գերերալները սովորաբար ամուսնանում էին Այսին Գյորո ցեղի կանաց հետ, հասարակ զինվորները՝ հասարակ մանջուր կանաց հետ^[19][20]։ Ջուրջեն կանայք ամուսնանում էին հան փախստականների հետ Լյաոյանում^[21]։ Մանջուրական արիստոկրատիայի արքայադստրերը նույնպես ամուսնանում էին հան արքունական պաշտոնյաների հետ, որոնք ցանակցել էին ծառայել նոր դինաստիային^[22]

Նուրհացիի անընդմեջ ռազմական հաղթանակներն ավարտվեցին 1626 թվականի հունվարին, երբ նրա բանակը կրեց առաջին պարտությունը Յուան Չոնհուանից, ով իր մարտերից մեկում պաշարում էր ամրոցը։ Խանը մի քանի ամիս հետո վախճանվեց։ Նրան փոխարինեց իր ութերորդ որդին՝ Այսինգյորո Աբահայը, ով այդ պաշտոնում հաստատվեց մյուս թեկնածուների հետ կարճատև պայքարից հետո։ Չնայած նոր խանը բավականին փորձառու էր և հոր մահվան պահին ղեկավարում էր Ութ դրոշի բանակի երկու ստորաբաժանում, նրա կառավարումը այքան էլ հաջող չսկսվեց։ 1627 թվականին ջուրջենները կրեցին իրենց երկրորդ պարտությունը և կրկին այն նույն Մինի զորավարից։ Այդ անհաջողության մեջ մեծ դեր խաղացին նոր պորտուգալական թնդանոթները, որոնցով զինվել էր հակառակորդը։

Իրավիճակն ինչ-որ կերպ շտկելու համար Այսինգյորո Աբահայը ստեղծեց իր սեփական հրետանին։ Այդ հրետանին ստեղծել էին հաները, որոնք որոնք պատրաստել էին թնդանոթները եվրոպական չափանիշներով՝ օգտվելով չինացի փախստական-մետաղագործների օգնությունից։ 1635 թվականին մանջուրների մոնղոլ դաշնակիցներն ընդգրկվեցին առանձին Դրոշի տակ, որը ղեկավարվում էր մանջուրների կողմից։ Իսկ արդեն հաջորդ տարի խանը կրկին ներխուժեց Կորեա։

Այդ պատերազմի ընթացքում Չոսոնական Կորեան ստիպված եղավ իր արքայադստրերից մի քանիսին տալ մանջուրական թագաժառանգին՝ արքայազն Դորգոնին[16]։1650 թվականին Դորգոնը ամուսնացավ նրանից մեկի՝Ի Շենի հետ[17]։ Այս իրադարձություններին հաջորդեց երկու Հանական Դրոշների կազմավորումը 1637 թվականին (1642 թվականին նրանց թիվը հասավ ութի)։ Այս նկատառումները թույլ տվեցին Աբահային 1640-4642 թվականներին հաղթել Մին դինաստիայի զորքերին մի քանի ճակատամարտերում, որոնք մղվում էին Սոնչան և Ձինջոու տարածքների համար։ Այս հաղթանակի հետևանքներն էին առավել մարտունակ հատվածների կապիտուլյացիան, որոնք հավատարիմ էին մնացե Մին դինաստիային, Յուան Չոնհուանի մահը, որին գլխատեց Մին դինաստիայի վերջին կայսր Մին Չունջենը (ով կարծում էի որ գեներալը դավաճան է) և Մինի զորքերի վերջնական և ամբողջական նահանջը Մեծ պարսպից այն կողմ։ Այդ ընթացում Այսինգյորո Աբահայը ստեղծեց թերաճ բյուրոկրատական համակարգ նախկին դինաստիայի ժամանակ գոյություն ունեցած հիմքի վրա։ 1631 թվականին նա ստեղծեց վեց կատարողական նախարարություններ, որոնք պատասխանատու էին ֆինանսների, կադրերի, ծեսերի, բանակի, պատիժների և հասարակական աշխատանքների համար։ Սակայն այս մարմինները չունեին իրական իշխանություն և նրանք սկսեցին պետության համար էական դեր խաղալ միայն մոտ տասը տարի անց, երբ ավարտվեց երկրի գրավումը[18]։

Կայսեր կողմից հաստատված բյուրոկրատական համակարգը ներառում էր նաև Մինի այն պաշտոնյաներին, որոնք հանձնվել էին հաներին։ Մանջուրական ղեկավարությունը կարևոր պաշտոնների էր նշանակում տարբեր էթնիկ խմբերի պատկանող մարդկանց։ Աբահայի կառավարումը ամբողջովին փոխեց հաների վերաբերմունքը իշխանության նկատմամբ։ Նուրհացին իր գրաված տարածքների չինացիներին վերաբերվում էր աչառորեն՝ կախված այն բանից, թե որքան ցորեն ունեն նրանք։ 1623 թվականին Լյաոյանում հակամանջուրական ելույթից հետո Նուրհացին դադարեց վստահել հաներին, նրանց դեմ խտրականություն դնող օրենք ընդունեց և ճնշում գործադրեց, սակայն այն հաները, որոնք խառնվեցին ջուրջեններին մինչև 1619 թվականը պետք է նրա հրամանով համարվեին իրենց հավասար մարդիկ։ Իսկ Աբահայը հաներին մի նոր ազգի մեջ ներառեց՝ պարտավորեցնելով զինվորական ծառայության։ 1648 թվականին դրոշակակիրների մեկ վեցերորդը ծագումով մանջուրներ էին^[23]։ Այս նոր քաղաքականությունը ոչ միայն մեծացրեց կայսեր իշխանությունը և կրճատեց մանջուրներից նրա կախվածությունը, այլ նաև բարեհաջող տպավորություն գործեց հաների վրա՝ ստիպելով նրանց մերժել Մին դինաստիայի դեռևս մնացած ուժերին օգնության հարցում և ընդունել ջուրջենական իշխանությունը։

Այսինգյորո Աբահայը հասկանում էր, որ Մինի բանակից իրենց կողմն անցած զինվորները անհրաժեշտ են ամբողջ Չինաստանի գրավման համար և բացատրեց մյուս մանջուրներին, թե ինչու պետք է փախստական գեներալ Հոն Չենհուանին զիջողաբար վերաբերվել^[24]։

Նրա կառավարման ամենակարևոր իրադարձություններից մեկը «մանջուրներ» բառի պաշտոնական օգտագործումն էր միավորված ջուրջենների համար 1635 թվականի նոյեմբերին։ Հաջորդ տարի նա սկսեց օգտագործել Յուան դինաստիայի արքայական կնիքը և մոնղոլական վերջին խանի պարտությունից հետո վերանվանեց երկիրը «Մեծն Ցզին»-ից «Մեծն Ցին», իսկ իր խանի տիտղոսը՝ կայսեր՝ դրանով իսկ հայտարարելով մանջուրական տերությունից դուրս տարածքների գրավման մասին իր կայսերական ձգտումների մասին։

Երկնային մանդատի ստացում

Դորգոն (1612-1650)

Սոճին, սալորենին և կռունկները, Շեն Ցյուան, թանաք մետաքսի վրա, Կայսերական տան թանգարան, Պեկին

Այսինգյորո Աբահայը 1643 թվականի սեպտեմբերին հանկարծամահ եղավ՝ ժառանգորդ չնշանակելով։ Ջուրջենները ավանդական ձևով իրենց խան ընտրեցին ավագանու ժողովում, սակայն նոր պետությունը չուներ ժառանգականության կոնկրետ կանոնակարգ կայսեր նշանակման համար մինչև Կանսի կայսրը։ Իշխանության հավանական թեկնածուներ էին մահացածի մեծ որդին՝ Հաոգեն և Աբահայի խորթ եղբայրը՝ Դորգոնը։ Փոխզիջման արդյունքում գահը փոխանցվեց նախկին կայսեր հնգամյա որդուն՝ Ֆուլինին,ով գահին բազմեց որպես կայսր Շունչժի։ Դորգոնը դարձավ թագավորական խնամակալ և մանջուրական ազգի փաստացի առաջնորդը։

Մին դինաստիայի բարձրաստիճան պաշտոնյաները պայքարում էին միմյանց դեմ մի շարք գյուղացիական ապստամբություններով։ Նրանք այլևս չունեին ուժեր մանջուրական բանակին ընդդիմանալու համար։ Մինի նախկին պաշտոնյա Լի Ցզիչենը, ով ստեղծել էր կարճատև Շուն դինաստիան, 1644 թվականի ապրիլին գրավեց և թալանեց մայրաքաղաք Պեկինը։ Մինի վերջին կայսր Չունչժենը քաղաքի անկման ժամանակ ինքնասպանություն գործեց՝ դրանով իսկ ընդհատելով Մին դինաստիան։

Լի Ցզիչենը գլխավորեց 200 000 ապստամբներից բաղկացած միութունը, որը ելավ Մինի զորավար Ու Սանգույի բանակի դեմ, ով պաշտպանում էր Շանհայի անցումը։ Դա Չինական մեծ պարիսպի կարևոր անցումներից է՝ տեղակայված Պեկինից 50 կիլոմետր հյուսիս։ Երկար տարիներ այն պաշտպանած զորքերը կանգնեցնում էին մանջուրական զորքի առաջխաղացումը մայրաքաղաք։ Արդյունքում Ու Սանգույը հայտնվեց երկու զորքերի միջև․ մի կողմից հայտնի թշնամիներն էին՝ մանջուրները, մյուս կողմից ապստամբները, որոնք նույնպես գրոհում էին իր զորքի վրա։ Ու Սանգույը և Դորգոնը միացրին իրենց ուժերը՝ հանուն Չժունջենի մահվան վրեժի։ Միասին նրանք ջախջախեցին ապստամբներին 1644 թվականի մայիսի 27-ի ճակատամարտում^[25]։ Հնարավոր է, որ Ու Սանգույի միավորվելու որոշման վրա ազդեց Լի Ցզեչենի՝ բարձրաստիճան պաշտոնյաների հանդեպ ստոր վերաբերմունքը, որոնց նա գերի էր վերցրել։ Ըստ որոշ աղբյուրների նա նույնիսկ առևանգել էր գեներալ Ուի հարճին։

Հունիսի 6-ին նախկին թշնամիների միացյալ բանակը գրավեց Պեկինը։ Հոկտեմբերի 30-ին Շունչժին հայտարարվեց «Երկնքի զավակ»։ Մանջուրները ապստամբներին ջախջախելու գործում իրենց մասնակցության համար մասնակցեցին Չուչժենի հանդիսավոր թաղմանը, որը ներկայացրին որպես գահի հանձնում։ Սակայն հաջորդող 17 տարիներին նրանք դեռ շարունակում էին Չինաստանի գրավումը՝ պայքարելով ապստամբների և Մին դինաստիայի ժառանգորդների դեմ, որոնք հավակնում էին գահին։ Այդ թեկնածուներից վերջինը՝ արքայազն Գուին, ապաստան գտավ Բիրմայի արքունիքում, սակայն վերադարձվեց Չինաստան և մահապատժի ենթարկվեց 1662 թվականին։

Հանի Դրոշները բաղկացած էին հաներից, որոնք անցել էին մանջուրների կողմը 1644 թվականին և մտել էին Ութ դրոշի բանակի մեջ։ Նրանք ստացան սոցիալական և իրավական արտոնություններ, ներգրավվելով մանջուրական մշակույթի մեջ։ Մանջուրների կողմն անցած հաների թիվը այնքան աճեց, որ 1648 թվականին նրանց թիվը բանակում կազմում էր 75 %, այնինչ մանջուրներ էին բանակի միայն 16 %-ը, իսկ մնացյալ մասը կազմում էին մոնղոլները^[26]։ Այս մուլտիէթնիկ ուժը, որտեղ մանջուրները փոքրամասնություն էին, գրավեց Չինաստանը Ցին դինաստիայի համար^[27]։

Հանի զորքերի շնորհիվ մանջուրները կարողացան բարեհաջող գրավել Չինաստանը։ Ցինի վաղ շրջանում նրանց թիվը մեծ էր նահանգապետերի շարքում, որոնք կառավարում և համակարգում էին գրավված տարածքները, ինչը կանոնակարգեց Ցինի վարչակարգը^[28]։ Նրանց թիվը գեներալ-նահանգապետերի շարքում գերակշռում էր Շունչի և Կանսի կայսրերի օրոք^[29]։

Ցինի քարոզչությունը, որն ուղղված էր հակառակորդի՝ Մինի դեմ, շեշտը դնում էր այն բանի վրա, որ մանջուրները գնահատում են ռազմավարական ունակությունները՝ դրանով իսկ դրդելով Մինի զորքերին անցնել իրենց կողմը, քանի որ Մին դինաստիայի կառավարման համակարգը իշխանությունը հանձնել էր քաղաքացիական պաշտոնյաներին՝ անտեսելով զինվորականներին^[30]։ Լյաոդունյան թերակղզուց 3 հանյան դրոշակակակիր-սպաներ ՝Շան Կեսին, Գեն Չունմինը և Կուն Յուդեն մեծ դեր խաղացին Հարավային Չինաստանի գրավման գործում և հաղթանակից հետո կառավարեցին այն՝ ունենալով մեծ ինքնավարություն^[31]։ Սովորաբար մանջուրական զորքերն օգտագործվում էին որպես պահեստազոր, կամ այն դեպքում, երբ պետք էր հարձակվել փոքր ուժերով՝ հատուցելով առավելագույն վնաս, իսկ հանի զորքերը ծառայում էին որպես հարվածող ուժ և մասնակցում էին գրեթե բոլոր ռազմական գործողություններին^[32]։

Դրոշների համակարգում հրազենը, ինչպիսիք են հրացանները և հրետանին, հանյան դրոշակակիրնրի տարբերակիչ առանձնահատկությունն էր^[33]։

Հոկտեմբերի 31-ին, արդեն Պեկինից Շունչժին հաստատեց Կոնֆուցիոսի հետնորդների տոհմի գլխավորների տիտղոսները (մոտ 65-րդ սերունդը) Հյուսիսային և Յարավային Չինաստանում^[34][35]։

Չինական նավ, որը շարժման մեջ էր դրվում անիվով, Ցինյան հանրագիտարանից՝ հրապարակված 1726 թվականին

Կայսր Շունչժիի կառավարման առաջին 7 տարիներին նրա անփոխարինելի թագավորական խնամակալ էր մնում արքայազն Դորգոնը։ Իր անկայուն վիճակի պատճառով նա գերադասեց ընդօրինակել Աբահային և կառավարել մանկահասակ կայսեր անունից՝ աստճանաբար ճանապարհից հեռացնելով իր հակառակորդներին՝ մանջուրական արքայազններին, որոնցից մի քանիսին պաշտոնանկ արեց կամ բանտարկեց տարբեր պատրվակներով։ Չնայած նրա կառավարման շրջանը համեմատաբար կարճ էր, այն մեծ հետք է թողել ամբողջ դինաստիայի պատմության վրա։

Սկզբում մանջուրները ներխուժեցին Ներքին Չինաստան, քանի որ Դորգոնը վստահորեն ընդունեց գեներալ Ուի կոչը։ Այնուհետև, Պեկինի գրավումից հետո, Դորգոնը ոչ միայն չթալանեց մայրաքաղաքը, ինչպես դա արեցին ապստամբները, այլ, ճնշելով Մինի մյուս արքայազններին, պնդեց, որ Պեկինը դառնա դինաստիայի մայրաքաղաք և Մինի որոշ ազնվականներ պահպանեն իրենց պաշտոնները։ Այս որոշումը իսկույն իրականացվեց, քանի որ մինչ այդ Չինաստանի պատմության մեջ ոչ մի նոր դինաստիա չէր գրավել մայրաքաղաքը փաստացի նախկինի ձեռքերից։

Մայրաքաղաքի գրավումը և բյուրոկրատական ապարատի վերանորոգումը հնարավորություն տվեցին մանջուրներին շարունակել երկրի գրավումը և հաստատեցին նրա իշխանությունը։ Սակայն Դորգոնի ոչ բոլոր ձեռնարկումներն էին հաջող և հայտնի։

Դորգոնի 1645 թվականի հուլիսի հրովարտակ («հրաման մազերը կտրելու մասին») արձակեց, որով բոլոր տղամարդ հաները պետք է սափրեին ճակատները, իսկ մնացած մազերը հյուսեին։ Հրովարտակը չկատարողներին սպառնում էի մահապատիժ։ Այս օրենքի ամենհայտնի բացատրությունն էր․ «Եթե պահես մազերդ-կկորցնես գլուխդ, գլուխդ պահելու համար կտրիր մազերդ»^[36]։ Մանջուրների համար սա հավատարմության փորձություն էր և հնարավորություն տարբերել դաշնակիցներին և թշնամիներին։ Բայց հաների համար դա ստորացուցիչ հրաման էր Ցին կայսրության կողմից, որոնք հաշվի չէին առնում ավանդական կոնֆուցիական արժեքները։ Որդիական հարգանքի դասն ասում էր, որ «մարդու մարմինն ու մազերը շնորհ են ծնողներից տրված, որոնք չպետք է վնասվեն»։ Մին դինաստիայի ժամանակ տղամարդիկ մազերը չէին կտրում այլ ուղղակի կապում էին^[37]։ Հրամանը մեծ դժգոհություն առաջացրեց դեպի Ցզյաննանի^[37] Ցինի իշխանությունը և դրան ի պատասխան հետևեցին հաների մասսայական սպանություններ։ Ընդ որում պատժիչ գործողություններն իրականացնում էին մանջուրական բանակում ծառայող հաները։

Հանի գեներալ Լի Չենդունը,ով ծառայել էր Մին դինաստիային, բայց հանձնվել Ցինին^[38], իր զորքերին հրամայեց մեկ ամսվա մեջ 3 անգամ սպանդ կազմակերպել Ջիադին քաղաքում, որի արդյուքում սպանվեցին տասնյակ հազարավոր մարդիկ։ Քաղաքն ամբողջովին ամայացավ^[39]։ Ցզինյան քաղաքը նույնպես պաշտպանվեց հանյան տասըհազարանոց բանակի դեմ 83 օր։ Երբ վերջիվերջո քաղաքային պարիսպը գրավվեց 1645 թվականի հոկտեմբերի 9-ին, Ցինի հանյան բանակը Ցինի կողմն անցած Լյու Լյանցուոյի գլխավորությամբ մտան քաղաք։ Զորավարը արձակեց հրաման «Հեղեղեք քաղաքը դիակներով, մինչև ձեր սրերը չբթանան»։ Լյուի բանակը սպանեց 74 000 - 100 000 մարդ^[40]։

Ցինի տիրակալները իրենց պաշտոնյաներին նույնպես պարտադրում էին կրել մանջուրական հագուստ, բայց դա չէր վերաբերվում հասարակ քաղաքացիներին․ նրանք կարող էին կրել Հանֆուն՝ հանական հագուստը։

Գուանչժոում տեղի ունեցած մասայական սպանությունները 1650 թվականին իրականացնում էին հանի գեներալներ Շան Կեսին և Գեն Ցզիամաոն։ 1650 թվականի դեկտեմբերի 31-ին Դորգոնը որսի ժամանակ մահացավ, ինչը սկիզբ դրեց Շուչժիի ինքնուրույն կառավարմանը։ Բայց քանի որ նա դեռ 12 տարեկան էր, նրա փոխարեն որոշումներ կայացնում էր նրա մայրը՝ Սյաոչժուանը, ով խելացի դիվանագետ էր։

Չնայած կայսեր համար կարևոր էր իր օգնությունը, սակայն Դորգոնն իր ձեռքերում այնքան իշխանություն էր կենտրոնացրել, որ դարձել էր գահի ակնհայտ սպառնալիք։ Նույնիսկ իր մահից հետո նա անսպասելիորեն ստացավ Ի կայսեր (義皇帝) տիտղոսը, չինական պատմության մեջ առաջին դեպքը, որ մանջուրական «արյան արքայազնը» այդպիսի պատվի արժանացավ։ Սակայն երիտասարդ կայսեր ինքնուրույն կառավարումից երկու ամիս անց Դորգոնը ոչ միայն զրկվեց իր բոլոր տիտղոսներից, այլ նրա մարմինը քառատվեց և ենթարկվեց խոշտանգումների բազմաթիվ «հանցանքների» համար, որոնցից մեկը կայսեր մեծ եղբոր Հաոգեի հետապնդումն էր, որը հանգեցրեց վերջինիս մահվանը։ Ավելի կարևոր էր այն, որ Դորգոնի հետմահու սիմվոլիկ շնորհազրկումը թուլացրերց նրա ընտանիքին և արքունական կողմնակիցներին՝ վերադարձնելով իշխանությունը նոր տիրակալի դրածոներին։ Խոստումնալից մեկնարկից հետո Շուչժիի գահակալությունը ընդհատվեց, քանի որ նա մահացավ ջրծաղիկից 24 տարեկանում։ Նրա գահը ժառանգեց 3-րդ որդին՝ Սյուանյեն, ով կառավարեց որպես կայսր Կանսի։

Մանջուրները Հանյան Դրոշներն ուղարկեցին Չժեն Չենգունի զորքի դեմ^[41]։ Ցինի բանակը օգտագործեց մի մարտավարություն, որով չինացիներին ափամերձ շրջաններից ստիպողաբար վերաբնակեցրին դեպի երկրի խորքերը, որպեսզի զրկեն լոյալիստներին (տվյալ դեպքում ծովահեններին) օգնությունից, ինչը ստեղծեց առասպել,թե իբր մանջուրները «վախենում են ջրից»։ Այդ արշավանքին հենց հաների մասնակցությունը հաստատեց այդ կեղծ միֆը^[42]։ Չնայած ժամանակի պոետները խաղաղ բնակչության դեմ արշավանաքի մասնակիցներին անվանեցին «բարբարոսներ», իրականում այդ բոլոր գործողություններն իրականացնում էին Հանյան Դրոշակակիրները և Կանաչ Շտանդարտի բանակը^[43]։ Ափամերձ շրջաններում Մինի կողմնակիցներից ձևավորված բանակի դեմ պայքարում էին Կանաչ Շտանդարտի 400 000 և դրոշակակիրների 200 000 զինվորներ^[44]։

Կայսր Կանսիի կառավարումը

Կայսր Կանսի (կառավարել է 1662-1722)

Չինական միապետության պատմության մեջ ամենաերկար կառավարման շրջան ունեցել է կայսր Կանսին ՝ 61 տարի։ Նրա կառավարման ժամանակ սկսվեց «Բարձր Ցինի» դարաշրջանը, որի ժամանակ կայսրությունը հասավ սոցիալական, տնտեսական և ռազմական ամենամեծ հաջողություններին։ Կանսին գահը ժառանգեց 8 տարեկանում՝ հոր մահից հետո։ Իր մահից առաջ կայսր Շունչժին հանեց արքայական խնամակալի պաշտոնը, իսկ դրա փոխարեն նշանակեց 4 տարեց նախարարների, որոնք պետք է օգնեին մանկահասակ կայսերը կառավարել երկիրը։ Այս 4 պաշտոնայաները՝ Սոնին, Էբիլունը, Սուկեսահան և Աոբայը ընտրվել էին գահին երկար տարիներ ծառայելու համար, ինչպես նաև միմյանց իշխանությունը սահմանափակելու համար։ Նրանք չունեին արքայական ընտանիքի հետ ազգակցական կապեր, հետևաբար գահի հավակնորդներ չէին համարվում։ Սակայն որոշ ժամանակ անց նրանցից ամենաերիտասարդը՝ Աոբայը այնքան իշխանություն կենտրենացրեց իր ձեռքում, որ կարող էր սպառնալ գահին։ Չնայած նրա հավատարմությանը ոչ ոք չէր կասկածում, նրա բնավորությունն ու պահպանողականությունը ի վերջո հանգեցրին նոր կայսեր հետ կոնֆլիկտի։ 1669 թվականին Կանսին խաբեությամբ զինաթափեց Աոբային և բանտարկեց։ Սա տասնհինգամյա կայսրը հաղթեց հմուտ դիվանագետին։

Ուխտագնացի անոթ, կարմիր և կապույտ նախշերով ճենապակի։ Ցին դինաստիա, Ցյանլունի կառավարման շրջան, XVIII դարի կես

Մանջուրական առաջին երկու տիրակալները ստեղծեցին իրենց լեգիտիմության 2 հիմք, որոնք բացատրում էին նրանց իշխանության կայունությունը։ Առաջինը բյուրոկրատական ինստիտուտների և նեո-կոնֆուցիոսական մշակույթի վրա հիմնվելն էր, որը նրանք ժառանգեցին նախորդ դինաստիայից^[45]։ Մանջուրական և հանական էլիտան եկան փոխհամաձայնության։ Կայսերական քննությունների համակարգը թույլ էր տալիս էթնիկ հաներին հասնել պաշտոնյաների դասին։ Կայսրը հովանավորեց և օգնեց Կանսի բառարանի ստեղծմանը՝ դրանով ի ցույց դնելով իր հարգանքը կոնֆուցիական ուսուցման նկատմամբ, չնայած 1670 թվականի հրովարտակում իշխանությունը փառաբանում էր կոնֆուցիական ընտանեկան արժեքները։ Կայունության մյուս կարևոր աղբյուր էր մանջուրական նույնականացումը։ Պատկանելով կենտրոնասիական մշակույթին՝ այն հեշտորեն համադրվում էր մոնղոլականի, տիբեթականի և ույգուրականի հետ։ Ցինի տիրակալներն իրենց անվանում էին կայսր չինարենով, սակայն մոնղոլների համար նրանք խան էին, իսկ բուդդիստների համար չակրավարտին՝ տիբեթական բուդդիզմի հովանավորներ^[46]։ Մանջուրերենում երկրի տիրակալին անվանում էին կայսր կամ խան՝ առանց այդ բառերի միջև իմաստային տարբերություն դնելու։ Կանսին իր պալատ էր հրավիրում նաև ճիզվիտ-միսիոներների, որոնք սկսել էին հաճախել Չինաստան դեռևս Մին դինաստիայի օրոք։ Նրանց թվում էին Թոմաս Պերեյրան, Մարտինո Մարտինին և այլք, որոնք կայսեր արքունիքում կարևոր պաշտոններ էին զբաղեցնում։ Սակայն արքունիքի և միսիոներների միջև վստահությունը վերացավ չինական ծեսերի վերաբերյալ հայտնի բանավեճերի արդյունքում։

Ամեն դեպքում, «Երկնային մանդատը» պահելը բավականին բարդ խնդիր էր։ Չինաստանի նման մեծ երկիրը պահելու համար ավելի մեծ թվով դրոշակակիրներ էին հարկավոր, իսկ նրանց բանակում ծառայողները միայն մի քանի մեծ քաղաքներ կարող էին հսկել, ընդ որում որոշ քաղաքներ իրենք էին հանձնվել դրոշակակիրներին։ Ավելին, նախկին Մինի գեներալներ-հաները երկրի գրավման գործում ունեցած հաջողությունների համար ստացել էին ֆեոդալական արքայազնների և նահանգապետերի պաշտոններ Հարավային Չինաստանում։ Նրանց առաջնորդն էր Ու Սանգույը, ով տիրում էր Յունյան և Գուիչժոու գավառներին, իսկ գեներալներ Շան Կեսին և Գեն Ցզինչժունը ստացել էին համապատասխանաբար Գուանդունը և Ֆուցզյանը։

Տարիների ընթացքում այս երեք գեներալները, որոնք գտնվում էին Պեկինից հեռու, սակայն իրար շատ մոտ, ավելի ինքնուրույն են դառնում։ Վերջիվերջո 1673 թվականին Շան Կեսին կայսր Կանսիին ուղարկեց իր հրաժարականի դիմումը՝ ցանկանալով առանաձնանալ իր հայրենի Լյաոդունում և տեղեկացրեց, որ իր որդուն նշանակում է ժառանգորդ։ Երիտասարդ կայսրը ընդունեց հրաժարականի դիմումը, սակայն չթույլատրեց փոխանցել կալվածքները ժառանգական սկզբունքով։ Մյուս երկու գեներալները այդ ժամանակ նույնպես որոշեցին հրաժարական տալ՝ կարծելով, որ կայսրը չի համարձակվի մերժել իրենց։ Սակայն կայսրը մերժեց և հրամայեց վերադարձնել այդ կալվածքներն իրեն։

Այդպիսի պատասխանից հետո Ու Սանգույը, Գեն Չժունմինը, Շան Չժիսենը՝ Շան Կանսիի որդին, որոշեցին ապստամբել կայսեր դեմ։ Այն շարունակվեց 8 տարի։ Ուն փորձեց Հարավային Չինաստանում վերականգնել Մին դինաստիայի ավանդույթներն ու օրենքները՝ ստիպելով իր ենթականերին կտրել մազերը և իրեն հռչակեց նոր դինաստիայի կայսր։ Իրենց հաջողության գագաթնակետին նրանք կարողացան տարածել իրենց իշխանությունը մինչև Յանցզի գետ՝ վերականգնելով բաժանված Չինաստանը։ Սակայն Ուն չհամարձակվեց շարժվել ավելի հյուսիս, չունենալով վստահություն իր դաշնակից գեներալների վրա։ Իսկ Կանսին կարողացավ հասնել հաջողության վստահելով մանջուրական ռազմական ղեկավարների նոր սերնդին։ 1681 թվականին Ցինի կառավարությունը վերականգնեց հսկողությունը Հարավային Չինաստանի վրա՝ այն այնպես ավերելով, որ հետագա վերականգնման համար պահանջվեցին մի քանի տասնամյակներ^[47]։ Կայսրը նկատեց, որ Կանաչ Շտանդարտի բանակը ավելի լավ է կռվում, քան մանջուրական գերերալների և դրոշակակիրների բանակները։ Հարավում վերջին առաջադրանքի ժամանակ նա հատկապես 3 գեներալների վստահեց^[48]։ Հյուսիսարևելյան Չինաստանում Վան Ֆուչենի ապստամբների բանակի դեմ մանջուրները օգտագործեցին Կանաչ Շտանդարտի բանակի հաներին։ Այդ որոշումը պայմանավորված էր քարքարոտ տեղանքով, որտեղ հետևակը առավելություն ուներ հեծելազորի նկատմամբ։ Մի կողմից նա ցանկանում էր պահեստազորում պահել մանջուրական զորքերը, մյուս կողմից նա հավատում էր, որ հաները միայնակ ավելի լավ կարող են պայքարել։ Արդյունքում այսպիսի մարտավարությունը բերեց ապստամբության խորացման^[49]։ 1680 թվականին Սինչուանի քարքարոտ տեղանքում կայսրը կրկին գործի դրեց հանյան հետևակը՝ մանջուրներին թողնելով պահեստազորում^[49]։ Դինաստիայի զորքերում ծառայում էր Կանաչ Շտանդարտի բանակի 400 000 և դրոշակակիրների 150 000 զինվոր։ Ընդ որում մոբիլիզացվել էր Հանյան Դրոշների 213 և մոնղոլների ու մանջուրների 527 ջոկատ^[33]։ Հարավային Չինաստանում ապստամբների դեմ պայքարում արքունիքը օգտագործեց Կանաչ Շտանդարտի բանակի 400 000 և դրոշակակիրների 200 000 զինվոր^[44]։

1673-1674 թվականներին գեներալ Ուն հաղթանակներ տարավ Ցինի բանակի նկատմամբ^[50]։ Կայսրը, ունենալով մեծ մասամբ հաների (ինչը պարզ էր նրանից, որ նրանց չմիացան ապստամբությանը) և հանյան էլիտայի աջակցությունը, ինչպես նաև կռվում փորձարկելով հաներն և մաջուրներին, այս պարտություններին պատասխանեց դեպի հարավ 900 000 զորք ուղարկելով, որը բաղկացած էր չինացի զինվորներից^[51]։ Արդյունքում Կանաչ Շտանդարտի բանակի զինվորները ջախջախեցին փախստականներին^[52]։

Կենտրոնական Ասիայում իր իշխանության ամրապնդման համար Կանսին անձամբ գլխավորեց Ներքին Մոնղոլիայի դունգարների դեմ մի քանի արշավանքներ։ 1683 թվականին Թայվանը, որը ծովահենները գրավել էին հոլանդացիներից և օգտագործում էին որպես իրենց բազա, նույնպես հանձնվեց։ Ժեն Կեշուանը՝ Կոսինգի ծովահենի թոռը, ստացավ դքսի կոչում և տեղափոխվեց Պեկին՝ դառնալով Կարմիր դրոշի մի մասը։ Թայվանի միանալուց հետո Ցինին հաջողվեց հետ ստանալ Մինի մի քանի արքայազնների, որոնք փախել էին մայրցամաքից։ Նրանք մահապատժի չենթարկվեցին, այլ մինչև իրենց կյանքի վերջը ապրեցին աքսորում^[53]։

Թայվանի նկատմամբ հաղթանակը Կանսիի համար բավականին ուժեր խնայեց Ալբազինի՝ Ցարական Ռուսաստանի արևելյան հենակետի գրավման համար։ Ժեն Կեշուանի նախկին ծովահենները նույնպես օգտագործվեցին հյուսիսում պատերազմի համար։ Ալբազանի դեմ 2 հարվածներին դիմակայեցին ռուս կազակները։ 1689 թվականին կնքվեց Ներչինսկի պայմանագիրը ՝ Չինաստանի առաջին պաշտոնական պայմանագիրը արտասահմանյան երկրի հետ, որն ապահովեց խաղաղություն սահմանին։ Օյրաթական խան Գալդանա-Բաշոկտուի մահից հետո նրա կողմնակիցները, լինելով տիբեթական բուդդիստներ, փորձեցին անցկացնել նոր Դալայ Լամայի ընտրություններ։ Կայսր կանսին Տիբեթի մայրաքաղաք Լասու ուղարկեց 2 բանակ և այդ պաշտոնում նշանակեց իր դրածոյին^[54]։

XVII դարի վերջին Չինաստանը գտնվում էր իր քաղաքական հզորության գագաթնակետին Մին դինաստիայի ժամանակից ի վեր։

Յունչժեն և Ցյանլուն կայսրեր

Չենդեի Պուտոցզունչենը, կառուցված XVIII դարում կայսր Ցյանլունի կառավարման օրոք

Կայսր Յունչժենի (կառավարել է 1723-1735) և նրա որդու՝ Ցյանլունի(1735-1796) կառավարման տարիներին Ցին կայսրությունը ծաղկեց։ Այդ ժամանակ նրա իշխանության տակ էր գտնվում 13 մլն կմ² տարածք։ Կայսր Կանսիի մահվանից հետո՝ 1722 թվականի ձմռանը, նրա չորրորդ որդին՝ Յունը, դարձավ կայսր Յունչժեն։ Կայսր Կանսիի կյանքի վերջին տարիներին նա պայքարում էր իր եղբայրների հետ։ Լուրեր էին պտտվում, որ Յունչժենը բռնի տիրել է գահին (պնդվում էր, որ Կանսիի իրական ժառանգորդը նրա 14-րդ որդին Ինժենն էր, որը, ըստ որոշ աղբյուրների, չժառանգեց գահն այն պատճառով, որ նախկին կայսեր մահվան գիշերը Յունչժենը իր համախոհների հետ փոխել են կտակի բովանդկությունը), սակայն դա քիչ հավանական է։ Իրականում հայրը նրան վստահում էր կարևոր հանձնարարություններ, խորհրդակցում քաղաքական հարցերի վերաբերյալ։ Երբ 45 տարեկանում Յունչժենը գլխավորեց Չինաստանը, նա լավ պատկերացնում էր երկրում տիրող իրավիճակը, հիմնական պնդիրները և կարող էր կառավարել ինքնուրույն^[55]։

Ըստ ժամանակի պատմագրի՝ նա «խիստ էր, կասկածող և խանդոտ, սակայն շատ տաղանդավոր և եռանդով լի»^[56], իսկ մյուսի խոսքով «առաջին կարգի քաղաքական գործչի վաղ օրինակ»^[57]։ Իր կառավրումը նա սկսեց սրընթացորեն։ Սկզբում նա ամրացրեց կոնֆուցիական օրթոդոքսների դիրքը և հիմնովին վերացրեց ոչ օրթոդոքսալ աղանդները և գլխատեց հակամանջուրական գրողի, որին ներում էր շնորհել նախկին կայսր Կանսին։ 1723 թվականին նա արգելեց քրիստոնեությունը և աքսորեց միսսիոներներին քաղաքից, չնայած նրանցից մի քանիսին թույլատրվեց մնալ մայրաքաղաքում^[58]։ Այնուհետև սկսեց կառավրության ռեֆորմները։ Նա ընդլայնեց հաղորդակցման համակարգը, ստեղծեց Մեծ Խորհուրդը, որի կազմում էին կայսեր անձնական խորհրդատուները և որը դե ֆակտո դարձավ նախարարների խորհուրդը, և այդպես էլ պահպանվեց մինչև դինաստիայի անկումը։ Պետության համար առանցքային պաշտոններում նա նշանակեց իր մարդկանց՝ մանջուրներին և հաներին, որոնք կախում ունեին իրենից։ Երբ Յունչժենը հասկացավ, որ ֆինանսական ճգնաժամն ավելի լուրջ է, քան նա կարծում էր, նա հրաժարվեց տեղական էլիտայի նկատմամբ իր հոր վարած անվստահ քաղաքականությունից և սկսեց գանձել նրանցից հարկեր։ Ավելացած շահույթն օգտագործվում էր «տեղի պաշտոնյաների ազնվության կերակրման» համար, ինչպես նաև դպրոցների ֆինանսավորման, ճանապարհների կառուցման և բարեգործության համար։ Հյուսիսում այս բարեփոխումները արդյունք տվեցին, սակայն հարավում և Յանցզիի հովտում այդ գումարները կառավարում էին մի քանի պաշտոնյաներ և խոշոր հողատերեր։ Կայսրը իրավիճակը շտկելու համար այնտեղ էր ուղարկում մանջուրական կոմիսարների, որոնք պետք է կազմեին հաշվետվություն և հավաքեին հարկերը, սակայն նրանք բախվում էին խաբեության, խարդախության և նույնիսկ բռնության հետ։ Ֆինանսական ճգնաժամը շարունակվում էր^[59]։

1725 թվականին Յունչժենը մարկիզի ժառանգական կոչում շնորհեց Մին դինաստիայի ժառանգորդ Չժու Չժիլյանին, որը Մինի արքաների դամբարանում անցկացվող ծեսերի համար Ցին դինաստիայից սկսեց ստանալ աշխատավարձ։ Ինչպես նաև նա ավելացրեց Չինական Սպիտակ Դրոշըը Ութ դրոշներին։ Ավելի ուշ կայսր Ցյանլունը Չժու Չժիլյանին շնորհեց Երանելի Մարկիզի կոչումը, որը մինչ դինաստիայի անկումը փախանցվեց նրա սերունդներին։ Յունչժենը ժառանգեց նաև մի շարք դիվանագիտական և մարտավարական խնդիրներ։ 1727 թվականին մի խումբ մանջուրներ Ռուսաստանի հետ կնքեցին Կյախտինական պայմանագիրը։ Որոշ տարածքային և առևտրական զիջումների դիմաց Չինաստանը ստացավ Մոնղոլիայում միանձնյա գործելու իրավունք։ Ստեղծվեց այնպիսի իրավիճակ, որտեղ ջունգարները կարող էին կրկին խոչընդոտ դառնալ, իսկ հարավարևմտյան տեղաբնակներ մյաո ազգերը ընդդիմանում էին չինական զավթողականությանը։ Այս սպառնալիքների վերացման համար ուղարկված զորքերը դատարկեցին գանձարանը, սակայն կայսերն ապահովեցին հեղինակություն և տարածքի վրա հսկողություն^[60]։

Յունչժենը մահացավ 1735 թվականին։ Նրա 24-ամյա որդի արքայազն Բաոն դարձավ կայսր Ցյանլուն։ Նա անձամբ գլխավորեց Մոնղոլիայի և Ցինցզյանի դեմ արշավանքները, ճնշեց Սիչուայի ապստամբությունը և գործեց Հարավային Չինաստանում՝ ձգտելով մեծացնել իր հսկողությունը Տիբեթում։

«Մաքարտնիի դիվանագետների հանդիպումը և նրա կոստյումը Պեկինի կայսեր պալատում»։ Հրապարակվել է 1792 թվականի սեպտեմբերին

Ցյանլունի կառավարումը զարկ տվեց մի քանի մշակութային նախագծերի, այդ ժամանակ հավաքվեց Սիկու ցյուանշուի գրադարանը կամ Գրականության 4 բաժինների ամբողջական հավաքածուն։ Այն բազկացած էր 3400 գրքից, 79 000 գլուխներից և 36 304 հատորներից, դրանով իսկ հանդիսանալով Չինաստանի պատմության մեջ ամենամեծ գրադարանը։ Կայսրն ինքն էր ասում տեքստի «իրական» իմաստը և պատժում էր այն հեղինակներին, ում մտքերը հանդուգն էին, ցինիկ կամ ընդդիմադրական^[61]։

Այս կայսեր կառավարման վերջին տարիները կոռումպացված էին, իսկ պաշտոնայաները չարաշահում էին իրենց դիրքը։ Հենշենը, կայսեր երիտասարդ հովանավորյալը, օգտագործեց իր դիրքը անձնական նպատակներով և դարձավ դինաստիայի պատմության մեջ ամենամեծ կաշառակերներից մեկը^[62]։ Կայսեր որդին և նոր կայսր Ցզինյանը (1796-1820) ստիպեց այս վաշխառուին ինքնասպանություն գործել։

Այս շրջանում Չինաստանը տառապում էր բնակչության գերբնակեցումից։ Եթե XVII դարի առաջին կեսին քաղաքացիական պատերազմների և համաճարակների արդյունքում բնակչության աճը չափավոր էր, ապա խաղաղության և բարեկեցության շրջանում իրավիճակը փոխվեց։ Հարավային և Հյուսիսային Ամերիկաներից ներմուծվող կարտոֆիլը և գետնընկույզը թույլ տվեցին ապահովել Չինաստանը պարենով և XVIII դարում բնակչությունը 100 մլնից հասավ 300 մլնի։ ԲՆակության համար նախատեսված հողերը վերջացել էին, բնակչությունը խիտ էր բնակեցված։ Ինքը՝ Ցյանլունը մի անգամ նշել է, որ «բնակչությունը աճում է, իսկ տարածքները՝ ոչ»։ Միակ շրջանը, որտեղ հնարավոր էր բնակեցնել մարդկանց Մանջուրիան էր։ Նրա տարածքը անջատված էր Չինաստանի տարածքից Գիրին և Հեյլուցզյան գավառներով՝ որպես մանջուրների հայրենիք։ Արքայական հրամանը արգելում էր հաներին բնակվել այնտեղ^[63]։

Կառավարությունը մոնղոլներին նույնպես արգելեց լքել իրենց տարածքները, առավել ևս ներխուժել Ներքին Չինաստանի 18 գավառներ, դրա համար նշանակելով խիստ պատիժներ, որպեսզի մոնղոլները մնային առանձնացված^[64]։ Սակայն հաները օրինական և ոչ օրինական ձևով շարունակում էին բնակություն հաստատել Մանջուրիայում։ Քանի որ մանջուրական հողատերերի տարածքում նրանք աճեցնում էին ցորեն, ինչը ձեռնտու էր մանջուրներին, և օրինախախտների մեծ մասը չէր վերաբնակեցվում և մնում էր Մեծ պարիսպի տարածքում ապրելու։ XVIII դարում հան չինացիները մշակում էին Մանջուրիայի 500 000 հա հող և 203 583 հա, որոնք նրանք մշակում էին, պատկանում էին հաներին։ Մանջուրիայի քաղաքնորում հաները կազմում էին բնակչության 80 %-ը^[65]։

Ցինի կառավարությունը հյուսիսի հաներին վերաբնակեցրեց Լյաո գետի հովտում այդ հողը մշակման համար նորից պիտանի դարձնելու համար^[66]։ Անպտուղ հողը փաստացի հան բնակիչներից փոխանցվում էր այլ հաների, որոնք մշակում էին հողը մանջուրների համար^[67]։ Չնայած պաշտոնական արգելքին Ցինի կառավարությունը թույլ տվեց սովից և հեղեղներից փրկված հյուսիսի հաներին բնակություն հաստատել Մանջուրիայում և Ներքին Մոնղոլիայում^[68]։ Ցյանլունը երաշտից փրկված հաներին թույլ տվեց բնակվել Մոնղոլիայում, չնայած նա մինչ այդ էլ չէր արգելում հաներին բնակվել Դրոշի հողերում^[69]։ Չինացիները վարձակալում կամ նույնիսկ սեփականաշնորհում էին մանջուրական հողերը^[70]։ Բացի Լյաո գետի շրջանից Ցյանլունի կառավարման ժամանակ հաները Մանջուրիայում զբաղեցնում էին մեծ տարածք և արդեն 1800 թվականին կազմում էին մեծամասնություն նրա քաղաքներում^[71]։ Պետական գանձարանը լցնելու համար կառավարությունը Դաոգուան կայսեր կառավարման սկզբում Սունգարի գետի երկայնքով մանջուրական հողերը վաճառում էին հաներին և 1840 թվականին հաները լրացրին մանջուրական քաղաքները, ըստ Աբբե Գյուկի^[72]։ 1796 թվականին Սպիտակ Լոտոսի Միությունը կազմակերպես միասնական հակամանջուրական ապստամբություն։ Այն շարունակվեց 8 տարի, մինչև 1804 թվականը և դարձավ Ցին դինաստիայի պատմության շրջադարձային կետերից մեկը։

Ապստամբություններ, խռովություններ և ներքին ճնշումեր

Բրիտանական շոգենավը ռմբակոծում է չինական ռազմական լաստանավերին (Ե․ Դունկան, 1843 թվական)

Դինաստիայի կառավարման սկզբում Չինական կայսրությունը Արևելյան Ասիայում հեգեմոն էր։ Չնայած այդ ժամանակաշրջանում փաստացի չկար արտաքին գործերի նախարարություն, Լիֆանյուան անունով գերատեսչությունը պատասխանատու էր մոնղոլների և տիբեթցիների հետ կապերի համար, այն դեպքում երբ մյուս երկրների հետ հարաբերությունները համակարգվում էին վասսալական համակարգով, ժառանգված դեռևս Մին դինաստիայից։ Ներչինսկի համաձայնագիրը (1689) կարգավորեց հարաբերությունները Ցարական Ռուսաստանի հետ։

Սակայն XVIII դարը դարձավ ամբողջ աշխարհով մեկ եվրոպական ընդլայնման ակտիվացման դար։ Մեծ տերությունները իրենց տնտեսական զարգացումը կապում էին ծովային առևտրի հետ։ Նրանք ձգտում էին ներխուժել Չինաստանի տարածք։ Եվրոպացիները ստեղծեցին մեծ առևտրային կետեր Հնդկաստանում և կղզիներում, որոնք այժմ մտնում են Ինդոնեզիայի տարածք։ Ցինը պատասխան քայլ կատարեց․ 1756 թվականին ստեղծեց Կանտոնական համակարգը, որը սահմանափակում էր առևտրի սահմանները չինացիների և արևմտյան առևտրականների միջև։

1793 թվականին Բրիտանական Արևելահնդկական ընկերությունը՝ բրիտանական կառավարության աջակցությամբ Չինաստան ուղարկեց դիվանագիտական խումբ լորդ Ջորջ Մաքարտնիի գլխավորությամբ, որը ձգտում էր ազատ առևտրի և հավասարության պայմանագիր կնքել Չինաստանի հետ։ Արքունիքը առևտրական հարցերին մեծ նշանակությոն չտվեց, մինչդեռ բրիտանական կողմը այն համարում էր շատ կարևոր իր տնտեսության համար։ Կայսր Ցյանլունը ասաց Մաքարտնիին, որ «բազմաթիվ երկրների ղեկավարներ չինական ցամաքային և ջրային տարածքով շատ ապրանքներ են տեղափոխում, հետևաբար մենք ոչնչի կարիք չունենք»^[73]։

Եվրոպական երկրներում մեծ էր չինական ապրանքերի՝ մետաքսի, թեյի և կերամիկայի պահանջարկը, իսկ այս ապրանքների դիմաց եվրոպական կողմը խոստանում էր Չինասատան ուղարկել արծաթ։ 1700-ական թվականների վերջին Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի կառավարությունը անհանգստացած էին սպառվող արծաթի խնդրով։ Որպեսզի բավարարեն Չինաստանում ափիոնի պահանջարկը, Բրիտանական Արևելահնդկական ընկերությունը մեծացրեց Բենգալիայում արտադրությունը։ Չինական արդյունաբերությունը գրեթե չուներ եվրոպական ապրանքների կարիքը և ներմուծման դիմաց վճարում էր արծաթով։ Կայսր Դաոգունը, մտահոգված երկրից արծաթի արտահոսքից, հրամայեց Լին Ցզենսյուին դադարեցնել ափիոնի առևտուրը։ 1839 թվականին նա ափիոնի ամբողջ պաշարը բռնագրավեց՝ առանց փոխհատուցման, ինչը պատճառ դարձավ, որ հաջորդ տարի Մեծ Բրիտանիան պատերազմ հայտարարի Չինաստանին։

Ծաղրանկար, Մեծ Բրիտանիան, Գերմանիան, Ռուսաստանը, Ֆրանսիան և Ճապոնիան կիսում են Չինաստանը

Առաջին ափիոնային պատերազմը ծանր հետևանքներ ունեցավ չինական ռազմական ուժերի վրա։ Ցինի նավատորմը,որը բաղկացած էր փայտե լաստանավերից, պայքարում էր ժամանակի ամենահզոր նավատորմի՝ Բրիտանական նավատորմի դեմ։ Բրիտանացի զինվորները, օգտագործելով լավագույն զենքերն ու հրետանին հեշտ հաղթանակներ էին տանում չինական զինվորների նկատմամբ։ Ցինի կապիտուլյացիան 1842 թվականին խոցեց և նվաստացրեց Չինաստանը։ Նանկինի պայմանագիրը, առաջին այսպես կոչված անհավասար պայմանագիրը, երկրից պահանջեց վճարել պատերազմական տուգանքները և բացել ճանապարհները եվրոպական առևտրականների և միսիոներների համար 5 նավահանգիստներում՝ Կանտոնա, Ամոյ, Ֆուչոու, Նինբո և Շանհայ, ինչպես նաև հանձնել Հոնկոնգը Մեծ Բրիտանիային։ Այս պայմանագիրը ցույց տվեց Ցին դինաստիայի բազմաթիվ թույլ կողմերն ու թերությունները և հանգեցրեց նրա դեմ ապստամբությունների։

XIX դարի կեսերին տեղի ունեցած Տայպինների ապստամբությունը առաջին հակամանջուրական ընդվզումն էր, որը սպառնում էր դինաստիայի կայունությանը։ Հուն Սունցյուանը, ով տապալել էր կայսերական քննությունը, գլխավորեց տայպինների ապստամբությունը, որն ուղեկցվեց բազմաթիվ անկարգություններով և սովով։ 1851 թվականին իր համախոհների հետ նա արշավեց Գույչժոու նահանգ և այնտեղ ստեղծեց Տայպինների Երկնային թագավորությունը՝ ինքն իրեն հռչակելով թագավոր։ Նա պնդում էր, որ հաճախ է տեսիլքներ տեսնում աստծուց և որ Հիսուս Քրիստոսը նրա եղբայրն է։ Ստրկատիրությունը, կոնկուբատը, պայմանավորված ամուսնությունները, ափիոնի օգտագործումը, դատական կտտանքները և կուռքերին պաշտելը արգելված էին։ Սակայն ապստամբները բախվեցին կոռուպցիայի, ֆեոդալիզմի և փախստականների հետ։ Ինչպես նաև ֆրանսիացիներն ու բրիտանացիները, որոնք ունեին ժամանակակից զենքեր, օգնության եկան Ցինի բանակին։ Սակայն ապստամբությունը ճնշվեց միայն 1864 թվականին։ Չինական զորքերը գլխավորում էր Ցզեն Գոֆանը։ Ապստամբությունը լուրջ վտանգ էր ներկայացնում ոչ միայն դինաստաիայի համար․ այն նաև դարձավ «բոլոր ժամանակների ամենաարյունարբու քաղաքացիական պատերազմն էր»։ 14 տարվա ընթացքում (1850-1864) զոհվեց 20-30 միլիոն մարդ։ Այս ապստամբության ձախողումից հետո տեղի ունեցան մի քանի այլ ապստամբություններ․ չինական մուսուլմանները և Մյաոն հանդես եկան իշխանության դեմ, ինչպես նաև տեղի ունեցավ Դունգարական ապստամբությունը հյուսիս-արևելքում և Պանտայական ապստամբությունը Յուննան նահանգում^[74]։

Տայպինների ապստամբության տեսարանը (1850-1864)

Արևմտյան տերությունները, որոնց չէր բավարարում Նանկինի պայմանագիրը, այնուամենայնիվ Չինաստանանին օգնեցին տայպինների և նյանձյունների ապստամբությունը ճնշելու գործում։ Չինական տնտեսությունը անկում ապրեց միլիոնավոր զոհերի, բերրի հողերի ոչնչացման և ապստամբերի դեմ պայքարի համար բանակին հատկացվող ծախսերի մեծացման պատճառով։ 1854 թվականին Մեծ Բրիտանիան փորձեց փոփոխություններ մտցնել Նանկինի պայմանագրի մեջ, ձգտելով չինական գետերում նավաբեկելու իրավունք ստանալ և հյուպատոսարան բացել Պեկինում։

1856 թվականին, հետապնդելով ծովահեններին, չինացիները բարձրացան «Նետ» նավը, որը բրիտանացիների խոսքով նավարկում էր իրենց դրոշի ներքո։ Այս միջադեպը հանգեցրեց Երկրորդ ափիոնային պատերազմին։ 1858 թվականին կայսր Սյանֆենը, չունենալով այլ ելք, համաձանեց Տյանցզինյան տրակտատի հետ, որը պարունակում էր չինացիների համար վիրավորական կետեր, ըստ որոնք՝ պայմանագրերը պետք է կազմվեին անգլերենով, իսկ անգլիական նավերը ազատ մուտք պետք է ունենային Չինաստանի բոլոր նավահանգիստներ։

Այս տրակտատների վավերացումը հաջորդ տարի բերեց ռազմական գործողությունների վերսկսմանը և 1860 թվականին, երբ անգլո-ֆրասիական կոալիցիան արշավանք կազմակերպեց դեպի Չինաստան, կայսերանական արքունիքը ստիպված եղավ փախուստի դիմել։ Ներխուժելով քաղաք՝ եվրոպացիները թալանեցին Հին Ամառային ամրոցը և մի քանի անգլիացիների ձերբակալմանն ի պատասխան՝ ամբողջովին այրեցին այն։ Իշխան Գունը, կայսեր փոքր խորթ եղբայրը, ում կայսրը թողել էր ամրոցում որպես իր ներկայացուցիչ, ստիպված եղավ ստորագրել Պեկինյան տրակտատը։ Նվաստացած կայսրը մահացավ հաջորդ տարի իր որսորդական նստավայրում։

Ինքնաամրապնդման քաղաքականանություն և հիասթափություն բարեփեոխումներից

Չինացի գեներալները և բյուրոկրատիայի ներկայացուցիչները, ինչպիսիք են Ցզո Ցզունտանը, աբստամբությունների ճնշման ժամանակ եկավարում էին զորքերը։ Երբ 1861 թվականին կայսր Տուչժին ժառանգեց գահը 5 տարեկան հասակում, նրանք հավաքվեցին նրա շուրջ և կազմակերպեցին Տունչժիի վերահաստատումը, ինչպես այն ավելի ուշ հայտնի դարձավ։ Այս գործողության նպատակն էր ընդօրինակել արևմտյան ռազմական տեխնոլոգիաները՝ պահելով կոնֆուցիոսական արժեքները։ Ցզեն Գոֆանը Գուն իշխանի հետ համատեղ հավանություն տվեցին երիտասարդների, օրինակ Լի Հունչժանի, ջանքերին, որոնք դինաստիան կրկին ոտքի կանգնեցրին ֆինանսական առումով և հայտարարեցին ինքնահաստատման քաղաքականության սկզբի մասին։ Բարեփոխողները բացեցին առաջին ամբողջական չինական արտաքին գործերի նախարարություն, թույլ տվեցին օտարերկրյա դիվանագետներին ապրել Պեկինում, սկսեցին վերակազմավորել բանակը և նավատորմը, խթանեցին երկրում եվրոպական ռազմական գործարանների բացմանը^[75]։

Իմպերիալիզմը 1900 թվականին։ Արջը խորհրդանշում է Ռուսաստանը, շունը՝ Բրիտանիան, գորտը՝ Ֆրանսիան, արևը՝ Ճապոնիան, իսկ արծիվը՝ Միացյալ Նահանգները։

Դինաստիան աստիճանաբար կորցնում էր ծայրամասերի վրա իշխանությունը։ 1860 թվականին Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի դեմ մղվող պատերազմում իր օգնության դիմաց Ռուսասական կայսրությունը հյուսիս-արևելքում ստացավ կարևոր տարածքներ։ Բարեփոխողոների և եվրոպական տերությունների միջև կոոպերացիան ավարտվեց 1870 թվականին Տյանցզինյան միջադեպով, երբ սպանվեցին ֆրանսիացի միանձնուհիները։ 1858 թվականի Կոհինհինյան միությունից սկսած, Ֆրանսիան աստիճանաբար ընդլայնում էր իր ազդեցությունը Հնդկաչինաստանում։ 1883 թվականին այն ամբողջովին վերահսկում էր տարածքը և հասավ չինական սահմաններին։ Ֆրանս-չինական պատերազմը սկսվեց չինական Ֆունչժոու նավատորմի վրա ֆրանսիացիների հանկարծակի հարձակումով։ Ֆրանսիացիների ներխուժումը Թայվան հետ մղվեց և եվրոպացիները Բանգ բոյի ճակատամարտում կրեցին ցամաքային պարտություն։ Սակայն Ճապոնիան սպառնաց պատերազմ սկսել Չինաստանի դեմ Կորեայում Գասպինական միջադեպի պատճառով և Չինաստանը գերադասեց պատերազմն ավարտել բանակցություններով։ 1885 թվականին երկու կողմերը կնքեցին պայմանագիր, որում Չինաստանը ճանաչեց Ֆրանսիայի գերիշխանությունը Վիետնամում^[76]։

Պատմաբանները հաճախ են նշում արևմտյան տերությունների համեմատ Ցին դինաստիայի նավատորմի թուլության մասին, այն դեպքում, որ ցամաքային մարտում այն հակառակորդից մի քանի անգամ ուժեղ էր։ Պատմաբան Էդվարդ Լ․ Դրեյերը պարզաբանում է․ «XIX դարում Չինաստանի անհաջողությունները կապված էին նրա ծովային ուժերի թուլության հետ։ Ափիոնային պատերազմի սկզբում Չինաստանը չուներ ոչ մի նավատորմ, շատ լավ գիտակցելով, որ ծովային հարձակումներից նա պաշտպանված չէ։ Բրիտանացիները նավարկում էին այնտեղ որտեղ ցանկանում էին։ «Նետ» (1856-60) պատերազմի ժամանակ չինացիները չկարողացան խանգարել անգլո-ֆրանսիական նավատորմին 1860 թվականին մտնել Չժիլի ծովածոց և կանգ առնել Պեկինի արվարձաններում։ Այդ ընթացքում ցամաքային զորքերը հաջող ճնշեցին ապստամբությունները, ստիպեցին Ռուսաստանին խաղաղ ճանապարհով կարգավորել Միջին Ասիայում սահմանների հարցը և հաղթեցին ֆրանսիացիներին ֆրանս-չինական պատերազմում (1884-1885)։ Սակայն նավատորմի պարտությունը և Թայվանի սպառնալիքը ստիպեցին Չինաստանին ստորագրել իր համար ոչ շահավետ պայմանագիր»^[77]։

1884 թվականին, ճապոնամետ կորեացիները Սեուլում ստեղծեցին Գասպինական միջադեպը։ Երբ Չինաստանը միջամտեց, որպեսզի ճնշի ապստամբությունը, երկու պետութունների միջև հարաբերություններն էլ ավելի սրվեցին։ Ճապոնիայի վարչապետ Իտո Հիրոբումին և Լի Հուն Չժանը ստորագրեցին կոնվենցիա՝ զորքերը միաժամանակ դուրս բերելու մասին, բայց 1895 թվականի Առաջին ճապոնա-չինական պատերազմը դարձավ Չինաստանի համար ռազմական քաոս։ Սիմոնոսեկիի պայմանագիրը ճանաչեց Կորեայի անկախությունը և հանձնեց Թայվանը ինչպես նաև Պեսկադորական կղզիները Ճապոնիային։ Պայմանները կարող էին ավելի ծանր լինել, սակայն ճապոնացիները հարձակվեցին Լի Հունչժանի վրա և վիրավորեցին նրա, ինչը գրավեց միջազգային հանրության ուշադրությունը։ Պայմանագրի բնագիրը ենթադրում էր Ճապոնիային հանձնել նաև Լյաոդունյան կղզիները, սակայն Ռուսաստանը, Գերմանիան և Ֆրանսիան, որոնք սեփական ծրագրերն ունեին այդ կղզիների հետ կապված, եռակողմ միջամտությամբ բարեհաջող խոչընդոտեցին այդ գործընթացին։

Այս տարիներին տեղի ունեցավ հեղաշրջում՝ կայսրուհի Ցիսիի պետական գործերին մասնակցության մակարդակի։ Առաջին անգամ նա պալատում հայտնվեց 1850-ական թվականներին՝ որպես Սյանֆենի կոնկուբինա (կառավարել է 1850-1861) և իշխանության եկավ 1861 թվականին, երբ նրա հինգամայա որդին՝ Տունչժին ժառանգեց գահը։ Իշխան Գունի հետ նա դավադրություն կազմակերպեց և իշխանությունից զրկեց բոլոր խնամակալներին։ 1875 թվականին կայսեր մահից հետո, Ցիսիի զարմիկ Գուանսյույը բազմեց գահին՝ խախտելով բոլոր ժառանգական կանոնները և սկսվեց նոր խնամակալություն։ 1881 թվականին նրա համախնամակալը մահացավ և նա միայնակ ստացավ ամբողջ իշխանությունը^[78]։

1889 թվականից, երբ Գուանսյույը սկսեց կառավարել ինքնուրույն, մինչև 1898 կայսրուհին ապրում էր Ամառային ամրոցում։ 1897 թվականի նոյեմբերի 1-ին գերմանացի երկու կաթոլիկ միսիոներներ սպանվեցին Շանդուն գավառի հարավային հատվածում։ Գերմանական կայսրությունը որպես պատասխան շրջափակեց Ցզյանչժոուն։ Դրան հետևեց 1898 թվականի «պայքարը կոնցեսսիայի համար», որի ընթացքում Գերմանիան պահպանեց Ցզանչժոուի ծովախորշը, Ռուսաստանը ստացավ Լյաոդունյան թերակղզին, իսկ Բրիտանիան - Հոնկոնգի շուրջ Նոր տարածքները։ Կայսր Գուանսյույը այս պարտություններին պատասխանեց 1898 թվականի «հարյուրօրյա բարեփոխումներով»։ Նոր և ավելի ռադիկալ խորհրդատուները ստացան պաշտոններ և իշխանություն։ Նրանցից մեկն էր Կան Յուվեյը։ Կայսրը նախաձեռնեց բյուրոկրատիայի և դպրոցների վերակազմավորում։ Պաշտոնյաներին օգնության եկավ կայսրուհի Ցիսին, որն արեց ամեն ինչ, որպեսզի այդ բարեփոխումները չկայանան, որոշ պաշտոնյաների ձերբակալելով ու մահապատժի ենթարկելով։ Ամեն դեպքում, որոշ դրական փոփոխություններ իրականացվեցին^[79]։

Չինաստանի հյուսիսում երաշտը և եվրոպական պետությունների վարած իմպերիալիստական քաղաքականության հանդեպ դժգոհությունը հիմք հանդիսացան «Բռնցքամարտային ապստամբության համար»։ 1900 թվականին մասնակիցների խմբեր հայտարարեցին, որ սատարում են Ցին դինաստիային, սպանելով միսսիոներներին և չինական քրիստոնյաներին, դրանից հետո շարժվեցին Պեկին և շրջափակեցին դիվանագիտական թաղամասը։ Եվրոպական տերությունների, Ճապոնիայի և Ռուսաստանի կոալիցիան առանց դիվանագիտական զգուշացման և իշխանության թույլտվության ներխուժեց Չինաստան։ Ցիսին նրանց բոլորին պատերազմ հայտարարեց, բայց կարճ և արյունալի ճակատամարտից հետո կորցրեց մայրաքաղաքի վրա հսկողությունը։ Նա փախավ Սիան։ Հաղթանակած դաշնակիցները թելադրեցին Չինաստանին իրենց պահանջները, որը ներառում էր ծախսերի փոխհատուցում, որոնք արվել էին Չինաստան ներխուժելու համար, ինչպես նաև մահապատժի ենթարկել նրանց դեմ կանգնած բոլոր պաշտոնյաներին^[80]։

Բարեփոխումներ, հեղափոխություն և անկում

20-րդ դարի սկզբին Չինաստանում հասունացան ժողովրդական հուզումները։ Դրանց վերջ տալու համար Ցիսի կայսրուհին 1901 թվականին բաց թողեց հրովարտակ, որով առաջարկում էր նահանգապետերին ու գեներալ-նահանգապետերին երկրում փոփոխություններ կատարելու և հայտարարեց «նոր քաղաքականության» ժամանակաշրջանի սկիզբ,որն այլ կերպ անվանվեց նաև «Ուշ Ցինի բարեփոխում»։ Հրովարտակը ուղի հարթեց նոր գործողությունների համար, որոնք իրենց մեջ ներառում էին ազգային կրթական համակարգ ստեղծումն ու 1905 թվականի կայսերական քննության չեղարկումը^[81]։

1908 թ․ նոյեմբերի 14-ին մահացավ Գուանսյույը, իսկ նոյեմբերի 15-ին-Ցըսի։ Ասում էին, որ նա կամ Յուան Շուկայը հրամայել են հարեմի հավատարիմ սպասավորին թունավորել Գուասնյուին, իսկ մոտ մեկ դար հետո կատարված դիահերձումը ապացուցեց, որ նրա մարմնում եղել է մկնդեղի մահացու չափաբաժին^[82]։

Այսինգյորո Ցզայֆենի մեծ որդին և անզավակ Գուանսյուանի զարմիկը՝ Պու Ինը, 2 տարեկանում նշանակվեց գահաժառանգ և նրա հայրը դարձավ խնամակալ։ Հաջորդեց գեներալ Յուան Շիկայի հրաժարականը։ 1911 թ․ ապրիլին Ցզայֆենը ստեղծեց կաբինետ, որտեղ կար երկու փոխնախագահ։ Այն հայտնի էր նաև որպես «Կայսերական կաբինետ», քանի որ նրա 13 անդամներից 5 կամ կայսերական արյան ներիայացուցիչներ էին, կամ Այսին գյորո կլանի անդամներ։ Այս գործողությունները դժգոհություններ առաջացրին մի շարք ազնվականների շրջանում^[83]։

Ուչանյան ապստամբությունը, որը տեղի ունեցավ 1911-ի հոկտեմբերի 10-ին, սկիզբ հանդիսացավ Չինաստանում Սինհայսկի հեղափոխության համար։ Նանկինում Սուան Յատսենի կողմից ստեղծվեց Չինական հանրապետությունը (1912-1949)։ Շատ գավառներ ընկան կենտրոնախույս տենդենցների ազդեցության տակ։ Այս ամենը տեսնելով, կառավարությունը օգնության կանչեց շնորհազրկված Յուան Շիկային։ Իր պեկինյան բանակով նա հաղթանակ տարավ հեղափոխականների դեմ պայքարում։ Դառնալով վարչապետ՝ Յուան Շիկայն ստեղծեց սեփական կաբինետ և պահանջեց խնամակալին հեռացնել իշխանությունից։ Կայսրուհի Լյունյուի հրամանով այդպես էլ եղավ։

Չինական քաղաքականությունում Յուան Շիկայն ու նրա մոտիկ զինավորականները սկսեցեին գերիշխել։ Ապստամբների դեմ պայքարը հետաձգվում էր հնարավոր ծախսերի և ցինական կայսրության դիրքորոշման պատճառով, որը ձգտում էր հասնել սահմանադրական միապետության։ Սուն Յաթ-Սենի կողմնակիցները ցանկանում էին երկրում հաստատել հանրապետություն և կատարել քաղաքական ու տնտեսական բարեփոխումներ։ Կայսրուհու թույլտվությամբ Յուան Շիկայը Սուն Յաթ-Սենի հետ բանակցություններ վարեց։ Վերջինս արդյունքում դեմ չէր, որ Յուան Շիկայը դառնա Չինաստանի նախագահ։ 1912-ի փետրվարի 12-ին մի շարք բանակցություններից հետո, կայսրուհին հրովարտակ թողեց փոքր տարիք ունեցող կայսր Պի Իի գահից հրաժարվելու մասին։ Այս գործողությունը վերջ դրեց կայսերական Չինաստանի 2000-ամյա պատմությանը և սկիզբ դրվեց անկայունության ժամանակաշրջանի։ Քաղաքական ջախջախվածության, խմբավորումների պայքարի, երկրի տնտեսական հետամնացության պատճառով նրա գոյությունը հարցականի տակ էր։ 1930-ական թվականներին Ճապոնական Կայսրությունը ներխուժեց Հյուսիս-Արևելյան Չինաստան և նպաստեցին այնտեղ մարիոնտային Մանչժոու ստեղծմանը (1932), որի կայսրը ՊԻ Ի-ն էր։ 1945 թվականին՝ Սովետական Միության ներխուժումից հետո, այս պետությունը դադարեցրեց իր գոյությունը։

Կառավարություն

Ցին դարաշրջանի մանդարին

Ցին դինաստիայի առաջին կայսրերը ժառանգել են երկրի կառավարման բյուրոկրատական գործիքի ավանդական չինական համակարգը, բայց կարևորագույն պաշտոնները բաժանեցին մանջուրնրեի և հանցամիների միջև, որոշ պաշտոններ տալով մոնղոլներին^[84]։

Նախկինի պես պետական մարմինների համալրման նպատակով քաղաքական գործիչների հավաքագրումը կատարվում էր կայսերական քննության համակարգով՝ մինչ 1905 թվականի նրա վերացումը։ Ցին կայսրության առաջնորդները տարբերակում էին զինվորական ու քաղաքացիական պաշտոններ, ընդ որում երկուսն էլ ունեին 9 աստիճաններ, իսկ այդ աստիճանները բաժանվում էին ա և բ դասերի։ Քաղաքացիական նշանակումները ստորաբաժանվում էին հետևյալ տեսակների՝ Արգելված քաղաքի կայսեր օգնական (ամենաբարձր աստիճան) մինչև հարկահավաքի, ոստիկանական կոմիսարի և քննության ընդունողի։ Զինվորական դիրքերը դասակարգվում էին ըստ հիերարխիական սանդղակի՝ ֆելդմարշալ կամ կայսերական պահակախմբի ղեկավարից մինչև երրորդ կարգի սերժանտ, կապրալ և երկրորդ ու առաջին կարգի շարքայիններ^[85]։

Կենտրոնական պետական մարմիններ

Ցին կայսրության ամբողջ ղեկավարումը կայսեր կերպարի շուրջ էր, որը ուներ բացարձակ իշխանություն և ղեկավարում էր 6 խորհուրդների՝ նախարարությունների (六部), դրանցից յուրաքանչյուրը ուներ երկու նախագահ և 4 փոխնախագահ (侍郎)։ Ի տարբերություն Մին դինաստիայի օրորք գործող կանոնների, Ցինի քաղաքականությունը կայանում էր նրանում, որ կարևոր պաշտոնները բաժանվում էին մանջուրների և հանական կառավարիչների միջև, որոնք անցել էին կայսերական բոլոր քննությունները։ Մեծ քարտուղարությունը, որը համարվում էր կարևոր մարմին, և որը կատարում էր կառավարական գործունեություն Մին դինաստիայի օրոք, կորցրեց իր նշանակությունը և վերածվեց կայսերական գրասենյակի։ Մին դինաստիայի օրոք եղած սահմանակարգերը կազմեցին ցինական «ներքին արքունիքի» միջուկը, որը զբաղվում էր ընթացիկ հարցերով և տեղակայված էր Արգելված քաղաքի հարավային մասում։ Սակայն, որպեսզի «ներքին արքունիքը» իր ձեռքը չվերցնի բոլոր ակտուալ կառավարական լծակները, Ցին դինաստիայի կայսրերը հետևեցին, որ կարևոր հարցերը լուծվեն «ներքին արքունիքում», որը վերահսկվում էր արքունական ընտանիքի կողմից և Արգելված քաղաքի հյուսիսային մասում էր գտնվում։ Նրա գլխավոր սահմանակարգը համարվում էր Մեծ Խորհուրդը։ Այն առաջացել է 1720 թվականին Յունչժեն կայսեր կառավարման ժամանակ, որպես պետական օրգան, որը կոչված էր ղեկավարելու մոնղոլների դեմ ռազմական շարժումը, բայց շուտով դարձավ իշխանության կենտրոնական մարմինը^[86]։ Մեծ Խորհուրդը դարձավ կայսեր գաղտնի խորհուրդը։

Ստորև ներկայացված են 6 նախարարությունների ցուցակն ու նրանց պարտականությունների գոտիները։

Երկուհազարանոց թղթադրամ(1859 թվական)

• Քաղաքացիական նշանակումների խորհուրդ (吏部): Պատասխանատու էր բոլոր քաղաքացիական ծառայությունների կադրերի համար, ներառյալ նշանակումները, ծառայության ընթացքում առաջխաղացումը և ազատումը։ Սրա վարույթում էր գտնվում նաև «պատվո ցուցակը»։
• Դրամամուտքի խորհուրդ (户部): Չինական հու (户) բառի բառացի թարգմանությունն է - «տնատիրություն»։ Իր կառավարման մեծ մասում Ցինի կառավարությունը եկամուտների հիմնական մասը ստանում էր աղի և թեյի առևտրի տնատիրությունների և պետական մենաշնորհի հարկադրման միջոցով։ Այդպես «տնատիրությունը» կայսերական եկամուտների հիմքն էր։ Դեպարտամենտը պատասխանատու էր հարկահավաքության համար, ինչպես նաև երկրի ֆինանասական մենեջմենթի համար ընդհանրապես։
• Արարողակարգերի խորհուրդ (禮部): Այս խորհուրդը պատասխանատու էր պալատական արձանագրությունների հետ կապված հարցերի համար։ Նրա իրավասությունների մեջ մնում էին նախնիներին աղոթելու, տարբեր աստվածներին ուղղված ծիսակատարությունների (որոնք հաճախ կատարում էր կայսրը), արարողակարգերի կազմակերպումը, ինչպես նաև Չինաստանի վասալ երկրների հետ հարաբերությունների հաստատումն ու քննական համակարգի նկատմամբ վերահսկողությունը։
• Պատերազմի խորհուրդ (兵部): Ի տարբերություն Մինի դարաշրջանի, երբ այս մարմինն ուներ ավելի շատ իրավասություններ, այժմ դրանք բավականին սահմանփակ էին։ Նախ՝ ութադրոշ բանակը ենթարկվում էր անմիջապես կայսերը, մանջուր և մոնղոլ արքայազներին՝ նախարարությանը թողնելով միայն Դեղին Շտանդարտի բանակի նկատմամբ իշխանությունը։ Երկրորդ՝ խորհրդի գործառույթները ադմինիստրատիվ բնույթ էին կրում։ Զորքի տեղաշարժի հարցերով զբաղվում էր կայսրն անձամբ, սկզբում Մանջուրյան կառավարման խորհրդի միջոցով, ավելի ուշ՝ Մեծ Խորհրդի միջոցով։
• Պատիժների խորհուրդ(刑部): Այս խորհուրդը զբաղվում էր բոլոր իրավական հարցերով, ներառյալ բոլոր դատարանների ու բանտերի նկատմամբ վերահսկողոթյունը։ Ցինի ժամանակաշրջանի Չինաստանի իրավական համակարգը դժվար է համեմատել ժամանակակաիցների հետ, քանի որ բաժանում չկար կատարողական ու օրենսդրական իշխանությունների։ Համակարգը կարող էր լինել անհետևողական, անգամ կամայականության վրա հիմնված, քանի որ կայսրը կառավարում էր դեկրետի՝ օրենքի ուժ ունեցող իրավունքի միջոցով և վերջնական որոշումը կայացնում էր հենց նա։ Նա իրավունք ուներ (և անում էր) չեղարկելու դատարանի որոշումները։ Մանջուրական պետական ինստիտուտների արդարացիությունը հանական մեծամասնությունների նկատմամաբ ևս հարցականի տակ են։ Դինաստիան հանների տարբեր խախտումների համար բավականին դաժան պատիժներ էր սահմանել, թեպետ այդ օրենքները նույնքան խիստ էին, որքան Մինի ժամանակաշրջանում։

Ցին դինաստիայի ժամանակաշրջանի նամականիշ Յանտայից։

• Աշխատանքների խորհուրդ (工部): Պատասխանատու էր բոլոր պետական շինարարական նախագծերի համար, ներառյալ պալատների ու տաճարների կառուցումը, ջրանցքների վերանորոգումը և համապատասխան վիճակում պահելը, դրամի հատումը։ Դինաստիայի կառավարման Հենց սկզբից կառավարությունը առաջնորդվում էր երկուական նշանակման համակարգով, երբ յուրաքանչյուր պաշտոն զբաղեցնում էին մինագամից երկու մարդ՝ մանջուր և հան։ Երկրորդը կատարում էր հիմնական աշխատանքը, իսկ առաջինը ապահովում էր նրա հավատարմությունը վարչակարգին^[87]։ Մանջուրների և չինացիների միջև տարբերությունը խորանում էր մինչև դատական հագուստի տարբերություն։ Օրինակ, կայսր Ցյանլունի օրոք նրա ընտանիքի անդամները հագնում էին մեջքին փոքր, կլոր խորհրդանիշներով հագուստ, իսկ հան-պետպաշտոնյաները՝ քառակուսի խորհրդանիշներով։ Բացի վերը նշված խորհուրդներից գոյություն ուներ ևս մեկ միայն Ցին դինաստիայի ժամանակ գործող մարմին՝ Լիֆանյուան։ Այն ստեղծված էր Տիբեթի և մոնղոլական տարածքների նկատմամաբ վերհսկողություն սահմանելու համար։ Կայսրության ընդլայնման հետ Լիֆանյուանը սկսեց զբաղվել բոլոր էթնիկ փոքրամասնությունների հարցերով, որոնք բնակավում էին նրա տարածքում կամ դրա մոտակայքում։ Այս օրգանը զբաղվում էր նաև Ռուսաստանի հետ կապերի հաստատմամբ։ Ուներ նախարարության կարգավիճակ և ղեկավարվում էր համապատասխան պաշտոնյաներով։ Սակայն սկզբում այն կարող էին գլխավորել միայն մանջուրները կամ մոնղոլները, իսկ հաների համար այս պաշտոնը հասանելի դարձավ ավելի ուշ։ Թեև Լիֆանյուանը կատարում էր արտաքին գործերի նախարարության գործառույթներ, բայց այս օրգանը այդպես էլ չզարգացավ իբրև բացառապե ս արտաքին հարաբերություններով զբաղվող օրգան։ Մինչև 1861 թվականին Չինաստանի՝ 2-րդ ափիոնային պատերազմում պարտությունը անգլո - ֆրանսիակն կոալիցիայի հետ - այն երկրում գոյություն չուներ։ Նշված թվին Ցինը ստեղծեց արտաքին հարաբերություններով զբաղվող նոր օրգան՝ Ցզունլի Յամեն։ Այն սկզբում իբրև ժամանակավոր օրգան է ստեղծվում և համալրվում է Մեծ Խորհրդի կողմից երաշխավորված գործիչներով։ Սակայն արտաքին աշխարհի հետ կապերի ինտենսիվ լինելու հետ կապված նախարարությունը աճում և զարգանում էր մաքսատան մաքսերից եկած եկամուտներով, որոնք անցան նրա անմիջական վարույթ։ Գոյություն ուներ ևս մեկ յուրօրինակ օրգան՝ Կայսերական տան կառավարում։ Այս ստեղծվել է Մինի կառավարման վերջում, բայց ավելի ակտիվ դարձավ 1661 թվականին Շունչժին կայսեր մահվանից հետո նրա որդի Կանսի օրոք^[88]։ Սկզբում այս օրգանը պետի զբաղվեր կայսերական ընտանիքի ներքին հարցերով և Արգելված Քաղաքի ներքին արքունական հարցերով պետք է զբաղվեր (այսինքն այն փոխարինում էր չինացի եվնուխներին)։ Բայց այն մեծ դեր խաղաց նաև Տիբեթի ու Մոնգոլիայի հետ կայսրության հարաբերություների հարցում, հասցրերց մասնակցել առևտրին (նեֆրիտ, ժենշեն, աղ, բուրդ և այլն ), Ցզյանյանի շրջանում ղեկավարում էր մանածագործական արտադրամասերը, նույնիսկ հրապարակում էր գրքեր^[89]։

Շահութաբեր էր նաև անհատ մագնատեների հետ գործերի վարումը, հատկապես հաշվի առնելով նրանց հետ անձնական շփումները, որոնք բարդություն չէին ներկայացնում չինական բյուրոկրատիայի շերտավորումը հաշվի առնելով։ Դեպարտամենտը համալրվում էր պետական պաշտոնյաներով և ծառաներով՝ բառի բուն իմաստով ստրուկներով (բուի包衣) որոնք ութադրոշ բանակից էին^[90]։ 19-րդ դարի կեսին այն ուներ ամենքիչը 56 ստորաբաժանում^[91]։

Վարչական բաժանում

Ցին կայսրությունը 1820 թ։ Գավառները նշված են դեղինով, ռազմական նահանգները և պրոտեկտորատները բաց դեղինով, վասալ պետությունները նարնջագույնով։

Ցին կայսրությունը 1833 թվականին

Ցին կայրությունը մեծ չափերի հասավ XVIII դարում, երբ իր իշխանությունը տարածեց 18 ավանդական գավառների վրա, ինչպես նաև ժամանակակից Հյուսիս-արևելյան Չինաստանի տարածքի, Ներքին Մոնգոլիայի, Արտաքին Մոնգոլիայի, Սինցզյանի, որն ընդհանուր հաշվով 13 միլիոն քառակուսի մետր էր։ Նախնական 18 գավառների փոխարեն արդեն կար 22։ XIX դարի վերջին Թայվանը դարձավ առանձին գավառ, բայց 1895 թ․ փոխանցվեց Ճապոնիային, երբ Չինաստանը պարտվեց պատերազմում։ Բացի այդ Կորեան և Վիետնամը ևս Չինաստանի վասալներն էին բավականին երկար ժամանակ։ XVIII դարում Ցին կասյության ազդեցությունը տարածվեց Տիբեթի վրա (ու-ցանգ և Արևմտյան Կամ, որն այժմյան Տիբեթյան ինքնավար մարզում է)։

1. Տյան-Շանի Հյուսիսային և հարավային շրջանները, որոնք հետո դարձան Սինցզյանի գավառներ, հաճախ փոքր կիսաինքնավար կազմավորումներ, ինչպես Կումուլսկյան և Տուրֆանյան խանությունները, որոնք հետո մտան «Արևելյան մարզի» մեջ։
2. Արտաքին Մոնգոլիան - Խալխա, Կոբդոի շրջան, Տանու- Ուրյանխան
3. Ներքին Մոնգոլիան - վեց մոնղոլական սեյմեր՝ Ջիրիմ, Ձոսոտու, Ջոուդա, Սիլինգոլ, Ուլանցաբ, Իհեդջու։
4. Մոնղոլական այլ սեյմեր Սինցզյանի տարածքում
5. Մանջուրիան - Հյուսիսարևելյան Չինաստանը հետո բաժանվեց գավառների։

18 գավառներ (Ներքին Չինաստան)

• Ջիլի
• Հենան
• Շանդուն
• Շանսի
• Շենսի
• Հանսու
• Հուբեյ
• Հունան
• Գուանդուն
• Հուանսի
• Սուչուան
• Յուննան
• Հուեյջոու
• Ցզյանսի
• Ցզյանսու
• Չզեձյան
• Ֆուցզյան (ներառյալ Թայվանը մինչև 1885)
• Անհոյ

Ցին դինաստաիայի վերջին շրջանի հավելյալ գավառները

• Սինցզյան
• Թայվան (մինչև 1895)
• Ֆենտյան, որն այսօր հայտնի է որպես Լյաոնին
• Գիրին
• Հեյլունցզյան

Գավառների կառավարում

Ցին կայսրությունը մոտ 1820 թվականին

Գավառների կառավարումը Ցինի ժամանակաշրջանում հիմնված էր Մինի 15 շրջանային ադմինիստրացիաների վրա, հետո արդեն 18 շրջանների, որոնք բաժանման արդյունք էին։ Օրինակ, Հուգուան գավառը բաժանվեց Հուբեյի և Հունանի։ Գավառական բյուրոկրատիան շարունակում էր բաժանված մնալ ավանդական երեք ուղղությունների՝ ռազմական, քաղաքացիական, գրաքննիչների գերատեսչություն։ Յուրաքանչյուր գավառ կառավարում էր նահանգապետը (巡撫, xunfu) և գավառական զինվորական ղեկավարը (提督, tidu): Ավելի ստորին մակարդակ ուներ ոստիկանապետությունը (府, fu) ոստիկանապետի գլխավորությամբ (知府, zhīfǔ), իսկ սրանից էլ ստորին մակարդակում ՝ ենթաստիկանությունը(zhou)՝ ենթաոստիկանապետի ղեկավարությամբ։ Իշխանության ամենաներքին «հարկը» շրջանն էր, որ գլխավորում էր քաղաքապետը։ 18 նահանգները հայտնի էին նաև իբրև Ներքին Չինաստան։ Գեներալ- նահանգապետի պաշտոնը (總督, zongdu) գավառական ադմինիստրացիայի ամենաբարձր դիրքն էր։ Ներքին Չինաստանում կային այդպիսի 8 կուսակալներ, որոնցից յուրաքանչյուրը կառավարում էր երկուսից երեք գավառ։ Ջիլիի կուսակալը, որը պատասանատու էր մայրաքաղաքի շրջակայքի, Պեկինի համար, այդ ութից ամենահզորն էր։

1. Ջիլիի կուսակալ- պատասխանատու էր Ջիլի գավառի համար
2. Շաան-գան կուսակալ- Շենսի և Հանսու գավառներ
3. Լիանգիանի կուսակալ- Ցզանսյու, Ցզյանսի, Անհոյ
4. Հուգուանգի կուսակալ- Հուբեյ և Հունան
5. Սիչուն կուսակալ- Սիչուան
6. Մին- դզե կուսակալ- Ֆուցզյան, Թայվան, Չզեցզյան
7. Լիան- գուան կուսակալ- Հուանդուն, Հուանսի
8. Յուն-Գուի կուսակալ- Յուննան, Հուեյչժոու

XVIII դարի կեսերին Ցին կառավարիչները բարեհաջող իրենց կայսրությանը միացրին նաև Արտաքին ու Ներքին Մոնղոլիաները, Տիբեթն ու Սինցզյանը։ Կայսերական կոմիսարները և կայազորը ուղարկվեց Մոնղոլիա և Տիբեթ՝ այնտեղի կայունության համար։

Այդ տարածքները նաև կենտրոնական կառավարական հաստատության՝ Լիֆանսյուանի իշխանության տակ էին։ Ցինհայը ևս անցավ Պեկինյան կառավարության իշխանության տակ։ Սինցզյանը, որ հայտնի էր նաև իբրև չինական Թուրքստան, բաժանված էր շրջանների։ Այսօր դրանք հայտնի են ինչպես Դժունգարիա և Թարիմյան խոռոչ։ 1762 թ․ այս շրջանները ենթարկվում էին մեկ ռազմական կառավարչի, որը պետք է տիրեր նրանց տարածքներին և քաղաքացիական ողջ իշխանության։ Ցյանլուն կայսրը հենց սկզբից թույլ տվեց, որ բոլոր խաները բնակվեն Ջունգարիայում։ Նրանց ներթափանցումը Թարիմ Բասին սկզբում արգելված էր, բայց արգելքը հանվեց, երբ 1820-ականներին Ջհանգիր խոջան կազմակերպեց ասպատակություն չինական իշխանությունների դեմ։ Մինչ գավառների բաժանումը՝ Մանջուրիան ևս կառավարվում էր ռազմական նահանգապետերի միջոցով, բայց որոշ տարածքներ XIX դարի կեսերին անցան Ռուսական Կայսրությանը։ Ներքին տարածքով, որն անվանում էին Ուռենու ցանկապատ, Մնաջուրիան կտրվեց Չինաստանի տարածքից։ Նրա խնդիրն էր թույլ չտալ, խաների ներխուժումը այդ շրջան։ Սակայն 1860-ականներին կառավարարությունը փոխեց կարծիքը այդ հարցի շուրջ և հանեց արգելքը^[90]։

Ցինի կայսրերը միաժամանակ հանդիսանում էի նաև մոնղոլ խաներ, տիբեթյան բուդդիզմի հովանավորներ և մուսուլման Թուրքստանի պաշտպան։ Սակայն նրանց քաղաքականությունը փոխվեց 1884 թ․ Սինցզյանի գավառի ստեղծումից հետո։ Մեծ խաղի ժամանակաշրջանում, փորձելով օգտագործել Դունգանյան ապստամբությունը (1862-77) հյուսիս-արևելյան Չինաստանում։ Մահոմեդ Յակուբ Բադաուլետ բեկը բրիտանացիների աջակցությամբ Կենտրոնական Ասիայից ներխուժեց Սինցզյան և իրեն հռչակեց Կաշգար թագավորության առաջնորդ։ Կայսրը զորք ուղարկեց և հաջողությամբ հետ գրավեց կորցրած տարածքները և Սինցզյանում ևս հաստատեց Ներիքն Չինաստանում գործող կառավարման համակարգը՝ Կումուլսկյան խանությունը, որը ներառվել էր կայսրության մեջ 1757 թ․ վասալի կարգավիճակով։ Ջունգարների դեմ համատեղ գործողություններից հետո, այն պահպանեց այդ կարգավիճակը անգամ Սինցզյանի՝ գավառի վերափոխումից հետո մինչև Սինհանյան հեղափոխություն, անգամ ավելի ուշ մինչև 1930 թ․^[92]։ 20-րդ դարի սկզբին Բրիտանական կայսրությունը Տիբեթ ուղարկեց մեծ էքսպեդիացիա և ստիպեց տիբեթցիներին կնքել պայմանագիր։ Ցինի կայսրությունը պատասխանեց հայտարարությամբ այն մասին, որ Տիբեթի վրա ունի գերիշխանություն^[93]։ Այս ամենի արդյունքը անգլո-չինական կոնվենցիան է 1906 թ․։ Բրիտանացիները պարտավորվեցին բռնի ուժով չմիացնել Տիբեթը, իսկ չինացիները՝ թույլ չտալ լեռնային երկիր այլ գերտերությունների մուտքը^[94]։ 20-րդ դարի սկզին դինաստիան Մանջուրիան ևս բաժանեց 3 գավառների, որոնք պաշտոնապես կոչվում էին «երեք հյուսիս-արևելյան»։ Նրանցում նշանակվեց նոր թվով 9-րդ կուսակալը։

Վարչական կոմիսարիայի կառավարման մարմին (布政使司) (Գավառները 省, shěng; Վարչական գավառները 行省)

Շրջաններ (道, dào)

Գավառական ենթակայության շրջան (直隶州)

մարզ (府, fǔ)

Գավառական ենթակայության շրջան (直隶厅)

Գավառ (县)

մարզային ենթակայության շրջան(散州)

Գավառ (县)

Փոխոստիականություն (散廳/散厅, sàntīng)

Ռազմական ոլորտ

Ցինի կառավարման սկիզբ

Ցյանլուն կայսրը կատարում է ստուգիչ ուղևորություն դեպի հարավ։ 12-րդ մաս, վերադարձը պալատ (հատված), 1764-1770 Սու Յանգ

Առաջին բանակը, որ Ցինի իշխանության տակ էր, ութադրոշ բանակն էր, որ ստեղծել էր Նուրհացին, որպեսզի վերակազմի ջուրջենյան հասարակությունը և միավորի տարբեր տոհմերը մեկ ազգի մեջ։ Ութ դրոշակները տարբերվում էին գույներով՝ դեղինը, բաց դեղինը և սպիտակը համարվում էին բարձրագույն և գտնվում կայսեր անմիջական հրամանատարության տակ։ Միայն մանջուրները և բարդ զինվորական փորձություններ անցած սահմանափակ թվով հաները կարող էին ընդգրկվել նրա թիկնապահների ցանկում։ Մյուս դրոշակները համարվում էին ստորին։ Դրանք կառավարում էին մանջուրյան արքայազները և ոչ պաշտոնապես անվանվում էին նաև «արքայազների երկաթե սաղավարտներ»։ Արքայազներն ու բարձրադիր զինվորականները միասին կազմում էին մանջուրյան ազգի կառավարման գլխավոր օրգան։ Նուրհացիի որդի Այսինգյորո Աբահայը բանակը համալրեց մոնղոլական ու հանական դրոշակներով։ 1644թ Պեկինին տիրելուց հետո բանակը համալրվեց նաև Կանաչ Շտանդարդի բանակի ստեղծումով, որտեղ մեծ մասմաբ Մին դինաստիայի գերեվարված զինվորներն էին։ Այն ստեղծվեց Մին դինաստիայինի նմանությամբ և ղեկավարվում էր սեփական ու մանջուրական սպաների կողմից։

Ութադրոշ բանակը սկզբում ստեղծվեց էթնիկ գործոնով՝ ներառելով միայն մանջուրներին ու մոնղոլներին, չհաշված ծառաներին։ Սակայն Չինաստանի «հայտնության» տարիներին բանակում հաների թիվը աճեց, որը թույլ տվեց Այսինգյորո Աբահանին ստեղծել ութ խանյան դրոշակները(漢軍八旗): Նրանց թիվն ավելի աճեց Ցինի կողմից Պեկինի գրավումից^[95] հետո։ Հանյան դրոշակակիրները իրենց բարձր դիրքը պահպանում էին Ցինի կառավարման սկզբնական շրջանում, հատկապես կայսրերի կողմից Շունչժիի ու Կանսիի գրավման ժամանակ։

XVIII դարի կեսերին ևս բանակում ավելի մեծաթիվ էին հաները։ Եվրոպացի ճանապարհորդները նրանց անվանում էին թաթարիզացված։ Կայսր Ցյանլունն, ընդհակառակը, աշխատում էր մաքրել բանակը խաներից՝ նրանց կամ խնդրելով կամ պահանջելով լքել դիրքը։ Մտահոգված լինելով մանջուրների ինքնության թուլացմամբ, նա քայլեր ձեռնարկեց եղած մշակույթն ու լեզուն պահպանելու համար։ Այս ամենը բերեց նրան, որ մանջուրները նորից բանկաում դարձան մեծամասնություն, իսկ ավելի վաղ Հարավային Չինաստանի Ֆուչժուի, Շենյանի և Հունաչժոյի խանական կայազորները փոխարինվեցին մանջուրականով։ Այս շարժումը սկսվեց 1757 թ․։ Ցյանլունի կողմից իրականացվող փոփոխությունները հատկապես ծանր հարված հասցրին հեռավոր կայազորների խաների վրա։ Խանական դրոշակակիրների դիրքը թուլացավ, իսկ մանջուրների հակառակը^[96]։ Խանական դրոշակակաիրները հետևյալ հարաբերակցությունն ուներին՝ Շունժի՝ 75% 1648-ին, 72% 1723-ին, բայց նվազեց մինչև 43% 1796-ին։ Ցյանլունն իր հիմնական ուժերն կենտրոնացրեց բանակից հանական փախստականների մնացորդների վերացմանը, որոնք մանջուրներին էին միացել 1644 թ՝ անցենելով Շանհայյան անցումը։ Բայց նա ավելի լոյալ վերաբերեց նրանց, ովքեր մինչև 1644-ն էին մուտք գործել, որոնք հայտնի էին նաև անցումով վիշապին հետևածները (從龍入關).

Ուշ շրջանի Ցինի փորագրություն ծառի վրա՝ Յանչժոնսկյան սպանդ, որը տեղի է ունեցել 1645-ին: XIX դարի վերջին այս իրադարձությունը հեղափոխականների կողմից իրագործվել է հակամանջուրյան տրամադրությունները չինական հասարակության մեջ ճնշելու համար։

Մեկ դար առանց պատերազմի լինելուց հետո ութադրոշ բանակը կորցրեց իր մարտունակությունը։ Եվրոպական ներխուժումներից առաջ այն ուներ քաղաքացիական բանակի կարգավիճակ, որը բաղկացած էր հողագործներից, որոնք ապրում էին իրենց սեփական կյանքով, բայց պարտավոր էին պատերազմի ժամանակ ծառայել բանակում։ Այս բանակը պրոֆեսիոնալ դարձնելու որոշումը բերեց որոշ հրամանատարների հարստացման, կաշառակերության, մարտունակության անկման։ Նման ճակատագրի արժանացավ նաև Կանաչ Շտանդարտի բանակը։

Ապստամբություն և արդիականացում

Գեներալ Ցզեն Գոան

Թայպինների ապստամբության սկզբում Ցինի բանակը կրեց մի քանի ջախջախիչ պարտություն։ Սրանց վերջնակետը դարձավ Նանկինի անկումը 1853։ Շուտով թայպինյան էքսպեդիցիոն ուժերը շարժվեցին դեպի հյուսիս և հայտնվեցին Տյանցզինի տարածքներում, որը տեղակայված էր կայսրության սրտում։ Խուճապի մեջ գտնվող արքունիքը համայեց Ցզեն Գոֆան անունով ադմինիստրատորին շրջանային ու գյուղական բնակչությունից բանակ ստեղծել(tuanlian): Նա բանակը կազմեց այն բնակիչներից, որոնք թայպինների ներխուժման վտանգի տակ էին։ Այս նոր ուժը հայտնի դարձավ Հուանի բանակ անունով, որն անվանումը ստացավ Հուան գավառից։

Բնական համարվում էր տեղական ոստիկանության և մշտական բանակի խառնուրդը։ Այն պրոֆեսիոնալ ուսուցում էր ստանում, բայց ֆինանսավորվում էր տեղական գանձարանից և միջոցներից, որոնք բանակի կարիքներ համար հավաքագրում էին շրջանային արքունականները։ Այս բանակն ու նրանից հետո ստեղծվածը, Ցզեն Գոֆանի աշակերտ Լի Հունչժանի կողմից ստեղծված Հուանի բանակը միասին ստացան «Յոն Յին» (Քաջ ճամբար) անվանումը։

Ցզեն Գոֆանը ռազմական փորձ չուներ։ Նա ստացել էր չինական պաշտոնիայի դասական կրթություն և Հուանի բանակի ստեղծման համար վերցրել էր Մինի Գեներալ Ցի Ցզիգուանի միտքը, ով մշտական բանակի թույլ լինելու պատճառով ստիպված էր ստեղծել մասնավոր բանակ և պայքարելու ճապոնացի ծովահենների հարձակումների դեմ XVI դարի կեսերին։ Նա նախընտրում էր իր զինվորների լոյալությունը կապել նրանց անմիջական հրամանատարների ու հարազատ գավառների հետ։ Ցզին Գոֆանն իր բանակը ստեղծեց միայն թայֆինների ապստամբությունը ճնշելու համար։ Բայց նրա կիրառած համակարգն այնքան արդյունավետ էր, որ հետագայում էլ մնաց կիրառության մեջ ու դինաստիայի համար սկսեց վտանգ ներկայացնել։

1894-4895 թթ․ Կորեայում ազդեցություն ունենալու համար պայքարում ճապոնական զորքերը ցինի զորքին պարտության մատներցին։

Նախ՝ Քաջ բանակը (Yongying) բանակում մանջուրների գերակայությանը վերջ տվեց։ Չնայած դրոշակներն ու Կանաչ Շտանդարտը շարունակում էին գոյատևել, Ցզեն Գոֆանի ստեղծած բանակը դե ֆակտո դարձավ կայսրության հիմնական զինուժը։ Երկրորդ՝ նոր զորքերը ֆինանսավորովում էին գավառական միջոցների հաշվին և ղեկավարվում էին շրջանների հրամանատարների կողմից ինչը թուլացրեց կենտրոնական իշխանության հսկողությունը ամբողջ տարածքում։ Երրորդ՝ քաջ բանակը խրախուսում էր նեպոտիզմը իր հրամանատարենի միջև։ Դա հանգեցրերց նրան, որ XX դարի սկզբին շրջաններում առաջացան սեփական հրամանատարներ^[97]։

Բեյանյան բանակը զորավարժություններում

XIX դարի վերջին արքունիքի նույնիսկ ամենապահպանողական հատվածը չէր կարողանում արհամարհել Չինաստանի ռազմական թուլությունը։ 1860 թվականին ափիոնային պատերազմի ժամանակ մայրաքաղաքը գրավվեց, իսկ ամառային պալատը անգլո-ֆրանսիական կոալիցիոն ուժերի, (որի մեջ 25000 զինվոր էր մտնում )կողմից թալանվեց։ Չինացիների պարտությունը նրանց հնացած զենքերի պատճառով էին, ի հակադրություն եվրոպացիների ժամանակակից զենքերի, որոնք արտադրական հեղափոխության արդյունք էին այդ երկրներում։ Պարտությունից հետո բանակը վերափոխելու և տնտեսությունը վերականգնելու փորձերը սկզբում տվեցին որոշ արդյունք, բայց հետո տապալվեցին ավանդականության և կենտրոնական կառավարության ոչ կամային տեսակետների պատճառով^[98]։

Առաջին ճապոնա-չինական պատերազմում 1894-1895 թթ․ կրած պարտությունը ջրբաժան հանդիսացավ։ Ճապոնական կայսրությունը, որին Ցինի իշխանությունները թերագնահատել էին, ոչնչացրեց Բեյանյան արդիականացված նավատորմը, որը մինչ այդ համրավում էր Ասիայում լավագույնը։ Ճապոնական հաղթանակը հնարավոր եղավ ընդամենը երեք տասնամյակ անց Մեյդզիի վերածնունդից, որը նպատակ ուներ հասնել արևմտյան երկրների տնտեսությանը։ 1894 ցինի կառվարությունը ձեռնարկեց բանակի վերափոխումներ, կոնկրետ քայլեր՝ վերազինելով բանակն ու արևմտյան ստանդարտներին համապատասխան ընտրված հատվածներին մարզելով։ Այդ հատվածները ստացան Նոր բանակ անվանումը։ Դրանցից ավելի հաջողակը Բեյանյան բանակն էր գեներալ Յուան Շիկայի գլխավորությամբ, ով օգտագործում էր իր դիրքը հուսալի սպաներ և քաղաքական ազդեցություն ձեռք բերելու համար․ արդյունքում նա Չինական Հանրապետության նախագահ դարձավ^[99]։

Հասարակություն

Լինչի դատաստանը Պեկինում 1910 թ

Գլխավոր սոցիալական միտումը Ցին դինաստիայի կառավարման վերջում Չինաստանի բնակչության աճն էր։ XVIII դարում նրա քանակը կրկնապատկվեց։ Տեղի էր ունենում մարդկանց մեծաքանակ ներգաղթ։ Գոյություն ունի վկայության այն մասին, որ կայսրության բնակչության արագ աճը աշխարհագրորեն արժական էր, ինչը բավականին անսովոր երևույթ էր Չինաստանի պատմության մեջ։ Համենայն դեպս կառավարությունը ներգաղթը խրախուսելու համար ավելի մեծ ջանքեր էր գործադրում, քան դրա պահպանման։ Գաղթը տարբեր ձևեր էր ընդունում, այն կարելի է բաժանել երկու տարատեսակի՝ նոր տարածքում մշտական բնակություն հաստատելը կամ ժամանակավոր բնակություն։ Տեղափոխվում էին ոչ միայն հասարակ աշխատողները, այլև առևտրականներն ու վաճառականները^[100]։

Ցինի հասարակությունը բաժանված էր հինգ դասի։ Բացի բյուրոկրատներից ու ազնվականներից և գրագետ պետական պաշտոնյաներից, գոյություն ունեին հասարակ չինացիների դասեր^[101]։ Նրանք բաժանված էին երկու դասի՝ «լավ մարդիկ» (լիանմին) և «միջին կամ ցածր» (ջիանմին)։ «Լավ Մարդկանց» դասում օրենքը միանգամից ընդգրկում էր չորս մասնագիտությունների տեր մարդկանց՝ գիտնականներ, գյուղատնտեսներ, արհեստավորներ և առևտրականներ։ Իսկ ստրուկները, ծառաները (սրանց մեջ մտնում էին և դերասանները և մանրմնավաճառները) և ցածր աստիճանի կառավարական պաշտոնյաները միջին դասի մեջ էին մտնում։ Վերջինները իրավունք չուներին պետական պաշտոնյա դառնալու, քննություն հանձնելու և հանդիպում էին անհավասար վերաբերմունքի^[102]։

Տնտեսություն

XVII դարի վերջում չինական տնտեսությունը վերականգնվեց վնասներից, որոնք հասցվել էին պատերազմի պատճառով^[103]։ Հաջորդ հարյուրամյակում շուկայի զարգացում էր կատարվում՝ գավառների մեջ առևտրաշրջանառություն, բնակչության աճ^[104]։ Արտասահմանյան նավերի համար հարավ-արևելյան ափերի բացումից հետո, որոնք փակվել էին XVII դարում, արտաքին առևտուրը արագ վերականգնվեց և հասավ միջինը տարեկան 4 % արդեն դարավերջում^[105]։ Չինաստանն առաջարկեց արտահանել թեյ, մետաքս, և կտորներ՝ ստեղծելով դրական առևտրական բալանս Արևմուտքի հետ^[106]։ Երկիր արծաթի մուտքը դրական ազդեցություն ունեցավ շուկայի վրա և բերեց մրցակցության աճի։

Ցինի շրջանի սկահակներ Գալուստ Գյուլբենկյան թանգարանից, Լիսաբոն, Պորտուգալիա։

Կառավարությունը հողատերերին վերադարձրեց հողերը, որոնք Մինի դարաշրջանի վերջում խլվել էին նրանցից, ովքեր չէին կարոանում հողի հարկ վճարել^[107]։ Հարկային բեռը թուլացվեց՝ բնակչության առևտրական նախաձեռնությունները խրախուսելու համար^[108]։ Մեծ ջրանցքի կառավարումը դարձավ ավելի արդյունավետ, իսկ տրանսպորտը հասանելի դարձավ մասնավոր առևտրականներին^[109]։ Հացահատիկի գների մոնիտորինգի համակարգը վերափոխվեց, որը թույլ տվեց, որ բրնձի գները բարձրանան ամբողջ XVIII դարի ընթացքում^[110]։ Վախենալով խոշոր առևտրկանների ազդեցությունից, Մինի կառավարությունը նրանց սահմանափակում էին լիցենզիաներով^[111]։ Որոշ պատմաբաններ այս սահմանափակումները համարում են եվրոպական հրաշք, որի շնորհիվ արևմտյան երկրնեը առաջ անցան Չինաստանից։

XVIII հարյուրամյակի վերջում բնակչությունը հասավ 300 միլինոի, ի տարբերություն Մինի ժամանակաշրջանի 150 միլիոնի։ Այդ ամենը պայմանավորված էր խաղաղոթյան հաստատումով և կայունությամբ և Չինաստան Ամերիկայից քաղցր կարտոֆիլի, եգիպտացորենի և գետնընկույզի ներմուծմամբ։ Առավել արդյունավետ էին Հարավային Ասիայից բերված բրնձի նոր տեսակները։ Առևտրական գիլդիաները զարգանում էին ամբողջ Չինաստանում, որոնք ունեին անգամ քաղաքական ազդեցություն։ Հարուստ առևտրականները անհամար կարողոթյուն էին դիզում, հովանավորում գրականությունը, թատրոնը և այլ արվեստները։ Հատկապես արագ էին զարգանում տեքստիլ արտադրությունն ու արվեստը^[106]։

Մշակույթ և արվեստ

Վրձնով բնանկար, Վան Գայ, 1694

Ցինի օրոք ավանդական արվեստները ծաղկում ապրեցին՝ համալրվելով նոր մոտեցումներով և տարբեր ինովացիաներով։ Ցինի շատ կայսրեր հմուտ էին քնարերգության և հաճախ նաև նկարչության մեջ։ Նրանք պահպանում էին կոնֆուցիականությունը։ Կանսի և Ցյանլուն կայսրերը հարգում էին չինական ավանդույթները սեփական օրինականությունը պահպանելու համար։ Նրանցից առաջինը հովանավորում էր Պեյվեն Յունֆուին, երբ նա գրում էր հանգերի բառարանը, որը հրատարակվել է 1711 թվականին, և Կանսի բառարան աշխատությունը, որը 1716-ին է լույս տեսել և համարվում է հեղինակային աղբյուր մեր ժամանակներում ևս։ Երկրորդը օգնեց հավաքել չինական պատմության մասին տեքստերի ամենամեծ ժողովածուն՝ Սիկու Ցյուանշուն, որը պատրաստ էր 1782-ին։

Արքունական նկարիչները ստեղծում էին Ցին դինաստիայի ժամանակ ստեղծված գլուխգործոցների նոր տարբերակները։ Ցժան Դզեդունյանի «Ջրի վրայով մահացածների հիշատակի օրը» աշխատանքը ցուցադրում է երջանիկ իրականությունը^[112]։ Չինաստանի կառավարիչները գնում էին երկրի հարավ և ֆինանսավորում իրենց հավերժացնող հոյակապ ձեռագրերի ստեղծումը։ Կայսերական հովանու ներքո սկսեցին արտադրվել նաև բարձրանկարչական կերամիկան ու չինական արտահանվող ճենապակին։ Առավել տպավորիչ արվեստի գործեր ստեղծվում էին գիտական ու քաղաքացիական միջավայրում։ Գեղագրությունն ու գեղանկարչությունը^[113] շարունակում էին մնալ նկարիչների հետաքրքրությունների շրջանակում^[114]։

Կրթված պալատականները իրենց մշակույթին համապատասխան համարում էին չորս արվեստներ։ Դինաստաիայի կառավարման սկզբնական շրջանի հայտի նկարիչներից էին Ջու Դան (1626-1705) և Շիտաոն (1641-1707)։ XIX դարը Չինաստանին տվեց գեղանկարչության Շանհայական և Լինանյան դպրոցները, որոնք կիրառում էին ժամանակակից իրականության նկարագրման ավանդական մեթոդներ^[115]։ Կաոժեն դպրոցի գիտանականները նոր ուղղություն ստեղծեցին՝ կասկածամիտ փիլիսոփայություն՝ տեքստերի վերլուծության ուղղվածությամբ։ Բյուրոկրատ-գիտնականները, այդ թվում Լին Դզենսյուան և Վեյ Յուանը, մշակեցին պետության կառավարման պրակտիկ դպրոց, որը պետք է ներառեր բյուրոկրատական փոփոխություններն։

Ցյանլուան կայսեր ժամանակաշրջանի նեֆրիտե գիրք։ Ցուցադրված է Բրիտանական թանգարանում։

Ցին դինաստիայի օրոք նոր բարձունքների հասավ գրականությունը։ Բանաստեղծությունը դեռևս հենվում էր կրթված տղամարդկանց վրա, բայց կանայք ավելի շատ էին գրում։ Բանաստեղծները ներկայացնում էին տարբեր սոցիալական շերտեր ու կենսակերպ։ Ցին դինաստիայի բանաստեղծական արվեստը այսօր ակտիվ հետազոտությունների բնագավառ է համարվում և հետազոտվում է Մինի շրջանի բանաստեղծությունների հետ միասին, ինչպես նաև չինական օպերայի, դասական բանաստեղծության։ Դասական բանաստեղծության համար հատկանշական է մայրենի լեզվին անցնելու դերը, իսկ կանանց բանաստեղծությունների համար՝ չինական գրականության մեջ դրա դերի մեծացումը։ Ցինի ժամանակաշրջանը հարուստ էր բանաստեղծական քննադատությամբ, իսկ այսօրվա դասական չինական բանաստեղծությունների մեծ մասը փոխանցվել են այդպիսի շրջանի ծաղկաքաղի շնորհիվ, ինչպես Ցյուան Տանշի և Տրիստա Տանի բանաստեղծությունները։ Պուն Սունլինը իր «Լյաո ջայ ջի ի» աշխատությամբ՝ «Լյաոի կաբինետից տարօրինակ պատմվածքներ» գրականության ուսումնասիրումը հասցրեց բարձր մակարդակի։ Աշխատությունը հրատարակվել է XVIII դարի միջնամասում, իսկ Շեն Ֆուն Լողացող կյանքի վեց գլուխներում ցուցադրեց ոչ պաշտոնական կենսագրության հմայքները։ Այս աշխատանքը ստեղծվել է XIX դարում, բայց հրատարակվել է միայն 1877 թվականին։ Վեպի արվեստը գագաթնակետին հասավ Ցաո Սյուեցինի (Քուն Կարմիր վերնատանը) աշխատություններում, նրա աշխատանքներում կային սոցիալական մեկնաբանություններ ու հոգեբանական խորություն։ Այս ամենը հանդիպում էր նաև այլ բարձրակարգ վեպերում, ինչպես Ու Ինգզիի «Գիտնականները» (1750) և Լի Ռուժենի «Ծաղիկներ հայելու մեջ» (1827)^[116]։

Ժուան Յուան- Ցինի ժամանակաշրջանի պետական պաշտոնյա, հայտնի արվեստագետ ու լուսավորիչ

Թատերական բանագավառում առաջին իրադարձությունը Կուն Շանժենի «Դեղձի ծաղիկներով հովհար» օպերայի ստեղծումն էր (1699), որը ռոմանտիկ տոներով էր նկարագրում Մին դինաստիայի անկումը։ Ավելի ազդեցիկ ուղղություն դարձավ այսպես կոչված Պեկինյան օպերան, թեև տեղական ու ժողովրդական օպերաները ևս հայտնի էին երկրում։

Չինական խոհանոցը ազգային հպարտության առարկա է համարվում, որը նաև հարուստ անցյալ ունի։ Գուրմանները ինչպես Յուան Մեյը, ստեղծում էին ստեղծում էին չինական թեյի համտեսման էսթետիկ միջոցներ։ Նրա՝ «Սույյուան շիդան» աշխատությունը մանրամասնում է խոհարարության պրակտիական ու էսթետիական, ինչպես նաև ներառում էր Ցյանլուն կայսեր ժամանակաշրջանի բազմաթիվ բաղադրատոմսեր։ Հայտնի մեծ մանջուրական խնջույքը ծագել է արքունական խնջույքներից։ Դրանք ցուցադրում են մանջուրների մոտեցումը կերակուրին ու սնվելուն^[117]։

Թեև խոհարարագետները, քննադատում էին մանջուրական շքեղությունը, անվանելով այն՝ «վատ խոհարարների գռեհիկ սովորույթներ», և ասում էին, որ «Դրանք պիտանի են միայն նոր կապեր հաստատելու համար կամ երբ գալիս է առաջնորդը» (皆惡廚陋習。只可用之於新親上門，上司入境)^[118]:

19-րդ դարի վերջին նշված արվեստներն ու մշակույթը սկսեցին միահյուսվել համաշխարհային արվեստի հետ։ Մնում էր մեկ հարց ՝ մնալ ազգային ավանդույթների շրջանակո՞ւմ, թե՞ անցնել նորին։ Դասական կրթություն ստացած կոնֆուցիականներ Լյան Ցիչաոն և Վան Գովեյը այդ կաննորերը քանդեցին ավելի ուշ, աշխատելով այդ շրջանակների մեջ (Նոր մշակույթի համար շարժում)^[119]։

Տես նաև

• Չինաստանի պատմություն

Ծանոթագրություններ

1. Yamamuro Shin'ichi. Manchuria Under Japanese Domination. — University of Pennsylvania Press, 2006. — P. 246. — ISBN 978-0-8122-3912-6.
2. eng Emma Jinhua. Taiwan's Imagined Geography: Chinese Colonial Travel Writing and Pictures 1683–1895. — Cambridge, MA, USA: Harvard University Asia Center, 2006. — ISBN 978-0674021198.
3. Elliott (2001), p. 56.
4. Crossley (1997), pp. 212–213.
5. Elliott (2001), p. 402, note 118.
6. Treaty of Nanking. 1842.
7. McKinley, William. «Second State of the Union Address». 5 Dec. 1898.
8. Zhao (2006), pp. n 4, 7–10, and 12–14.
9. Bilik, Naran. Names Have Memories: History, Semantic Identity and Conflict in Mongolian and Chinese Language Use. // Inner Asia 9.1 (2007): 23-39. p. 34
10. Ebrey (2010), p. 220.
11. Pamela Crossley, The Manchus, p. 3
12. Patricia Buckley Ebrey et al., East Asia: A Cultural, Social, and Political History, 3rd edition, p. 271
13. Frederic Wakeman, Jr., The Great Enterprise: The Manchu Reconstruction of Imperial Order in the Seventeenth Century, p. 24, note 1
14. Ebrey (2010), pp. 220–224.
15. Bernard Hung-Kay Luk, Amir Harrak-Contacts between cultures, Volume 4, p.25
16. A Military History of China. — University Press of Kentucky, 2012. — P. 116–. — ISBN 0-8131-3584-2.
17. A Military History of China. — University Press of Kentucky, 2012. — P. 117–. — ISBN 0-8131-3584-2.
18. A Military History of China. — University Press of Kentucky, 2012. — P. 118–. — ISBN 0-8131-3584-2.
19. Shuo Wang. Qing Imperial Women: Empresses, Concubines, and Aisin Gioro Daughters. // Anne Walthall, ed., Servants of the Dynasty: Palace Women in World History (Berkeley: University of California Press, 2008) p. 148
20. Wakeman 1977, p. 79.
21. Crossley, 2010, p. 95.
22. Anne Walthall. Servants of the Dynasty: Palace Women in World History. — University of California Press, 2008. — P. 154–. — ISBN 978-0-520-25444-2.
23. Encyclopædia Britannica: China. History. The early Qing dynasty. The rise of the Manchu
24. The Cambridge History of China: Pt. 1 ; The Ch'ing Empire to 1800. — Cambridge University Press, 1978. — P. 65–. — ISBN 978-0-521-24334-6.
25. Spence (2012), p. 32.
26. Naquin 1987, p. 141.
27. Evelyn S. Rawski. Ch’ing Imperial Marriage and Problems of Rulership. // Watson, Ebrey eds. Marriage and Inequality in Chinese Society (Berkeley: University of California Press, 1991 p. 175.
28. Spence 1990, p. 41.
29. Spence 1988, pp. 4-5.
30. Di Cosmo 2007, p. 6.
31. Di Cosmo 2007, p. 7.
32. Di Cosmo 2007, p. 9.
33. Di Cosmo 2007, p. 23.
34. Frederic E. Wakeman. The Great Enterprise: The Manchu Reconstruction of Imperial Order in Seventeenth-century China. — University of California Press, 1985. — P. 858–. — ISBN 978-0-520-04804-1.
35. Evelyn S. Rawski. The Last Emperors: A Social History of Qing Imperial Institutions. — University of California Press. — P. 72–. — ISBN 978-0-520-92679-0.
36. Tejapira (2001), p. 44
37. Wakeman (1986), p. 648, n. 183
38. Faure (2007), p. 164.
39. Ebrey (1993)
40. Wakeman 1975b, С. 83
41. [Sealords live in vain : Fujian and the making of a maritime frontier in seventeenth-century China p. 135.
42. Sealords live in vain : Fujian and the making of a maritime frontier in seventeenth-century China p. 198.
43. [Sealords live in vain : Fujian and the making of a maritime frontier in seventeenth-century China p. 206.
44. [Sealords live in vain : Fujian and the making of a maritime frontier in seventeenth-century China p. 307.
45. Rowe (2009), pp. 32–33.
46. David Farquhar. Emperor As Bodhisattva in the Governance of the Qing Empire. // Harvard Journal of Asiatic Studies. — 38.1 (1978): 5-34
47. Spence (2012), pp. 48–51.
48. Di Cosmo 2007, pp. 24-25.
49. Di Cosmo 2007, p. 15.
50. A Military History of China. — University Press of Kentucky, 2012. — P. 119–. — ISBN 0-8131-3584-2.
51. A Military History of China. — University Press of Kentucky, 2012. — P. 120–. — ISBN 0-8131-3584-2.
52. A Military History of China. — University Press of Kentucky, 2012. — P. 121–122. — ISBN 0-8131-3584-2.
53. Manthorpe 2008, p. 108.
54. Spence (2012), pp. 62–66.
55. Spence (2012), p. 72.
56. Hsü (1990), p. 35.
57. Rowe (2009), p. 68.
58. Hsü (1990), pp. 35–37.
59. Spence (2012), pp. 80–83.
60. Spence (2012), pp. 83, 86.
61. In Chinese:康乾盛世"的文化專制與文字獄, china.com. Проверено 30 декабря 2008.
62. Schoppa, R. Keith. Revolution and its Past: Identities and Change in Modern Chinese History. Pearson Hall, 2010, pgs. 42-43.
63. Elliott (2000), p. 617.
64. Bulag 2012, p. 41.
65. Richards 2003, p. 141.
66. Reardon-Anderson 2000, p. 504.
67. Reardon-Anderson 2000, p. 505.
68. Reardon-Anderson 2000, p. 506.
69. Scharping 1998, p. 18.
70. Reardon-Anderson 2000, p. 507.
71. Reardon-Anderson 2000, p. 508.
72. Reardon-Anderson 2000, p. 509.
73. Têng & Fairbank (1954), p. 19.
74. Platt (2012), p. xxii.
75. Wright (1957), pp. 196–221.
76. Paul H. Clyde and Burton F. Beers, The Far East: A history of Western impacts and Eastern responses, 1830—1975 (6th ed. 1975) pp 193-4
77. PO, Chung-yam (28 June 2013). Conceptualizing the Blue Frontier: The Great Qing and the Maritime World in the Long Eighteenth Century (Thesis). Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg. p. 11.
78. Crossley (2010).
79. Reynolds (1993), pp. 35–36.
80. Spence (2012), pp. 223–225.
81. Kaske (2008), p. 235.
82. Mu, Eric. Reformist Emperor Guangxu was Poisoned, Study Confirms. Արխիվացված 2015-05-09 Wayback Machine Danwei. 3 November 2008. Accessed 13 February 2013.
83. Chien-nung Li, Jiannong Li, Ssŭ-yü Têng, «The political history of China, 1840—1928», p234
84. Spence (2012), p. 39.
85. Beverly Jackson and David Hugus Ladder to the Clouds: Intrigue and Tradition in Chinese Rank (Ten Speed Press, 1999) pp. 134—135.
86. Bartlett (1991).
87. The Rise of the Manchus, University of Maryland. Проверено 19 октября 2008.
88. Rawski (1998), p. 179.
89. Rawski (1998), pp. 179–180.
90. Torbert (1977), p. 27.
91. Torbert (1977), p. 28.
92. lliott (2000), pp. 603–646.
93. James A. Millward. Eurasian crossroads: a history of Xinjiang. — Columbia University Press,
94. Convention Between Great Britain and China Respecting Tibet (1906)
95. Naquin 2000, p. 372.
96. Crossley, Siu, Sutton 2006, p. 50.
97. Liu & Smith (1980), pp. 202–210.
98. Wakeman (1977)
99. Liu & Smith (1980), pp. 251–273.
100. Rowe (2002), pp. 480–481
101. Rowe (2002), p. 485.
102. Naquin & Rawski (1987), p. 117.
103. Myers & Wang (2002), pp. 564, 566.
104. Myers & Wang (2002), p. 564.
105. Myers & Wang (2002), p. 587.
106. Murphey (2007), p. 151.
107. Myers & Wang (2002), p. 593.
108. Myers & Wang (2002), pp. 593, 595.
109. Myers & Wang (2002), p. 598.
110. Myers & Wang (2002), pp. 572–573, 599–600.
111. Myers & Wang (2002), pp. 606, 609.
112. «Recording the Grandeur of the Qing» // Chinese painting [1]
113. «Minneapolis Institute of Arts». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-05-29-ին. Վերցված է 2018-05-11-ին.
114. Qing Dynasty, Painting, " Metropolitan Museum of Art
115. "The Lingnan School of Painting, "
116. «"Ming and Qing Novels, " Berkshire Encyclopedia» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 11-ին.
117. Jonathan Spence, "Ch’ing, " in Kwang-chih Chang, ed., Food in Chinese Culture: Anthropological and Historical Perspectives (New Haven: Yale University Press, 1977): 260—294, reprinted in Jonathan Spence, Chinese Roundabout: Essays in History and Culture (New York: W.W. Norton, 1992).
118. River Delicacies 6: Imitation Crab (假蟹)River Delicacies 6: Imitation Crab (假蟹). Translating the Suiyuan Shidan (5 сентября 2014).
119. River Delicacies 6: Imitation Crab (假蟹)River Delicacies 6: Imitation Crab (假蟹). Translating the Suiyuan Shidan (5 сентября 2014).

Գրականություն

• Bartlett, Beatrice S. (1991), Monarchs and Ministers: The Grand Council in Mid-Ch'ing China, 1723–1820, Berkeley and Los Angeles: University of California Press․
• Cassel, Pär Kristoffer (2012), Grounds of Judgment: Extraterritoriality and Imperial Power in Nineteenth-Century China and Japan, Oxford University Press․
• Crossley, Pamela Kyle (1997), The Manchus, Wiley․
• Crossley, Pamela Kyle (2010), The Wobbling Pivot: China since 1800, Malden, MA: Wiley-Blackwell․
• Dvořák, Rudolf (1895), Chinas religionen ..., vol. Volume 12; Volume 15 of Darstellungen aus dem Gebiete der nichtchristlichen Religionsgeschichte (illustrated ed.), Aschendorff (Druck und Verlag der Aschendorffschen Buchhandlung)
• Ebrey, Patricia (1993), Chinese Civilization: A Sourcebook (2nd ed.), New York: Simon and Schuster․
• Ebrey, Patricia (2010), The Cambridge Illustrated History of China, Cambridge University Press․
• Elliott, Mark C. (2000), "The Limits of Tartary: Manchuria in Imperial and National Geographies", Journal of Asian Studies Т. 59: 603–646․
• Faure, David (2007), Emperor and Ancestor: State and Lineage in South China, Stanford University Press․
• Hauer, Erich (2007), Corff, Oliver, ed., Handwörterbuch der Mandschusprache, vol. Volume 12; Volume 15 of Darstellungen aus dem Gebiete der nichtchristlichen Religionsgeschichte (illustrated ed.), Otto Harrassowitz Verlag, ISBN 3447055286
• Hsü, Immanuel C. Y. (1990), The rise of modern China (4th ed.), New York: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-505867-3
• Kaske, Elisabeth (2008), The politics of language in Chinese education, 1895–1919, Leiden: BRILL, ISBN 978-90-04-16367-6
• Li, Gertraude Roth (2002), "State building before 1644", in Peterson, Willard, The Ch'ing Empire to 1800, vol. 9, The Cambridge History of China, Cambridge: Cambridge University Press, сс. 9–72, ISBN 978-0-521-24334-6
• Liu, Kwang-Ching & Smith, Richard J. (1980), "The Military Challenge: The North-west and the Coast", in Fairbank, John K. & Liu, Kwang-Ching, Late Ch'ing, 1800–1911, Part 2, vol. 11, Cambridge History of China, Cambridge, England: Cambridge University Press, сс. 202–273, ISBN 978-0-521-22029-3
• Murphey, Rhoads (2007), East Asia: A New History (4th ed.), Pearson Longman, ISBN 978-0-321-42141-8
• Myers, H. Ramon & Wang, Yeh-Chien (2002), "Economic developments, 1644–1800", in Peterson, Willard, The Ch'ing Empire to 1800, vol. 9, The Cambridge History of China, Cambridge: Cambridge University Press, сс. 563–647, ISBN 978-0-521-24334-6
• Naquin, Susan & Rawski, Evelyn Sakakida (1987), Chinese Society in the Eighteenth Century, Yale University Press, ISBN 978-0-300-04602-1
• Perdue, Peter C. (2005), China Marches West: The Qing Conquest of Central Eurasia, Harvard University Press, ISBN 978-0-674-01684-2
• Platt, Stephen R. (2012), Autumn in the Heavenly Kingdom: China, the West, and the Epic Story of the Taiping Civil War, Alfred A. Knopf, ISBN 978-0-307-27173-0
• Rawski, Evelyn S. (1998), The Last Emperors: A Social History of Qing Imperial Institutions, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, ISBN 978-0-520-21289-3 Paperback edition (2001) ISBN 978-0-520-92679-0.
• Reynolds, Douglas Robertson (1993), China, 1898–1912 : The Xinzheng Revolution and Japan, Cambridge, Mass.: Council on East Asian Studies Harvard University : Distributed by Harvard University Press, ISBN 978-0-674-11660-3
• Rowe, William T. (2002), "Social stability and social change", in Peterson, Willard, The Ch'ing Empire to 1800, vol. 9, The Cambridge History of China, Cambridge: Cambridge University Press, сс. 473–562, ISBN 978-0-521-24334-6
• Rowe, William T. (2009), China's Last Empire: The Great Qing, History of Imperial China, Cambridge, MA: Harvard University Press, ISBN 978-0-674-03612-3
• Spence, Jonathan D. (2012), The Search for Modern China (3rd ed.), New York: Norton, ISBN 978-0-393-93451-9
• Tejapira, Kasian (2001), "Pigtail: a prehistory of Chineseness in Siam", in Tong, Chee Kiong & Chan, Kwok B., Alternate Identities: The Chinese of Contemporary Thailand, Singapore: Times Academic Press, сс. 41–66, ISBN 978-981-210-142-6
• Têng, Ssu-yü & Fairbank, John King, eds. (1954), China's Response to the West: A Documentary Survey, 1839–1923, Cambridge, MA: Harvard University Press, ISBN 978-0-674-12025-9
• Torbert, Preston M. (1977), The Ch'ing Imperial Household Department: A Study of Its Organization and Principal Functions, 1662–1796, Harvard University Asia Center, ISBN 978-0-674-12761-6
• Wakeman, Frederic (1986), The Great Enterprise: The Manchu Reconstruction of Imperial Order in Seventeenth-century China, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, ISBN 978-0-520-04804-1
• Wright, Mary Clabaugh (1957), The Last Stand of Chinese Conservatism: The T'ung-Chih Restoration, 1862–1874, Stanford: Stanford University Press, ISBN 978-0-80470475-5
• Wu, Shuhui (1995), Die Eroberung von Qinghai unter Berücksichtigung von Tibet und Khams 1717 – 1727: anhand der Throneingaben des Grossfeldherrn Nian Gengyao, vol. Volume 2 of Tunguso Sibirica (reprint ed.), Otto Harrassowitz Verlag, ISBN 3447037563
• Zhao, Gang (2006), "Reinventing China Imperial Qing Ideology and the Rise of Modern Chinese National Identity in the Early Twentieth Century", Modern China Т. 32 (1): 3–30, doi:10.1177/0097700405282349