Remove ads
Տիզենի, տխլենի, տկողենի, պնդուկենի (լատին․՝ Corylus), կեչազգիների, տխիլազգիների ընտանիքին պատկանող թփեր, ավելի հազվադեպ՝ ծառեր։ Ստվերասեր են, բավականին պահանջկոտ հողի խոնավության նկատմամբ։ Բազմանում են սերմերով, վեգետատիվ ճանապարհով, մացառներով և անդալիսով։ Հայաստանում վայրի ձևով հանդիպում են երկու տեսակ՝ սովորական տխլենի և արջատխլենի։
| Տիզենի | |
 | |
| Դասակարգում | |
| Թագավորություն | Բույսեր (Plantae) |
| Ինֆրաթագավորություն | Streptophyta |
| Վերնաբաժին | Բարձրակարգ բույսեր (Embryophytes) |
| Տիպ/Բաժին | Անոթավոր բույսեր (Tracheophytes) |
| Ենթատիպ | Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes) |
| Կարգ | Հաճարածաղկավորներ (Fagales) |
| Ընտանիք | Կեչազգիներ (Betulaceae) |
| Ցեղ | Տիզենի (Corylus) L., 1753 |
Ցողունի բարձրությունը հասնում է 4-8 մ-ի։ Բունը և կմախքային ճյուղերը հարթ են, մոխրագույն։ Տերևները խոշոր են, կլորավուն, թավոտ, մուգ կանաչ, ամբողջաեզր կամ մանր ատամնավոր, հերթադիր։ Ծաղիկները միատուն են։ Առէջային (արական) ծաղիկները երկար կատվիկներ են, վարսանդայինները (իգական)՝ երկծաղիկ ծաղկաբույլեր։ Ծաղկում է վաղ գարնանը։ Պտուղը միասերմ ընկույզ է՝ ծածկված բաց կանաչ պտղաբաժակով։ Տխլենին ջերմախոնավասեր է։ Հողի նկատմամբ պահանջկոտ չէ։ Ապրում է մինչև 80 տարի։ Տերևները հերթադիր և պարզ են։ Սերմն ունի էնդոսպերմ, շաքիլները յուղառատ են։
Remove ads
Աճում է լեռնային գոտիների անտառներում, թփուտներում, գետափերին և ձորերում[1]։
Բուժական նպատակներով օգտագործում են պտուղները, տերևներն ու ճյուղերի կեղևը[1]։ Պտղի թարմ միջուկը կիրառվում է հրուշակեղենի, քաղցրավենիքի արտադրության մեջ։ Պարունակում է ճարպեր (50-70 %), սպիտակուցներ (15-20 %), վիտամիններ, երկաթ և այլն։ Տխլենու կեղևում կան աղաղանյութեր (օգտագործվում է կաշվի աղաղման ժամանակ), փայտանյութից ստանում են նկարչական ածխամատիտ։
Տաքսոնոմիա
| ավելի շատ 7 ընտանիք (համաձայն APG II Համակարգի) | Ավելին 3 տեսակ | |||||||||||||||
| կարգ Հաճարծաղկավորներ |
Ենթաընտանիք 'Պնդուկազգիներ |
f1 | ||||||||||||||
| բաժին Ծաղկավորներ կամ Ծածկասերմեր |
Ընտանիք Կեչազգիներ |
род Տխլենի |
||||||||||||||
| ավելի շատ 44 կարգի ծաղկավոր բույսեր (համաձայնAPG II Համակարգի) |
1 ենթաըտանիք (Համաձայն APG II Համակարգի) |
f2 | ||||||||||||||
Remove ads
Հայտնի է 20, Հայաստանում՝ 2 տեսակ՝ արջատխլենի (C. colurna) և տխլենի սովորական (C. avellana)։ Վայրի վիճակում տարածված է Տավուշի, Լոռու, Սյունիքի մարզերում, իսկ մշակության մեջ Տխլենի սովորականի Աշտարակ և Ողջաբերդ սորտերը՝ Արագածոտնի, Վայոց ձորի, Արմավիրի մարզերում։ Տեսակներից են՝
- տիզենի սովորական (Corylus avellana)
- տիզենի տարբերատերև (Corylus heterophylla)
- տիզենի վրացական (Corylus iberica)
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads