Ղարաբաղի ազգային խորհուրդ

Ղարաբաղի ազգային խորհուրդ^[1], Լեռնային Ղարաբաղի չճանաչված իշխանությունը Արևելյան Հայաստանում 1918-1920 թվականներին։ Խորհրդի մարմինն ընտրվել է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովի՝ Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ներկայացուցչական մարմնի կողմից 1918 թվականի հուլիսի 27-ին, իսկ սեպտեմբերին վերանվանվել էր Ղարաբաղի խորհրդի։ Ղարաբաղի խորհրդի վերահսկողությունը 1918-1920 թվականներին սահմանափակվել է Արցախի հայկական բնակավայրերով։ Խորհրդի պետականությունը կապված է պատմական Արցախ նահանգի և 1991 թվականին հիմնադրված ժամանակակից ինքնահռչակ Արցախի Հանրապետության հետ^[2]։ Նրա մայրաքաղաքն էր Շուշի քաղաքը։

Ղարաբաղի ազգային խորհուրդ

վիճելի տարածք 

Կառավարության ղեկավար	նախագահ

Չշփոթել ԼՂԻՄ Ազգային խորհուրդ հոդվածի հետ։

Ձևավորում

Ղարաբաղի հայ-թաթարական համագումարի անդամները

Հայկական աղբյուրների համաձայն, Ղարաբաղի խորհուրդը անկախ ազգային կառավարություն էր, որն իր լիազորություններն իրականացնում էր համագումարներին հաջորդած ժամանակաշրջաններում։ Իտալացի գրող Էմանուել Ալիպրանդին, ով խմբագրում է իտալահայ համայնքի առցանց կայքի երկշաբաթյա տեղեկագիրը, նման պնդումներ է հրապարակել Le ragioni del Karabakh (2010), որը «իտալերեն առաջին տեքստն է փոքրիկ Արցախի Հանրապետության մասին»^[3]։ Ալիպրանդին պնդում է, որ Խորհուրդն իրեն իրավասու է համարել գործելու ինչպես օրենսդիր, այնպես էլ գործադիր մարմին, և որ տարածաշրջանի հիմնական քաղաքական և տնտեսական հարցերի վերաբերյալ որոշումները Ղարաբաղի համագումարը վերցրեց 1918–1920 թվականներին աշխարհագրական առումով խորհրդի լիազորությունների շրջանակն ընդգրկում էր Ղարաբաղի (Ջևանշիրի, Շուշիի, Ջաբրայիլի գավառների) լեռնային շրջանները, ինչպես նաև՝ Ելիզավետպոլի գավառի հայկական գյուղերը։

Առաջին ժամանակավոր կառավարությունը ներառում էր.

• Արդարադատության վարչություն՝ կոմիսար Արսո Հովհաննիսյան, Լևոն Վարդապետյան
• Զինվորական բաժին՝ Հարություն Թումանյան
• Կրթութեան բաժին՝ Ռուբեն Շահնազարեան
• Փախստականների բաժին՝ Մուշեղ Զախարյան
• Վերահսկիչ բաժին՝ Անոյշ Տեր-Միքայելյան
• Արտաքին հարաբերությունների վարչություն՝ Աշոտ Մելիք-Հովսեփյան
• Խորհուրդը նախագահում էր Եղիշե Իշխանյանը, իսկ քարտուղար ընտրվեց Մելիքսեթ Եսայանը։

Երբ 1917 թվականի հոկտեմբերին ստեղծվեց Երևանում գործող Հայոց ազգային կոնգրեսը, այն ներառում էր հայկական ազգային խորհուրդները ամբողջ Ռուսական կայսրությունում, ներառյալ Ղարաբաղում, Թիֆլիսում և Բաքվում հայկական ազգային խորհուրդների գործունեությունը։

Պատմություն

1918 թվականից մինչև 1920 թվականը՝ Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից տարածաշրջանի գրավումը, Հայաստանի առաջին հանրապետությունը և Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետությունը երկուսն էլ ձգտում էին վերահսկել Լեռնային Ղարաբաղը^[4][5][6]։

Հայաստանի առաջին հանրապետության վարչատարածքային բաժանումը 1920 թ.

Լեռնային Ղարաբաղը 1918-1920 թվականներին չի եղել Ադրբեջանի կազմում, և որ այն եղել է Հայաստանի Հանրապետությանն առընթեր անկախ միավոր^[7], սակայն ադրբեջանցի պատմաբանները մերժում են այս գաղափարը և հաստատում են, որ տարածաշրջանը հետևողականորեն եղել է Ադրբեջանի կազմում^[8]։

Հայաստանի կողմից Բաթումի պայմանագրի ստորագրումից և Օսմանյան կայսրության կողմից կապիտուլյացիայից հետո Լեռնային Ղարաբաղը հռչակվեց անկախ պետություն՝ 1918 թվականի հուլիսի 22-ին Ղարաբաղի հայերի առաջին համագումարի գումարմամբ, ընտրեց Ղարաբաղի Հայոց Ազգային խորհուրդ և յոթ հոգուց բաղկացած Ղարաբաղի ժողովրդական կառավարություն, որի կազմում հիմնականում դաշնակցականներ էին։ Կառավարությունը գլխավորում էր Եղիշե Իշխանյանը։ Միաժամանակ Թիֆլիսում բնակվող ղարաբաղցիներից կազմակերպվում է կամավորական մի գունդ, որը անհրաժեշ­տության դեպքում պետք է պաշտպաներ երկրամասի հայությանը։ Մինչև Ղարաբաղ հասնելը այդ գունդը հերոսացավ Սարդարապատում^[9]։ Արցախահայության ինքնապաշտպանությունը կազմակերպելու համար Թիֆլիսից Շուշի է գնում գնդապետ Միքայել Մելիք-Շահնազարյանը։ Սակայն իրադարձությունները զարգանում էին ի վնաս Ղարաբաղի հայության։ Թուրք զավթիչները մուսավաթականների գործուն մասնակցությամբ որոշեցին Ղարաբաղի հայու­թյան դիմադրությունը ճնշել զենքի ուժով։ Թուրքերը առաջին հեր­թին Ղարաբաղը կտրեցին Զանգեզուրից և ավերեցին Բերդաձորի ենթաշրջանի գյուղերը։ Աղդամում տեղակայված թուրքական երկ­րորդ դիվիզիայի հրամանատար Ջեմիլ Ջահիդ Բեյը վերջնագիր ուղարկեց Ղարաբաղի կառավարությանը՝ չդիմադրելու և հպատակ­վելու պահանջով։ Նա միաժամանակ պահանջեց «հեռու մնալ Անդ­րանիկից»։ Ստեղծված կացությունը քննարկելու համար հրավիրեցին Ղարաբաղի հայության երկրորդ (1918 թվականի սեպտեմբերի 7-11-ին), ապա երրորդ համագումարները (1918 թվականի սեպտեմբերի 18-22-ին), որոնք մերժեցին թուրքերի պահանջները։ Միաժամանակ գավառներում սղնախական ժամանակներից մնացած ավանդույթով ստեղծվեցին զորակայաններ և նշանակվեցին զորահրամանատարներ։ Վարանդայի զորահրամանատարն էր Սոկրատ Բեկ Շահնազարյանը, Դիզակինը՝ Արտեմ Լալայանը, Խաչենինը՝ Ալեքսան Դային, Ջրաբերդինը՝ Բագրատ Նազարյանը։ Թուրքական բանակը տեղացի մուսուլմանների ուղեկցությամբ սեպտեմբերի 22-ին մտավ Լեռնային Ղարաբաղ՝ ավերելով Դահրազ, Վարազաբուն՝ Փիրջամալ, Նախիջևանիկ, Քյաթուկ, Խրամորթ, Խանաբադ, Ղլիշբաղ, Քարագլուխ գյուղերը։ Թուրքական զորամասերը Շուշի մտան սեպտեմբերի 25-ին։ Բանակի հետևից շարժվում էր «տեղական թաթարների հազարավոր խուժանը՝ գրավված գյուղերն ու քաղաքը ավերելու և թալանելու նպատակով»։ Տեղի հայերի ջանքերի շնորհիվ չկարողացան ներթափանցել գյուղեր^[10]։

Թուրքական հրամանատարությունը լուծարեց Ղարաբաղի կառավարությունը։ Ավելի քան 60 մտավորականներ, այդ թվում և Ղարաբաղի Հայոց Ազգային խորհրդի նախագահ Եղ. Իշխանյանը, ձերբակալվեցին ու նետվեցին բանտ։ 1918 թվականի հոկտեմբերին ավելի քան 400 հոգուց բաղկացած թուրք-թաթարական մի զորամաս փորձում է Շուշիից Վարանդայի վրայով անցնել Կարյագինո՝ նպատակ ունենալով ավերել Դիզակն ու Վարանդան։ Դիզակի զորահրամանատար Արտեմ Լալայանը անմի­ջապես համախմբում է Դիզակի ու Վարանդայի աշխարհազորայիններին և իր օգնական, ծննդով Կեմրակուճ գյուղից Ասլանիկին՝ Ասլան Սարգսի Մուրադխանյանին ուղարկում թշնամու ճանապարհը փակելու։ Հոկտեմբերի 18-ին Մսմնա գյուղի մոտ Դիզակի և Վարանդայի զինված ուժերին հաջողվում է լիովին ջախջախել թշնամու զորամասը։ Մի քանի օր անց թուրք-թաթարների ավե­լի քան 600 ասկյարներից բաղկացած մեկ ուրիշ զորամաս երկրորդ անգամ փորձում է Վարանդայի վրայով անցնել Կարյագինո։ Այս անգամ էլ Դիզակի և Վարանդայի աշխարհազորայինների անկոտրում կամքի շնորհիվ թուրքական հրամանատարությունը ստիպված զորամասը ետ է վերադարձնում Շուշի։

անգլիացիների կողմից Ղարաբաղի գեներալ-նահանգապետ նշանակված Խոսրով բեկ Սուլթանովը

1918 թվականի հոկտեմբերի 30-ին Մուդրոսի զինադադարից հետո օսմանյան զորքերը պարտավորվեցին դուրս գալ Հարավային Կովկասից, ներառյալ Շուշիից, որից հետո նրանց կայազորը համալրվեց անգլիացիներով։ Ադրբեջանը Ղարաբաղին ցանկացավ տիրել այս անգամ էլ Անգլիայի օգնությամբ։ Այդ օրերին, 1918 թվականի նոյեմբերի 16-ին զորավար Անդրանիկը արցախցիների խնդրանքով իր ջոկատով շարժվում է դեպի Ղարաբաղ։ Նա Զաբուխի պաշտպանական բլուրները գրավելուց հետո մտավ Ավդալլար և նպատակ ուներ շարժվել դեպի Շուշի։ Սակայն դեկտեմբերի 1-ին Անդրանիկը Շուշու նախկին քաղաքագլուխ Գ.Մելիք-Շահնազարյանի անունով Բաքվից ստանում է հեռագիր Անդրկովկասում անգլիական զորքե­րի հրամանատար Թոմսոնի ստորագրությամբ, որով Անդրանիկից պահանջվում էր զորաշարժի անհապաղ դադարեցում։ Հաջորդ օրը՝ դեկտեմբերի 2-ին, Ավդալլար է ժամանում Անտանտի ռազմական միսիան և Անդրանիկին հանձնում Թոմսոնի նամակը, որում մասսամբ գրված է. «Ես ձեզ նախազգուշացնում եմ, որ եթե դուք չկատարեք ինձնից ստացված հրահանգերը, դուք անձամբ պատաս­խան կտաք ձեր գործողությունների հետևանքով առաջացած արյունահեղության համար։ Իմ հրահանգը կատարելուց ձեր ամեն տեսակ խուսանավումը անպայման լրջորեն կանդրադառնա հայ ժողովրդի հարցի վրա, երբ այն կդրվի խաղաղության կոնֆերանսում...»։ Անդրանիկը ստիպված տեղի տվեց և վերադարձավ Գորիս։

1919 թվականի հունվարի 15-ին Բաքվի բրիտանացի նահանգապետ, գեներալ Թոմսոնը Խոսրով բեկ Սուլթանովին նշանակեց «Ղարաբաղի և Զանգեզուրի գեներալ-նահանգապետ»՝ Ադրբեջանի կազմում, չնայած ոչ մի շրջան ամբողջությամբ ադրբեջանական վերահսկողության տակ չէր։ Այդ առ­թիվ Թոմսոնին փոխարինած գնդապետ Շատելվորդի պաշտոնական հաղորդագրության մեջ ասված է. «...բժիշկ Սուլթանովը նշանակված է Շուշվա, Զանգեզուրի, Ջեբրայիլի և Ջիվանշիրի գավառ­ների գեներալ նահանգապետ և օգտվում է անգլիական հրամանատարության պաշտպանությունից․․․»։ Ադրբեջանը, ոգևորվելով նման հովանավորությունից, նոր վերջնագիր ներկայացրեց Ղարաբաղի Հայոց Ազգային Խորհրդին։ Այդ նպատակով Սուլթանովը ստանում է նոր ուժեր և աքցանի մեջ առնում Արցախը։ Մուսավաթական Ադրբեջանի վերջնագիրը քննար­կելու համար 1919 թվականի փետրվարի 12-21-ին Շուշիի թեմական դպրո­ցում հրավիրվեց Ղարաբաղի հայության չորրորդ համագումարը։ «Հայկական Ղարաբաղը,− ասված է համագումարի որոշման մեջ, իրազեկ է պահել ամբողջ աշխարհին, որ նա իր տարածքում չի ընդունել և չի ընդունում Ադրբեջանի իշխանությունը»։ Նույն վճռականությունը հանդես բերին նաև հինգերորդ և վեցերորդ համագու­մարները։ «Ղարաբաղի հայության քաղաքական, պատմական, կուլտուր-իրավական և մանավանդ տնտեսական պայմաները, ասված է 5-րդ համագումարի որոշման մեջ,- չեն կարող ոչ մի դեպ­քում հիմք ծառայել հայ ժողովրդի շլնքին փաթաթելու Ադրբեջանի թեկուզ ժամանակավոր իշխանության վարչական ձևը»։ 1919 թվականի հունիսի 5-ին, քանի որ Ղարաբաղի ժողովը մերժում էր ենթարկվել ադրբեջանական իշխանությանը, ինչպես սահմանված էր բրիտանական հրամանատարության կողմից, 2000 հեծյալ քուրդ անօրինականներ սուլթան բեկ Սուլթանովի գլխավորությամբ՝ Խոսրովի եղբորը, թալանեցին Շուշիի արվարձաններում գտնվող մի քանի հայկական գյուղեր, այդ թվում. Ղայբալիշենը, Քրքջանը, Պահլյուլը և Ջամիլլուն, ինչպես նաև մի քանի հեռավոր գյուղեր, որոնց հետևանքով մոտ 600 հայ է զոհվել^[11]։

Արյունահեղության արդյունքում Ղարաբաղի խորհուրդը ստիպված եղավ 1919 թվականի օգոստոսի 22-ին ժամանակավոր համաձայնագիր ստորագրել Ադրբեջանի կառավարության հետ, որը ենթարկվել էր նրանց իշխանությանը՝ մինչև Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսում վերջնական կարգավիճակի որոշումը։ Ստորագրման արարողությանը ներկա էին Ղարաբաղի խորհրդի անդամներ Վահան եպիսկոպոսը, Խոսրով բեյ Սուլթանովը, հայ և մուսուլման այլ նշանավոր պաշտոնյաներ։ Պայմանագիրը նախատեսում էր հայկական մշակութային ինքնավարություն, երեք հայերից և երեք մուսուլմաններից կազմված վեց հոգանոց խորհրդի ձևավորում, Ղարաբաղի շրջանը կազմող 4 եզդիների գոյության պահպանում, ադրբեջանական կայազորների սահմանափակում Շուշի և Վարարակն (Ստեփանակերտ) քաղաքներով^[11]։

Համաձայնագրի ստորագրումից հետո տարածաշրջանում տեղակայված բրիտանական ուժերը անմիջապես հետ քաշվեցին՝ Ադրբեջանի համար հիմք ստեղծելով Ղարաբաղի հարցում իր կամքը կիրառելու ժամանակավոր համաձայնագրով սահմանված սահմաններից դուրս։ Չնայած պահանջը ամրագրող համաձայնագրինվեց անդամներից բաղկացած խորհրդի երկու երրորդի համաձայնությամբ, որ Ադրբեջանը ռազմական տեղաշարժեր կատարի, 1919 թվականի նոյեմբերին ադրբեջանական ուժերը տեղափոխվեցին ամբողջ Ղարաբաղ՝ նախապատրաստելով ներխուժումը Հայաստանի կողմից վերահսկվող Զանգեզուր^[11]։

Քանի որ Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսը անորոշ էր Հարավային Կովկասի տարածքային վեճերի հարցում, 1920 թվականի փետրվարի 19-ին Խոսրով բեկ Սուլթանովը վերջնագիր ներկայացրեց Ղարաբաղի խորհրդին՝ համաձայնություն տալու տարածաշրջանի մշտական ​​ընդգրկմանը Ադրբեջանի կազմում։ Փետրվարի 28-ից մարտի 4-ը Ղարաբաղի հայերի ութերորդ համագումարի հանդիպումների ժամանակ պատվիրակները դժգոհություն հայտնեցին Ադրբեջանի վարչակազմից և զգուշացրին, որ իրենք կդիմեն հակաքայլերի, եթե իրենց գոյությանը վտանգ սպառնա^[10]։ Չնայած Ռուսաստանի Կարմիր բանակի մոտեցմանը, Ադրբեջանը Ղարաբաղ տեղափոխեց իր ուժերի հիմնական մասը՝ 5000 զինվոր, 6 դաշտային հրացան և 8 լեռնային հրացան։

Շուշիի ջարդեր

Հետագա ապստամբության ժամանակ տեղի հայկական ուժերի անհաջող փորձի պատճառով Շուշիում և Վարարակնում ադրբեջանական կայազորները զինաթափելու անհաջող փորձի պատճառով Շուշին տեղի ունեցավ ջարդ, որի հետևանքով քաղաքի հայկական կեսը թալանվեց և ավերվեց, հայ բնակիչները տեղահանվեցին, իսկ 500–20000-ը։ կոտորվելով^{[12][13][14][15][16]}։ Շուշիում իր ուժերին աջակցելու համար ադրբեջանական բանակը թափանցել է Ասկերանի լեռնանցք՝ գրավելով Ասկերան քաղաքը և ապահովել Լեռնային Ղարաբաղ տանող ճանապարհը։ Ադրբեջանական ուժերը հաջողությամբ են վերագրավել նաև շրջանի հյուսիսային հատվածում գտնվող հայկական գյուղերը, որոնք հայտնի են որպես Գյուլիստան կամ Շահումյան։

1920 թվականի մարտին սկսվեց համաժողովրդական ապստամբություն։ Ադր­բեջանական ուժերի հարձակումը սկսվեց 1920 թվականի մարտի 22-ին երեկոյան։ Առավել կատաղի մարտեր ծավալվեցին Ասկերանի ռազմաճակատում։ Հայկական փոքրաթիվ ուժերը Դալի Ղազարի գլխավո­րությամբ մարտի 27-29-ը մի քանի հարվածներով հետ մղեցին ադրբեջանական զորքերի հարձակումները։ Պարտության հետևանքով Ադրբեջանի զորքերի գլխավոր հրամանատար գեներալ Սելիմովը հեռացվեց պաշտոնից։ Մուսավաթական կառավարությունը նորանոր ուժեր է նետում ռազմաճակատ։ Արդեն մարտի 30-ին Ղարաբաղի ռազմաճակատում կենտրոնացվեց Ադրբեջանի կանոնավոր բանակի 70-80 տոկոսը, բազմահազար «կամավորական» խաժամուժ, այստեղ մնացած թուրքական բազմաթիվ ջոկատներ, դաղստանցի մուսուլմանների և քրդական զորախմբեր, ծանր ու թեթև հրետանի։ Զորքերի ընդհանուր քանակը հասնում էր մոտ 80000-ի։ Ապրիլի 3-ին, օգտվելով թանձր մառախուղից, թշնամին ճեղքեց պաշտպանական գծի ճակատը և շարժ­վեց դեպի Շուշի։ Ղարաբաղը բաժանվեց երկու մասի, Աղդամ-Շուշի ճանապարհը ընկնում է հակառակորդի ձեռքը։ Ապրիլի 5-13-ը մարտեր տեղի ունե­ցան Վարանդայի ուղղությամբ։ Սղնախ գյուղի տակ թշնամին մե­ծաքանակ կորուստներ է տալիս, որի հետևանքով, ինչպես նաև Հայաստանից սպասվելիք օգնության լուրն առնելուց հետո լքում է ռազմաճակատի գիծը։ Չնայած Հայաստանի Հանրապետության ծանր վիճակին՝ կառավարությունը 1920 թվականի ապրիլի 14-ին Զանգեզուրից Վարանդա ուղարկեց Դրոյին, իսկ Կապանից Դիզակ՝ Նժդեհին։ Այդ օրերին կազմվեց Արցախի ժամանակավոր կառավարությունը, որի կազմը հաստատեց Վարանդայի Թաղավարդ գյուղում 1920 թվականի ապրիլի 25-ին հրավիրված Ղարաբաղի հայության 9-րդ համագումարը։ Միաժամանակ համագումարը որոշեց «հռչակել Լեռնային Ղարաբաղի միացումը Հայաստանի Հանրապետությանը՝ որպես նրա անբաժան մաս»։

Ադրբեջանի խորհրդայնացումից կարճ ժամանակ անց Խորհրդային Ռուսաստանի 11-րդ բանակը մտավ Լեռնային Ղարաբաղ՝ ջախջախելով Հայաստանի ուժերին, այդպիսով ընդմիշտ դադարեցնելով Ղարաբաղի խորհրդի գոյությունը^[17][18]։ Ըստ ամերիկահայ պատմաբան Ռիչարդ Հովհաննիսյանի, եթե Հայաստանի Հանրապետությունը ընդգրկեր Լեռնային Ղարաբաղը, նրանք կարող էին հավաքագրել մոտ 10,000 տեղացի հայերի իրենց բանակի համար, որը հուսահատորեն զուրկ էր մարդկային ուժից՝ դեպի արևմուտք ընդարձակվելու՝ դեպի Հայաստանի պարգևատրված տարածքներ^[19]։