Կոնստանտինոս Ձեխանիս

Կոնստանտինոս Ձեխանիս (հուն․՝ Κωνσταντίνος Τζεχάνης, լատին․՝ Constantinus Tzechani, ալբ․՝ Kostë Xhehani, 1740, Մոսկոպոլիս, Կորչայի գավառ, Կորչայի գավառ, Ալբանիա - 1800, Լեյդեն, Նիդերլանդներ) - հունաստանաբնակ առումին գիտնական, ժամանակակից հունական լուսավորության գործիչ, փիլիսոփա, թարգմանիչ, մաթեմատիկոս և բանաստեղծ։

Կոնստանտինոս Ձեխանիս
Ծնվել է	1740 Մոսկոպոլիս, Կորչայի գավառ, Կորչայի գավառ, Ալբանիա
Մահացել է	1800 Լեյդեն, Նիդերլանդներ
Բնակության վայր(եր)	Մոսկոպոլիս, Վիեննա, Հալլե, Քեմբրիջ, Լայպցիգ և Լեյդեն
Քաղաքացիություն	Օսմանյան կայսրություն
Մասնագիտություն	գրող, մաթեմատիկոս և բանաստեղծ
Հաստատություն(ներ)	Լեյդենի համալսարան
Ալմա մատեր	Նոր Ակադեմիա
Տիրապետում է լեզուներին	հունարեն, լատիներեն և գերմաներեն

Կենսագրություն

Կոնստանտինոս Ձեխանիսը ծնվել է 1740 թվականին Արևմտյան Մակեդոնիայի Մոսկոպոլիս քաղաքում (ժամանակակից Ալբանիայի տարածք)։ Բնակեցված հիմնականում առումիններով, այս քաղաքը 18-րդ դարում դարձավ առևտրի կենտրոն և հունական կրթության և մշակույթի կենտրոն^[1]։ Այդ պատճառով էլ Մոսկոպոլիսն այն ժամանակ հայտնի էր որպես «Նոր Աթենք» կամ «Նոր Միստրա»^[2][3]։

Շրջապատող իսլամադավան բնակչության հանդեպ բարկացած՝ ուղղափառ հունական Մոսկոպոլիսը հողին հավասարեցվել է ալբանացիների և թուրքերի կողմից 1669 թվականին, հունական ապստամբության հենց սկզբում, որը առաջացել էր ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ ռուսական նավատորմի առաջին արշիպելագային արշավանքի արդյունքում։ Քաղաքի ողջ մնացած բնակիչները ցրվել են Օսմանյան Մակեդոնիայում, այդ թվում՝ Օխրիդի սանջակում։

Ձեխանիսի ազգության մասին պնդումներ կան, որ նա հույն^[4] կամ առումին^[5] էր, ինչը շատ հավանական է, հաշվի առնելով քաղաքի առումինական մեծամասնությունը։ Կա նաև մեկ այլ տեսակետ՝ ժամանակակից բրիտանացի պատմաբան Ռիչարդ Քլոգգը (ծնված 1939) տեղեկացնում է, որ այնտեղ (Մոսկոպոլիսում) «եղել են ալբանացիներ, ովքեր գրում էին հունարեն» արտահայտությամբ, որից հետո նա հիշատակում է Ձեխանիսին^[6]։ Ինքը՝ Ձեխանիսը, հետագայում ստորագրեց իր գրքերը որպես «macedόnas» (Μακεδόνας)՝ ընդգծելով իր մակեդոնական հունական ծագումը^[7]։

Ձեխանիսը սկզբում սովորել է իր հայրենի քաղաքում Թեոդորոս Կավալլիոտիսի մոտ, ով դասավանդում էր քաղաքի Նոր ակադեմիայում։ 1760 թվականին՝ ալբանացիների կողմից քաղաքի կործանումից 10 տարի առաջ, նա ծնողների հետ տեղափոխվում է Վիեննա, որտեղ հայրը դառնում է վաճառական^[8][9][10]։

Ձեխանիսը Տիմիշոարայի, Պեշտի և Զեմունի հունական դպրոցներում աշխատել է որպես ուսուցիչ^[11]։ Նրա հայրը պնդել է, որ ինքը վաճառականությամբ զբաղվելու համար գնա Հունգարիա, սակայն Ձեխանիսը երկու տարի Մոդրայում (այսօրվա Սլովակիա) սովորել է գերմաներեն և լատիներեն՝ մտադիր լինելով ուսումը շարունակել Պրուսիայի Հալլե քաղաքում։ Հայրը կտրականապես դեմ էր դրան և նրան իր մոտ պահեց Վիեննայում։ Սակայն Ձեխանիսը ոտքով և առանց գումարի 1766 թվականին գնաց Հալլե, որտեղ մնաց 3 տարի՝ հիմնականում հաճախելով մաթեմատիկայի և գրականության դասախոսությունների։ Դրանից հետո գնացել է Գյոթինգեն, ապա կարճ ժամանակով ապրել Փարիզում։ Ֆրանսիայի մայրաքաղաքից հետո տեղափոխվել է Անգլիա և 1776 թվականին ընդունվել Քեմբրիջի համալսարան։

Նա նաև երեք տարի սովորել է Լայպցիգում և այցելել Արևմտյան Եվրոպայի մի քանի երկրներ^[12]։

Կոնստանտինոս Ձեխանիսը բնակություն հաստատեց Նիդերլանդների Լեյդեն քաղաքում, որտեղ նա դարձավ տեղի համալսարանի ուսանող, պարզելով, որ համալսարանի հունարենի պրոֆեսորը բացասաբար է խոսում հույների մասին, Ձեխանիսը գրել է երկու երկար բանաստեղծություններ հունարենով, դրանցից մեկում գովաբանում է տեղի համալսարանը, իսկ մյուսում հին հունական հեղինակներին^[13]։ Սակայն երկրորդ բանաստեղծության մեջ Ձեխանիսը քննադատել է տեղացի պրոֆեսորին՝ ընդգծելով հույն հեղինակների նրա սխալ թարգմանությունները։ Հետևեցին ուղևորություններ դեպի Ամստերդամ, Վենետիկ, Հռոմ և Կոստանդնուպոլիս։ Վերջինում նա ընդունվել է Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի կողմից և գրել մի քանի գովասանական բանաստեղծություններ՝ նվիրված վարդապետներին։ Չմնալով Կոստանդնուպոլսում՝ Ձեխանիսը կարճ ժամանակով ապրեց Վալախիայում, որտեղ երգիծական պոեմ է հորինել^[14]։ Լեհաստան այցելելուց հետո վերադարձել է Լեյդեն, որտեղ էլ մահացել է դարի վերջին^[15] (1800 թվական^[13])։

Գիտական ​​և գրական գործունեություն

1769 թվականին, երբ Կոնստանտինոս Ձեխանիսն ուսանող էր, Կոնստանտինոս Ձեխանիսը գրեց մի տրակտատ երկրաչափության մասին հունարեն և լատիներեն՝ Երկրաչափության ներածություն. շրջանագծի քառակուսի նոր տեսություն, 1774 (հունարեն՝ Προγύμνασμα Γεωμετρικόν, ήτοι νέα θεω ρία τετραγωνισμού του κύκλου), որում նա առաջարկել է շրջանագծի քառակուսիացման խնդիրների լուծման տեսական նոր լուծում^[13]։ Հենց Ձեխանիսն է շվեդ լեզվաբան Յոհան Թունմանին նվիրել Պրոտոպիրիայի («Πρωτοπειρία») պատճենը, որը Կավալլիոտիսի ամենանշանակալի գործերից է^[16]։

«Պրոտոպիրիա», 104 էջանոց գիրք, 15-59 էջերում ներառված է 1170 հունարեն, առումիներեն և ալբաներեն բառերի եռալեզու բառարան^[17]։ Այս աշխատությունը ուղղված էր Բալկանների ոչ հունալեզու քրիստոնեական համայնքների հելլենացմանը^[18][19]։

1774 թվականին Թունմանը վերահրատարակեց Կավալլիոտիսի եռալեզու (հունարեն, առումիներեն և ալբաներեն) բառարանը և հետագայում ավելացրեց լատիներեն թարգմանություն^[20]։ Ձեխանիսն օգնեց Թունմանին ալբաներեն և արումերեն լեզուների վերաբերյալ իր աշխատություններում^[9]։

1770-ական թվականներին նա հունարենով գրել է ալբանացի և համաբալկանյան հերոս Սկանդերբեգի կենսագրությունը, իրականում թարգմանել և վերանայել է կաթոլիկ քահանա Մարտին Բարլետիի (1450-1513) գրած կենսագրությունը^[13]։ Նրա ամենահայտնի բանաստեղծական ստեղծագործությունն է Եկատերինա II-ի հերոսական էպոսը (Έπος ηρωελεγείον προς Αικατερίνην), հայրենասիրական ստեղծագործություն՝ ուղղված օսմանյան տիրապետության տակ ապրող հույն ժողովրդի ազգային զարթոնքին, գրված լատիներեն և հին հունարեն լեզուներով և հրատարակված 1776 թվականին^[4][21]։

Աշխատանքներ

Ձեխանիսը գրել է հետևյալ աշխատանքները^[13]՝

• «Թվաբանության ձեռնարկ» (Eγχειρίδιον αριθμητικής, Հալլե, 1769)
• «Պոեմ նվիրված Տիմիշոարայի եպիսկոպոս Վինսենթ Յովանովիչին» βαρίου επίσκοπον, Վիեննա, 1772)
• «Էպոս նվիրված կոմս Ֆրենսիս Կոլարոյին» (Έπος εις τον κόμητα Φραγκίσκον Κολλάριον, 1772)
• «Էպոս նվիրված Կոստանդին Ալեքսանդրին» δην τον Գάιον, 1773)
• «Էպոս նվիրված հռոմեական հզոր և անպարտելի կայսրին» ωμαίων αυτοκράτορα, Halle, 1773)
• «Երկրաչափության ներածություն կամ շրջանագծի քառակուսիների նոր տեսություն» 1774
• «Էպոս՝ նվիրված Եկատերինա Երկրորդին» (Έπος ηρωελεγείον προς Αικατερίνη Β΄, 1776)
• «Երկու էպոս» (Έπη δύο, Lugduni Batanorum, Լեյդեն, 1776)
• «Սափֆիական պոեմ՝ նվիրված ամենաազնիվ Սկարլաթ Ստուրլային» ον Σκαρλάτον τον Στούρλαν, Վիեննա, 1777)
• «Էպիգրամ՝ նվիրված Հիերոմոն Անֆիմին» Վիեննա
• «Սափֆիական բանաստեղծություն Պրուսիայի թագավորի ծննդյան օրվա առթիվ, Ֆրիդրիխ II»
• «Երկու էպիգրամ՝ Իփսիլանտիի տիրակալին» (Δύο επιγράμματα προς τον ηγεμόνα Υψηλάντην, Լայպցիգ)

Թարգմանություններ գերմաներենից հունարեն.

• «Ռենիուսի քերականություն»

Թարգմանություններ հին հունարենից գերմաներեն.

• «Ճիշտ և ազնիվ կյանքի կանոն» (Կանոնας του ορθού και τιμίου βίου)
• «Պլատոնի կատեխիզմ» (Κατήχησις του Πλάτωνος)

Ծանոթագրություններ

1. Cohen, Mark Last century of a Sephardic community: the Jews of Monastir, 1839-1943. — Foundation for the Advancement of Sephardic Studies and Culture, 2003. — С. 13. — ISBN 978-1-886857-06-3
2. Greek, Roman and Byzantine studies Արխիվացված 2016-12-20 Wayback Machine. 1981
3. Asterios I. Koukoudēs. The Vlachs: Metropolis and Diaspora Արխիվացված 2016-12-20 Wayback Machine. 2003.
4. Enepekides, Polychronis K. Zwei Texte des 18. Jahrhunderts im Wiener Supplementum Graecum (German) // Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik. — H. Böhlaus, 1960. — № 9—13. — С. 51—57.
5. «Η εν Μοσχοπόλει πνευματική κίνησις». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
6. Clogg, Richard Balkan society in the age of Greek independence. — MacMillan Press, 1981. — С. 75.
7. «Στοιχεία Τεκμηρίου». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
8. Amburger, Erik; Cieśla, Michał; Sziklay, László Wissenschaftspolitik im Mittel- und Osteuropa: Wissenschaftliche Gesellschaften, Akademien und Hochschulen im 18. und beginnenden 19. Jahrhundert. — Hobbing, 1976. — С. 121. — ISBN 978-3-921515-00-6
9. Lloshi, Xhevat Rreth Alfabetit Të Shqipes. — Logos-A, 2008. — С. 279. — ISBN 9989-58-268-8
10. Max Demeter Peyfuss. Die Druckerei von Moschopolis, 1731-1769: Buchdruck und Heiligenverehrung im Erzbistum Achrida Արխիվացված 2012-10-11 Wayback Machine. Böhlau, 1989, ISBN 978-3-205-05293-7, p. 151 "war gleichfalls Moschopolit und kannte Kaballiotes"
11. Apostolos Euangelou Vakalopoulos. History of Macedonia, 1354-1833 Արխիվացված 2013-12-13 Wayback Machine. Institute for Balkan Studies, 1973, p. 408.
12. Emanuel Turczynski. Die deutsch-grieschischen Kulturbeziehungen bis zur Berufung König Ottos Արխիվացված 2012-10-11 Wayback Machine. R. Oldenbourg, 1959, p. 174
13. Τζεχάνης Κωνσταντίνος [περ. 1740թ., Մոսխոպոլի Մակեդոնիա - περ. 1800, Լեյդեն Օլանդիայի(;)] Արխիվացված 2010-09-30 Wayback Machine . Ελληνομνήμων. Աթենքի համալսարանի տվյալների բազա։
14. Südosteuropäische Arbeiten Արխիվացված 2012-10-11 Wayback Machine, Volume 48. 1959, p. 85
15. Արխիվացված 2010-09-30 Wayback Machine Τζεχάνης Κωνσταντίνος [περ. 1740, Μοσχόπολη Μακεδονίας - περ. 1800, Leyden Ολλανδίας(;)] «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
16. Κεκριδής Ευστάθιος (1989). «Θεόδωρος Αναστασίου Καβαλλιώτης (1718; 1789). Ο Διδάσκαλος του Γένους». Aristotle University of Thessaloniki. էջեր 34–35. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
17. Lloshi p. 282
18. Friedman A. Victor. After 170 years of Balkan linguistics. Wither the Millennuim? Արխիվացված 2016-03-03 Wayback Machine University of Chicago. p. 2: "…given the intent of these comparative lexicons was the Hellenization of non-Greek-speaking Balkan Christians…
19. Horst Förster, Horst Fassel. Kulturdialog und akzeptierte Vielfalt?: Rumänien und rumänische Sprachgebiete nach 1918 Արխիվացված 2016-07-02 Wayback Machine. Franz Steiner Verlag, 1999. ISBN 978-3-7995-2508-4. p. 35, 45.
20. Robert Elsie Historical Dictionary of Albania. — Scarecrow Press, 2010. — С. 227. — ISBN 978-0-8108-7380-3
21. Title of the Latin version: Carmen heroico-elegiacum, quod temporis praesentis circumstantiarum effectum breviter expositis exponendis, humillime offert Anglis, Belgisque, philomusis generosissimis, ac studiosis nobilissimis