From Wikipedia, the free encyclopedia
Փող, ապրանքային տնտեսության հիմնական կատեգորիաներից մեկը։ Փողի դասական բնորոշումն այն է, որ այն ընդհանուր համարժեք է համարվում և կարող է փոխանակվել մյուս բոլոր ապրանքների հետ։ Այն հանդիսանում է որպես համընդհանուր համարժեք, քանի որ նրա միջոցով հնարավոր է չափել, որոշել մյուս բոլոր ապրանքների արժեքը։ Փողի էությունն այն է, որ այն համարվում է արագ իրացվելի միջոց, որովհետև յուրաքանչյուր պահի փողը կարող է վերածվել ցանկացած ապրանքի։ Փողի էությունը դրսևորվում է նրանում, որ որոշակի սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունների պայմաններում փողը կարող է վերածվել կապիտալի[1][2][3]։ Փողի հիմնական և աչքի ընկնող գործառույթները հետևյալներն են. փոխանակման միջոց, հաշվի միավոր, արժույթի շուկայի և երբեմն հետաձգված վճարման ստանդարտ[4][5] : Այս բոլոր գործառույթները կատարող ապրանքը կարելի է անվանել փող։
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Փող (այլ կիրառումներ)
Պատմականորեն, փողը շուկայական հարաբերությունների ընթացքում ստեղծված ապրանք է, բայց ժամանակակից փողային համակարգը հիմնված է գրեթե միայն հայտարարագրված փողի վրա[4]։ Հայտարարագրված փողերը, ինչպես ցանկացած պատքային չեկեր և ստացականներ, առանց օգտագործման արժեքի ֆիզիկական ապրանքներ են։ Դրանք պետք է ընդունվեն որպես երկրի սահմաններում վճարման օրինական ձև՝ կառավարության կողմից հաստատված՝ բոլոր հանրային և մասնավոր պարտքերի մարման համար[6] : Կեղծ փողերը կարող են լավ գումարներ բերել՝ կորցնելով իրենց արժեքը։
Մի երկրի դրամական միջոցը բաղկացած է միևնույն արժույթից (թղթադրամներ և մետաղադրամներ), և կախված օգտագործման որոշակի սահմաններից՝ մեկ կամ մի քանի բանկային գումարների տեսակներից (հաշվեկշռային հաշիվներում պահվող մնացորդները, խնայողական հաշիվները և բանկային հաշիվների այլ տեսակներ)։ Բանկային փողը, որը բաղկացած է միայն գրառումներից (հիմնականում համակարգչայինացված ժամանակակից բանկային համակարգում), ձևավորվում է զարգացած երկրներում[7][8][9]։
Ենթադրվում է՝ «փող» բառը ծագում է Ջունոյի տաճարից, որը գտնվում է Հռոմի յոթ բլուրներից մեկի՝ Կապիտոլինի վրա։ Հին աշխարհում Ջունոն հաճախ կապված էր փողի հետ։ Հռոմում գտնվող Ջունո Մոնայի տաճարը այն վայրն էր, որտեղ գտնվում էր Հին Հռոմի փողի մեծ մասը[10]։ «Ջունո» անունը, հնարավոր է, որ առաջացել է «Էրրուզյան աստվածուհի» (այսինքն՝ «մեկ», «յուրահատուկ», «միավոր», «միություն», «միասնական») և «մոնետա» բառերից կամ լատիներեն «մոնե» բառից (հիշեցնել, զգուշացնել կամ հրահանգել) կամ հունարեն «moneres» (միայնակ, եզակի) բառից։
Մինչ փողի հայտնվելը մարդիկ պարզապես ապրանքներ էին փոխանակում՝ առևտուրը կազմակերպելով բարտերի միջոցով։ Բարտերը ապրանքափոխանակման գործիք է։ Այն իրենից ներկայացնում է ապրանքների սեփականության իրավունքի փոխանցում՝ առանց որևէ վճարման։
Բարտերային համակարգը այլ կերպ կոչվում է կարիքների կրկնակի համընկնում ունեցող համակարգ (երբ անհատներն ունեն միմյանց համար ցանկալի ապրանքներ եւ նրանց կարիքները համընկնում են)։ Նման համակարգը զարգանում է այն տնտեսական հարաբերություններում, որտեղ ապրանքների և ծառայությունների արտադրությունը սահմանափակ է[11]։
Ապրանքների փոխանակման գործընթացը հեշտացնելու համար էլ հայտնագործվել է փողը։
Ապրանքափոխանակության մեթոդների օգտագործումը, կարող ենք ասել, որ տեղի է ունեցել առնվազն 100 000 տարի առաջ, թեև չկա որևէ վկայություն, որ հասարակությունը կամ տնտեսությունը հենվում է հիմնականում այս փոխանակությունների վրա[12]։ Փոխարենը, ոչ դրամային հասարակությունը գործել է հիմնականում տնտեսության շնորհների և պարտքերի սկզբունքների հիման վրա[13][14]։ Երբ փոխանակումը իսկապես տեղի է ունեցել, այն, որպես կանոն, եղել է օտար կամ պոտենցիալ թշնամիների միջև[15]։
Աշխարհի շատ մշակույթներ, ի վերջո, մշակեցին ապրանքային փողերի օգտագործումը։ Միջագետքյան (Մեսոպոտամյան) սիկղը քաշի միավոր էր և հավասար էր 160 գարդի գարի զանգվածին[16]։ Տերմինն առաջին անգամ օգտագործվել է մ.թ.ա. 3000-ական թվականներին Միջագետքում։ Ամերիկայում, Ասիայում, Աֆրիկայում և Ավստրալիայում հասարակությունը օգտագործում էր կաշվե փողեր, հաճախ օգտագործում էին կովերի կաշիները։ Հերոդոտոսի խոսքերով՝ լիդիացիները առաջին մարդիկ էին, ովքեր ներկայացնում էին ոսկե և արծաթե մետաղադրամների օգտագործումը[17]։ Ժամանակակից գիտնականները կարծում են, որ այս առաջին դետալներով մետաղադրամները ստեղծվել են մոտավորապես մ.թ.ա. 650-600 թվականներին[18]։
Ապրանքային փողի համակարգը, ի վերջո, դարձավ հիմնական դրամական համակարգ։ Այսինքն՝ ոսկու և արծաթի առևտրականները կամ բանկիրները իրենց ավանդատուներին տրամադրում էին վարկեր, որոնք կարող էին մարվել ապրանքային դրամի տեսքով։ Ի վերջո՝ այդ մուտքերը ընդհանուր առմամբ ընդունվեցին որպես վճարման միջոց և օգտագործվում էին որպես փող։ Թղթային փողերը կամ թղթադրամները առաջին անգամ օգտագործվել են Չինաստանում Սոնգ Դինաստիայի ժամանակ։ Այս թղթադրամները, որոնք հայտնի են որպես «Ջիաոզի», զարգացել են սկսած 7-րդ դարից և սրանց մասին տեղեկություններ ստացել ենք վարկային գրառումներից։ Այնուամենայնիվ, նրանք չեն փոխարինել ապրանքային գումարներին և օգտագործվել են մետաղադրամի հետ միասին։ 13-րդ դարում թղթային փողերը ճանապարհորդների (նրանցից են՝ Մարկո Պոլոն և Ուիլյամ Ռուբրուկը[19]) միջոցով հայտնի դարձան Եվրոպայում,։ Մարկո Պոլոն «Յուանյան դինաստիայի» ժամանակ գրել է թղթային փողերի մասին «Մարկո Պոլոյի ճանապարհորդություն» գիրքը, թե «Ինչպես է Մեծ Քաանը ծառերի կեղևը փոփոխել և ստեղծել թղթի նման ինչ-որ բան՝ իր երկրում փողային համակարգը ընդլայնելու համար»[20]։ Առաջին անգամ թղթադրամները թողարկվել են 1661 թվականին Սթոքհոլմսի բանկում և կրկին օգտագործվել են մետաղադրամի հետ միասին։ Ոսկու ստանդարտը, դրամային համակարգը է, որտեղ փոխանակման միջոցը թղթային նշումներն են, որոնք փոխարկվում են նախապես սահմանված, ոսկու ֆիքսված քանակով։ Այս ոսկե ստանդարտի նշումները ձևակերպվեցին օրինական մրցույթի արդյունքում, և ոսկու փոխարժեքի փոխհատուցումը հուսադրող էր։ 20-րդ դարի սկզբին գրեթե բոլոր երկրները ընդունեցին ոսկու ստանդարտը։ Առաջին համաշխարհային արժութային համակարգը ստեղծվել է տարերայնորեն՝ արդյունաբերական հեղաշրջման հետևանքով երկրների միջև առևտրային հարաբերությունների ընդլայնման արդյունքում։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից և Բրեթոն-Վուդսի կոնֆերանսից հետո, շատ երկրներ ընդունեցին ԱՄՆ դոլարի ամրագրված արժույթները։ ԱՄՆ դոլարն իր հերթին ամրագրվեց ոսկու հաշվին։ 1971 թվականին ԱՄՆ կառավարությունը կասեցրեց ԱՄՆ դոլարի փոխարժեքը ոսկու նկատմամբ։ Դրանից հետո շատ երկրներ իրենց արժույթներից հանեցին ԱՄՆ դոլարը, և աշխարհի մեծ մասի արժույթները դարձան ոչինչ, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ կառավարությունների իրավունքը մրցակցային էր, և փողը վճարման միջոցով փոխարկելու հնարավորություն կար։ Ժամանակակից փողի տեսության կողմնակիցների կարծիքով՝ թղթադրամների գումարը նույնպես առընչվում էր հարկերի հետ։ Խիստ հարկերի շնորհիվ պետությունները ստեղծում էին իրենց պահանջված արժույթը[21]։
Դրամի և փոխանակման մեխանիզմի մեջ (1875 թվական) Ուիլյամ Սթենլի Ջևոնսը մեծապես վերլուծեց փողի չորս գործառույթները՝
1919 թվականին Ջևոնսի չորս ֆունկցիաներն ամփոփվեցին այս երկտողում.
 |
Փողերի գործառույթները չորսն են՝
|
 |
Այս երկտողը ավելի ուշ տարածվեց մակրոտնտեսագիտության դասագրքերում[23]։ Ժամանակակից դասագրքերի մեծ մասը ներկայումս ընդգրկում է միայն երեք գործառույթ.
հաշվի չառնելով հետաձգված վճարման ստանդարտը՝ որպես առանձնահատուկ գործառույթ[24][25][26]։ Գոյություն ունեն բազմաթիվ պատմական կարծիքներ դրամի գործառույթների համադրման վերաբերյալ, որոնցից որոշներում մասնագետները պնդում են, որ գործառույթները պետք է ավելի շատ տարանջատել, և որ մեկ միավորը անբավարար է նրանց հետ պայքարելու, գործելու համար։ Այդ փաստարկներից մեկն այն է, որ փողի դերը, որպես փոխանակման միջոց, հակասում է արժեքի պահպանման իր դերին. նրա՝ որպես արժեքի պահպանման դերը, պահանջում է ստանալ դա առանց ծախսերի, իսկ դրա դերը՝ որպես փոխանակման միջոցի, պահանջում է այն շրջանառել[27]։ Մյուսները պնդում են, որ արժեքի պահպանումը պարզապես փոխանակումը հետաձգում է, բայց չի նվազեցնում այն փաստը, որ փողը փոխանակման միջոց է, որը կարող է տեղափոխվել թե՛ տարածության և թե՛ ժամանակի ընթացքում։ «Ֆինանսական կապիտալ» տերմինը բոլոր հեշտ իրացվող գործիքների համար առավել ընդգրկուն է։
Երբ փողը օգտագործվում է ապրանքի և ծառայությունների միջանկյալ փոխանակման մեջ, այն փոխանակման միջոց իրականացնող գործառույթ է, այսինքն՝ խուսափում է փոխանակման համակարգի անարդյունավետություններից։ Փողի ամենակարևոր օգտագործումը հանդիսանում է տարբեր օբյեկտների արժեքների համեմատման մեթոդ։
Հաշվի միավոր (տնտեսության մեջ)[28], ապրանքի, ծառայությունների և այլ գործարքների շուկայական արժեքի չափման ստանդարտ թվային դրամական միավոր է։ Նաև հայտնի է որպես համեմատական արժեքի և հետաձգված վճարման «չափանիշ» կամ «ստանդարտ», հաշվի միավորը պարտադիր պայման է առևտրային համաձայնագրերի ձևավորման համար։
Փողը գործում է որպես ստանդարտ չափանիշ և առևտրի ընդհանուր անվանում։ Այսպիսով՝ հիմք են հանդիսանում գների վաճառքի և գնման համար։ Անհրաժեշտ է արդյունավետ հաշվապահական համակարգեր մշակել։
Չնայած հետաձգված վճարման ստանդարտը տարբերվում է որոշ տեքստերով[27], հատկապես տարեցտարի, այլ տեքստերը բաժին են ընկնում այլ գործառույթների վրա, օրինակ՝ այն պարտքերը, որոնց վերագրվում են, և փողի կարգավիճակը՝ որպես իրավական մրցույթի, այդ հայեցակարգում գտնվող իրավասությունների մեջ նշվում է, որ այն կարող է գործել պարտքերի մարման համար։ Երբ պարտքերը փողի մեջ են դրված, պարտքերի իրական արժեքը կարող է փոփոխվել գնաճի և դեֆլյացիայի, ինչպես նաև ինքնիշխան և միջազգային պարտքերի համար՝ արժեզրկման միջոցով։
Հանդես գալով որպես արժեքի պահում՝ անհրաժեշտ է փողը վստահորեն պահել, խնայել, վերցնել և կանխատեսելիորեն օգտագործել որպես փոխանակման միջոց, երբ այն ձեռք են բերում։ Ժամանակի ընթացքում փողի արժեքը նույնպես կայուն է։ Ոմանք պնդում են, որ գնաճը նվազեցնում է դրամի կարողությունը՝ որպես արժեքի պահպանում[24]։
Իր գործառույթները կատարելու համար փողը պետք է որոշակի հատկություններ ունենա[29].
Ժամանակակից դրամավարկային տեսությունը տարբեր ձևերով է հաստատում փողի կամ դրամական պաշարների իրացվելիությունը։
Ամբողջ դրամական զանգվածը կարելի է ներկայացնել որպես դրամական ագրեգատների ամբողջություն։ Դրամական ագրեգատները փողի առաջարկը բնութագրող ցուցանիշներ են, որոնց որոշման համար պրակտիկայում առաջնորդվում ենք հետևյալ սկզբունքով. յուրաքանչյուր հաջորդ ագրեգատ կառուցվում է նախորդից աճած մեծությամբ կամ ըստ իրացվելիության նվազման աստիճանի։ Դրամական ագրեգատներն են՝
M1 ագրեգատի տարբերությունը մնացած փողային ագրեգատներից այն է, որ M2 և M3 ագրեգատներն իրենց մեջ ներառում են «քվազի փողերը», որոնք դժվարությամբ կարող են օգտագործվել գործարքների համար, որովհետև դրանք կանխիկ փող դարձնելը գրեթե անհնար է[30]:
Ընթացիկ տնտեսական համակարգերում փողն ստեղծվում է երկու ընթացակարգով.
Շատ երկրներում փողի մեծամասնությունը հիմնականում ստեղծվում է որպես M1 / M2 գործակցով առևտրային բանկերի վարկեր։ Ի տարբերություն որոշ սխալ պատկերացումների՝ բանկերը չեն գործում միայն միջնորդների կարգավիճակով, այլ ավանդատուներին տրամադրում են վարկեր, որոնք պահպանում են իրենց տեղը և կախված չեն Կենտրոնական բանկի նոր վարկեր և ավանդներ ստեղծելու գումարներից։
Շուկայի իրացվելիությունը նկարագրում է, թե որքան հեշտ կարող է առարկան վաճառվել տնտեսության մեջ այս կամ այն ընդհանուր արժույթով։ Փողերը առավել հեշտ իրացվող ակտիվներ են, քանի որ դրանք ճանաչվում և ընդունվում են որպես ընդհանուր արժույթ։ Այսպիսով՝ փողն սպառողներին է տալիս հեշտ առևտրի ազատությունը՝ օգտագործելով ապրանքների և ծառայությունների փոխանակումը։
Իրացվելի ֆինանսական գործիքները հեշտությամբ վաճառվում են և ունեն ցածր տրանսակցիոն ծախսեր։ Պետք է չլինի (կամ լինի նվազագույն) տարածություն դրամի՝ որպես օգտագործման գործիք, գնելու և (կամ) վաճառելու միջև։
Ներկայումս դրամի ամենատարածված համակարգերը հիմնված են թղթադրամների վրա։ Այնուամենայնիվ, պատմության ընթացքում մեծ մասի համար գրեթե բոլոր փողերը ապրանքային էին, օրինակ՝ ոսկե և արծաթե մետաղադրամները։ Տնտեսությունների զարգանալու հետ մեկտեղ, ապրանքային փողը վերջապես փոխարինվեց հիմնական գումարով, քանի որ առևտրականներն զգացին ոսկու և արծաթի ֆիզիկական տեղափոխության դժվարությունը։ Հրամանագրված արժույթները աստիճանաբար վերացվեցին վերջին հարյուրամյակի ընթացքում, հատկապես՝ Բրեթոն-Վուդսյան համաձայնգարի փլուզումից հետո։ Համաշխարհային արժութային համակարգի զարգացման արդի փուլն սկիզբ է առնում 1976 թվականից, երբ Յամայկայում 20 երկրների ղեկավարների համաձայնությամբ ձևավորվեց ներկայիս արժութային համակարգը, որի հիմնական սկզբունքներն են.
Շատ ապրանքներ են օգտագործվել որպես փող, ինչպես օրինակ՝ սպառվող բնական թանկարժեք մետաղներ, գարի, կաշիները, ինչպես նաև շատ այլ ապրանքներ, որոնք համարվում էին արժեքավոր։ Ապրանքային փողի արժեքը կախված էր ապրանքից, որից այն պատրաստված էր։ Ապրանքը ինքնին կազմում է փողը, իսկ փողը՝ ապրանքը[31]։ Կարող ենք թվարկել մի շարք ապրանքներ, որոնք օգտագործվել են որպես փոխանակման միջոց. ոսկի, արծաթ, պղինձ, բրինձ, աղ, պղպեղ, խոշոր քարեր, ալկոհոլ, ծխախոտ, կաթ, քաղցրավենիք և այլն։ Այդ առարկաները երբեմն օգտագործվել են ընդհանուր արժեքով և միմյանց հետ զուգորդվելով՝ տարբեր ապրանքային գնահատման կամ գների համակարգի տնտեսություններում։ Ապրանքային փողի օգտագործումը նման է փոխանակման, սակայն ապրանքային փողը ներկայացնում է ապրանքի պարզ և ավտոմատ հաշվարկային միավոր, որն օգտագործվում է որպես փող։ Կային որոշ ոսկե մետաղադրամներ, ինչպիսիք են՝ Կրյուգեռանդ տեսակի ոսկիները, որոնք համարվում էին օրինական վճարային միջոց, սակայն մետաղադրամների երկու կողմերում դրանց արժեքի մասին գրառումները չկային։
1875 թվականին բրիտանացի տնտեսագետ Ուիլյամ Սթանլեյ Ջևոնսը այն ժամանակ օգտագործվող գումարը նկարագրել է որպես «ներկայացուցչական գումար»։
Ներկայացուցչական գումարը կազմված է մետաղադրամներից, թղթադրամներից կամ այլ ֆիզիկական նշաններից, ինչպիսիք են՝ վկայագրերը, որոնք կարելի էր հուսալիորեն փոխանակել ապրանքի ֆիքսված քանակով, օրինակ՝ ոսկին կամ արծաթը։ Ներկայացուցչական գումարի արժեքը գտնվում է ուղիղ և ֆիքսված ապրանքային հարաբերությունների մեջ, որը նրանց պաշտպանում է, թեև ինքնին բաղկացած չէ այդ ապրանքից[32]։
Հրամանագրված փողերը կամ հրամանագրված արժույթն այն փողերն են, որոնց արժեքը չի ստացվում որևէ ներքին արժեքից և երաշխավորվում է, որ այն կարող են փոխակերպվել արժեքավոր ապրանքի (օրինակ՝ ոսկու)։ Փոխարենն այն ունի արժեք միայն պետական պատվերով։ Սովորաբար կառավարությունն է հայտարարում հրամանագրված արժույթը (որպես կանոն՝ թղթադրամներ և մետաղադրամներ Կենտրոնական բանկի համար, օրինակ ԱՄՆ Դաշնային Պահուստային Համակարգը)՝ որպես օրինական վճարային միջոց, որն ստիպում է բոլոր պարտքերի մարումը՝ պետական և մասնավոր, կատարել օրինական ընդունված հրամանագրված արժույթներով[33][34]։
Որոշ մետաղադրամների ձուլակտորներ, ինչպիսիք են՝ Ավստրալիայի ոսկե բնակտորը և ամերիկյան արծիվը, օրինական վճարային միջոցներ էին, սակայն նրանք առևտուր էին անում՝ հիմք ընդունելով մետաղական ապահովվածության շուկայական գինը, այլ ոչ թե նրանց օրինական անվանական արժեքը (որը սովորաբար կազմում է ընդամենը ձուլակտորի արժեքի մի փոքր մասը)[35][36]։
Հրամանագրված փողերը, եթե ֆիզիկապես ներկայացված են արժույթի ձևով (թուղթ կամ մետաղադրամ), կարող են պատահաբար վնասվել կամ ոչնչացվել։ Սակայն հրամանագրված փողերը ունեն առավելություն ներկայացուցչական կամ ապրանքային փողերի նկատմամբ։ Նույն օրենքները, որոնք ստեղծել են այս փողերը, կարող են նաև սամհանել վնասի կամ ոչնչացման դեպքում նրանց փոխարինելու կանոնները։ Օրինակէ ԱՄՆ-ի կառավարությունը կփոխարինի Դաշնային պահուստային համակարգը (ԱՄՆ հրամանագրված փողերը), եթե ֆիզիկական թղթադրամների գոնե կեսը հնարավոր է վերականգնվել, կամ եթե ապացուցված է, որ այն ոչնչացվել է այլ կերպ[37]։ Սակայն ապրանքային գումարները, որոնք կորել կամ ոչնչացվել են, հնարավոր չէ վերադարձվել կամ փոխարինվել։
Այս գործոնները հանգեցրին արժեքային փոփոխության, որը մետաղն էր. սկզբում՝ արծաթը, ապա՝ արծաթը և ոսկին, և ինչ-որ պահի հայտնվեց նաև բրոնզը։ Այժմ մենք ունենք պղնձե մետաղադրամներ, այլ ոչ թանկարժեք մետաղներ։ Մետաղներն արդյունահանում էին, կշռվում և դրոշմվում որպես մետաղադրամ։ Դա արվում էր, որպեսզի մարդիկ համոզվեն,որ վերցնելով մետաղադրամը՝ ստանում են թանկարժեք մետաղի արդեն հայտնի քաշը։ Մետաղադրամները կարող են կեղծվել, բայց դրանք նաև ստեղծում են հաշվի նոր միավոր, որն օգնեցին վարել բանկային գործը։ Արքիմեդի սկզբունքը ապահովեց հաջորդ օղակը. այժմ մետաղադրամները կարելի է հեշտությամբ ստուգել իրենց թեթև քաշի շնորհիվ և, այսպիսով, կարելի է որոշել մետաղադրամների արժեքը, նույնիսկ, եթե դա եղել է քայքայված, վնասված կամ այլ կերպ կեղծված։
Առավել խոշոր տնտեսությունները, օգտագործելով մետաղադրամներից պղինձը, արծաթը, ոսկին, ձևավորեցին մետաղադրամների երեք մակարդակ։ Ոսկին օգտագործվել է խոշոր գնումների, ռազմական ծախսերի վճարման և պետական գործունեության աջակցման համար։ Արծաթե մետաղադրամները օգտագործվել են միջին չափի գործարքների կատարման համար և որպես հաշվարկային միավոր՝ հարկերի, տուրքերի, պայմանագրերի և այլ գործարքների համար, իսկ պղնձե մետաղադրամները՝ ընդհանուր գործարքների համար։ Այս համակարգը օգտագործվել է Հին Հնդկաստանում։ Եվրոպայում այս համակարգը գործել է մինչև միջնադարյան ժամանակահատվածը, քանի որ արդյունահանման համար գրեթե չկային նոր ոսկու, արծաթի կամ պղնձի պաշարներ։ Այսպիսով՝ երեք մետաղադրամեների հարրաբերակցությունը մնացել է մոտավորապես համարժեք։
Նախկին Չինաստանում վարկերի և փողերի շրջանառության կարիքը, որը ավելի հեշտ կիրառելի էր, քան հազարավոր պղնձե մետաղադրամների փոխանակումը, հանգեցրեց թղթային փողերի ներդրմանը, որը այսօր հայտնի է որպես «թղթադրամ»։ Այս տնտեսական երևույթը դանդաղ և աստիճանաբար տեղի ունեցող գործընթաց էր, որը տևել է Թանգի տոհմի ժամանակաշրջանից (618-907 թվականներ) մինչև Սթոնգյան դինաստիայի ժամանակաշրջան (960-1279 թվականներ)։ 10-րդ դարում Սոնգյան դինաստիայի կառավարությունը սկսեց վաճառել այս թղթադրամները առևտրականներին աղի մենաշնորհային շուկայում։ Սոնգի կառավարությունը մի քանի բանկերի տրամադրեց թղթադրամներ թողարկելու միակ իրավունքը, և միայն 12-րդ դարի սկզբին կառավարությունը վերջապես թույլատրեց բոլոր բանկերին ստեղծել ազգային արժույթ։ Այնուամենայնիվ, թողարկված թղթադրամները դեռևս վավեր էին միայն տարածաշրջաններում և ժամանակավոր էին։ Միայն 13-րդ դարի կեսերին թղթային փողի ստանդարտը և միասնական պետական թողարկումը դարձավ ընդունելի ազգային արժույթ։ Արդեն 11-րդ դարում տարածված փայտի տպագրության մեթոդները և այնուհետև Պի Շանի շարժական տպագրության տեսակը դարձան որպես շարժիչ ուժ և խթան՝ ժամանակակից Չինաստանում թղթադրամի զանգվածային արտադրության համար։ Մոտավորապես նույն ժամանակ՝ 7-12-րդ դարերում, միջնադարյան իսլամական աշխարհում ձևավորվեց աշխույժ դրամավարկային տնտեսություն՝ կայուն արժույթի (դինար) շրջանառության մակարդակների ընդլայման հիման վրա։ Մուսուլման տնտեսագետների, առևտրականների և վաճառականների կողմից ներկայացված նորամուծությունները պարունակում էին վարկերի[38] չեկերի, ցպահանջ պարտատոմսերի[39], խնայողական հաշիվների, գործարքային հաշիվների, երաշխիքների, դեբետային և կրեդիտային գործարքների[40], բանկային հաստատությունների վարկերի և ավանդների ամենավաղ օգտագործման մեխանիզմները[40]։
Եվրոպայում թղթային գումարն առաջին անգամ ներկայացվեց Շվեդիայում՝ 1661 թվականին։ Շվեդիան հարուստ էր պղնձով, հետևաբար, պղնձի ցածր արժեքի պատճառով, պետք է թողարկվեին անսովոր մեծ մետաղադրամներ (հաճախ կշռում էին մի քանի կիլոգրամ)։ Թղթային արժույթի առավելությունները շատ էին. այն կրճատեց ոսկու և արծաթի շարժը՝ դրանով իսկ նվազեցնելով ռիսկերը, այն ոսկու կամ արծաթի թողարկումը դարձրեց ավելի հեշտ, քանի որ այս տեսակները (ոսկի կամ արծաթ) չեն լքում պարտատիոջը, քանի դեռ մեկ ուրիշը չի գնել այն, և այն թույլ տվեց արժույթները բաժանել վարկային և հատուկ պահված ձևերի։ Այն հնարավորություն ընձեռեց բաժնետիրական ընկերություններում կատարել բաժնետոմսերի վաճառք և այդ բաժնետոմսերի թղթադրամներով մարում։
Այնուամենայնիվ, այդ առավելությունների հետ մեկտեղ ունեին իրենց թերությունները։ Առաջին՝ քանի որ այդ նշանները չունեին ոչ մի ներքին արժեք, չկար ոչ մի պատճառ, որպեսզի իշխանությունները թողարկեին ավելի շատ, քան իրենք հետապնդել էին թողարկել։ Երկրորդ՝ քանի որ այն ավելացրել է դրամական զանգվածը, այն ավելացրել է նաև գնաճային ճնշումները, այս փաստն արձանագրվել է Դեյվիդ Հյումի կողմից 18-րդ դարում։ Արդյունքում թղթային փողերը հաճախ հանգեցնում էին բարձր գնաճի, որը կարող էր փլուզվել, եթե մարդիկ սկսեին պահանջել «ծանր փողեր», ինչի արդյունքում թղթային փողի պահանջարկը կդառնար զրոյական։ Թղթային փողերի տպագրումը կապված էր նաև պատերազմների և մասնավորապես պատերազմների ֆինանսավորման հետ, հետևաբար՝ դիտվում էր որպես կայուն բանակի պահպանման մաս։ Դա նաև հետապնդում էր շահ, քանի որ առևտրի և կապիտալ ստեղծման սպեկուլյատիվ շահույթը բավական մեծ էր։ Մեծ ժողովուրդները ստեղծում էին թղթադրամներ և մետաղադրամներ տպելու համար դրամահատարաններ և գանձապետարանի մասնաճյուղեր՝ իրենց ոսկե և արծաթե հարկերը հավաքելու և պահեստներում պահելու համար։ Այս ժամանակահատվածում արծաթը և ոսկին համարվում էին օրինական վճարագրեր, և ընդունված էր հարկերի վճարման համար կառավարության կողմից։ Սակայն դրանց կուրսերի միջև հարաբերակցության անկայունությունը սկսեց աճել 19-րդ դարի ընթացքում, ինչպես նաև ավելացավ այս երկու մետաղների առաջարկը և դրանց միջոցով կատարվող առևտուրը (մասնավորապես արծաթինը)։ Սա կոչվում է բիմետալիզմ, և բիմետալիկ ստանդարտ ստեղծելու փորձ էր, որտեղ շրջանառության մեջ մնացին ոսկե և արծաթե դրամական միջոցները։ Այս ընթացքում կառավարությունները կարող էին օգտագործել արժույթը և տպագրական թղթադրամը՝ որպես քաղաքականության գործիք, ինչպիսին էր օրինակ ԱՄՆ դոլարը` ռազմական ծախսերը վճարելու համար։ Նրանք կարող էին նաև սահմանել տերմիններ, որտեղ կպահանջեին հատուկ գրառումներ՝ սահմանափակելով գնման գումարը կամ նվազագույն գումարը, որը կարող էր մարվել։
1900 թվականին արդյունաբերական ազգերի մեծ մասը հիմնված էր ոսկու ստանդարտի որոշակի ձևերի վրա՝ թղթային նշաններով և շրջանառվող միջավայրը կազմող արծաթե մետաղադրամներով։ Ամբողջ աշխարհում մասնավոր բանկերն ու կառավարությունները հետևել են Գրեշամի օրենքին՝ պահպանելով ոսկու և արծաթի օգտագործումը։ Սա ամբողջ աշխարհում տեղի չի ունեցել նույն ժամանակահատվածում, բայց հաճախ առնչվել է պատերազմների կամ ֆինանսական ճգնաժամերի հետ՝ սկսած 20-րդ դարի սկզբից, և ամբողջ աշխարհում շարունակվել է մինչև 20-րդ դարի վերջը, երբ արդեն ուժի մեջ մտան հրամանագրված լողացող արժույթները։ 1971 թվականին վերջին երկիրը, որը զրկվեց ոսկե ստանդարտից, ԱՄՆ-ն էր։
Այսօր աշխարհում ոչ մի երկիր չի կիրառում ոսկե կամ արծաթե ստանդարտների արժութային համակարգը։
Առևտրաբանկային փողերը (ցպահանջ ավանդները) պահանջներ են ֆինանսական հաստատություններին, որոնք կարող են օգտագործվել ապրանքների և ծառայությունների գնման համար։ Ցպահանջ ավանդների հաշիվը այն հաշիվն է, որի միջոցով ցանկացած պահի կարող են դուրս բերվել չեկի կամ կանխիկացման միջոցով՝ առանց բանկին կամ ֆինանսական հաստատությանը նախապես ծանուցելու։ Բանկերը պարտավոր են շտապ պահանջի (կամ զանգի) դեպքում ցպահանջ ավանդները վերադարձնել իրավական պարտավորությունը։ Ցպահանջ ավանդային փողերը, կանխավճարները կարող են դուրս բերվել անձի կողմից՝ չեկերով կամ բանկային օրինագծերով՝ օգտագործելով ավտոմատացված բանկոմատները կամ առցանց բանկային համակարգը[41]։
Առևտրաբանկային փողերը ստեղծվում են բանկային պրակտիկայում մասնաճյուղային բանկային համակարգի միջոցով, որտեղ բանկերը պահպանում են իրենց պահուստների մի մասը (որպես դրամական միջոցներ և այլ բարձր իրացվելի ակտիվներ), և վարկեր են տրամադրում` պահելով միաժամանակյա պարտավորությունը` այդ բոլոր ավանդների մարման համար։ Առևտրաբանկային փողերը տարբերվում են ապրանքային և հրամանագրված փողերից երկու ձևով. առաջին հերթին այն ֆիզիկական չէ, քանի որ դրա գոյությունը միայն արտացոլվում է բանկերի և այլ ֆինանսական հաստատությունների հաշվարկային հաշվիվներում, և երկրորդ՝ կա որոշակի ռիսկայնություն, որ ֆինանասական հաստատության անվճարունակ դառնալու դեպքում պահանջը չի կատարվի։ Բանկային մասնակի պահուստային գործընթացը առևտրային բանկերի կողմից ունի կարևոր ազդեցություն փողի ստեղծման վրա, քանի որ այն ընդլայնում է դրամական միջոցները (կանխիկ և ցպահանջ ավանդներ)։ Մասնակի պահուստային բանկերի ծառայությունների տարածվածության պատճառով, լայն փողի զանգվածը շատ երկրներում մի քանի անգամ ավելի մեծ է, քան Կենտրոնական բանկի կողմից ստեղծված բազային փողի չափը։ Այդ չափը (որը կոչվում է փողի բազմապատկիչ) որոշվում է պահուստային կամ այլ ֆինանսական հարաբերակցության պահանջներով՝ ֆինանսական կարգավորող մարմինների կողմից։
Մի երկրի դրամական զանգվածը սովորաբար կազմում է շրջանառության մեջ գտնվող դրամի ընդհանուր գումարը, ինչպես նաև երկրի առևտրային բանկերում չեկային և խնայողական ավանդների ընդհանուր արժեքը։ Ժամանակակից տնտեսություններում ֆիզիկական արժույթով է ներկայացված դրամի համեմատաբար փոքր մասը։ Օրինակ՝ 2010 թվականի դեկտեմբերին ԱՄՆ-ում 8853.4 միլիարդ դոլար լայն փողի մատակարարումը (M2) կազմում էր ընդամենը 915.7 միլիարդ դոլար (մոտ 10 %)` կազմված մետաղադրամներից և թղթադրամներից[42]։
Համակարգչային տեխնոլոգիաների զարգացումը 20-րդ դարի երկրորդ կեսին թույլ տվեց փողը ներկայացնել թվային տարբերակով։ 1990 թվականին Միացյալ Նահանգներում Կենտրոնական բանկի և առևտրային բանկերի միջև բոլոր գումարները փոխանցվում էին էլեկտրոնային ձևով։ 2000-ական թվականներին շատ փողեր գոյություն ունեին որպես թվային արժույթ բանկային տվյալների բազաներում[43]։ 2012 թվականին գործարքների 20-58 %-ը էլեկտրոնային էին (կախված երկրից)[44]։
Ոչ ազգային թվային արժույթները մշակվել են 2000-ական թվականների սկզբին։ Մասնավորապես՝ Ֆլուզը և Բինզը առաջ են քաշել Dot-com bubble-ը: Շատ նորարարություններ տեղի չեն ունեցել մինչև 2009 թվականի Bitcoin-ի հայեցակարգը, որը ներկայացրեց գաղտնի արժույթի հայեցակարգը` ապակենտրոնացված վստահելի արժույթը։
Քանի որ արծաթն ու ոսկին արժեք ներկայացնող մետաղներ են, փողի զանգվածը կարող է բարձրանալ միայն մետաղների արդյունահանման աճի շնորհիվ։ Այդ թիվը կավելանա հայտնագործությունների և ոսկու հայտնաբերման արդյունքում, օրինակ՝ երբ Կոլումբոսը հայտնաբերեց նոր մայրցամաք և ոսկին ու արծաթը ետ բերեց Իսպանիա, կամ այն ժամանակ, երբ 1848 թվականին ոսկին հայտնաբերվեց Կալիֆոռնիայում։ Դա դարձավ գնաճի պատճառ, քանի որ ոսկին արժեզրկվեց։ Այնուամենայնիվ, եթե արդյունահանման գործակիցը չհամապատասխանի տնտեսության աճին համեմատաբար կբարձրանա ոսկու արժույթը և տեղի կունենա արժեզրկում՝ գների իջեցման պատճառով։ Արժեզրկումը մշտական բնույթ կրեց ավելի քան մեկ դար, երբ 18-19 դարերում ոսկին ու թղթադրամը սկսեցին օգտագործվել որպես փող։
Ժամանակակից աշխարհում թղթադրամը դրամական համակարգի հիմք է հանդիսանում և այլևս փոխկապակցված չէ ոսկու հետ։ Փողի վերահսկողոււթյունը տնտեսության մեջ կոչվում է դրամային քաղաքականություն։ Դրամային քաղաքականության ժամանակ կառավարությունը, Կենտրոնական բանկը և դրամային իշխանությունը տնօրինում են փողի զանգվածը՝ հատուկ նպատակների համար։ Սովորաբար դրամային քաղաքականության նպատակն է հանդիսանում կայուն գների սահմաններում տնտեսական աճի ապահովումը։ Օրինակ՝ համաձայն Դաշնային պահուստային ակտի՝ կառավարիչների խորհրդի նպատակը պետք է հանդիսանա առավելագույն աշխատատեղեր ստեղծելը, կայուն գներ ապահովելը, ինչպես նաև երկարաժամկետ տոկոսադրույքների զսպումը[45]։
Ձախողված դրամային քաղաքականությունը կարող է զգալի վնասակար ազդեցություն ունենալ տնտեսության և դրա մեջ հայտնված հասարակության վրա։ Դա իր մեջ կարող է ներառել հիպերինֆլակցիա, ստագֆլացիա, գործազրկության մեծ թիվ, ներմուծված ապրանքների պակաս, ապրանքի արտահանման անկարողություն և նույնիսկ ընդհանուր արտարժույթի անկում, նաև քիչ ավելի էֆեկտիվ փոխարժեքով տնտեսության ընդունում։ Այսպիսի իրավիճակ է տիրել, օրինակ, Ռուսաստանում՝ Խորհրդային միության փլուզումից հետո։
Կառավարությունները և Կենտորանական բանկերը կողմ էին դրամային քաղաքականության մեջ տեսնել թե′ կարգավորող, և թե՛ ազատ շուկայի մոտեցումները։ Դրամական միջոցների վերահսկման որոշ գործիքներ ներառում են.
ԱՄՆ-ում դրամական միջոցների վերահսկման համար պատասխանատվություն է կրում Դաշնային պահուստների համակարգը, այն դեպքում երբ Եվրոպայի տարածաշրջանում համապատասխան պատասխանատվություն կրում է Եվրոպական կենտրոնական բանկը։ Համաշխարհային ֆինանսների վրա զգալի ազդեցություն ունեցող այլ կենտրոնական բանկերից են Ճապոնիայի բանկը, Չինաստանի ժողովրդական բանկը և Անգլիայի բանկը։
Տարիներ շարունակ դրամային քաղաքականության վրա բավականին մեծ ազդեցություն է ունեցել այնպիսի տնտեսական տեսություն, ինչպիսին է մոնետարիզմը։ Մոնետարիզմը տնտեսական տեսություն է, որը պնդում է, որ դրամական միջոցների կառավարումը պետք է լինի տնտեսական գործունեության կարգավորման հիմնական միջոցը։ 1980-ական թվականներին Դեյվիդ Լայդլերի[46] և շատ ուրիշների աշխատություններից աջակցություն ստացան Միլթոն Ֆրիդմենի և Աննա Շվարցի[47] պահանջները։ 1980-ականների ընթացքում փողի պահանջի վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել տեխնիկական, ինստիտուցիոնալ և իրավական գործոնները և նվազել է մոնետարիզմի ազդեցությունը։
.jpg)
.jpg)
Հայկական դրամը (ISO կոդ՝ AMD) Հայաստանի ազգային արժույթն է։ Դրամի արտադրյալը լուման է՝ «1 դրամ=100 լումա» հարաբերակցությամբ։ Ազգային արժույթ թողարկելու բացառիկ իրավունքը պատկանում է Հայաստանի կենտրոնական բանկին, որը նաև կազմակերպում և կարգավորում է կանխիկ դրամաշրջանառությունը երկրի տարածքում[48][49]։ Շրջանառության մեջ գտնվող դրամանիշերը հանդիսանում են Կենտրոնական բանկի անվերապահ պարտավորությունը և ապահովված են նրա բոլոր միջոցներով[48]։ «Դրամ» բառը թարգմանաբար նշանակում է «փող» և ծագում է «դրախմա» բառից (հուն․՝ δραχμή)։ Հայկական դրամի գրանշանն է «
» նշանը (֏ • U+058F Armenian Dram Sign[50][51])։
Կրիպտոարժույթը թվային ակտիվ է, թվային արժույթի նոր տեսակ։ Կրիպտոարժույթների հիմնական տարբերակիչ առանձնահատկությունը արտաքին կամ ներքին վերահսկիչների բացակայությունն է։ Այս արժույթի համակարգի մեխանիզմը հիմնված է բլոկչեյն տեխնոլոգիայի վրա։ Բլոկչեյն տեխնոլոգիան առաջ է բերում ֆինանսների ամենահեղափոխական ժամանակաշրջաններից մեկը։
Առաջին ապակենտրոնացված կրիպտոարժույթը՝ Բիթքոինը, ստեղծվել է 2009 թվականին՝ Satoshi Nakamoto կեղծանունով ներկայացող անձի կողմից։ Կրիպտո-շուկան շատ արագ է զարգանում, և պարբերաբար հայտնվում են նոր տիպի արժույթներ[11]։
Կեղծված փողերը արհեստական արժույթներ են՝ առանց պետության կամ կառավարության պատժամիջոցների։ Կեղծ դրամ պատրաստելը կամ օգտագործելը խարդախության կամ կեղծիքի ձև է։ Կեղծարարությունը այնքան հին է, որքան փողը։ Արծաթապատ պատճենները (հայտնի են որպես Fourrées) հայտնաբերվել են Lydian մետաղադրամներում, որոնք համարվում են առաջին արևմտյան մետաղադրամները[52]։ Թղթային փողերի ներդրումից առաջ կեղծարարության ամենատարածված մեթոդը մաքուր ոսկու կամ արծաթե մետաղների խառնուրդներն էին։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում նացիստները կեղծել են բրիտանական ֆունտը և ամերիկյան դոլարը։ Այսօր ամենալավ կեղծված դրամանիշերը կոչվում են Superdollars` իրենց բարձր որակի և իրական դոլարին նմանության համար։ 2002 թվականին եվրոյի թղթադրամների և մետաղադրամների զգալի կեղծարարությունը եղել է արժույթի մեկնարկից հետո, սակայն այն զգալիորեն փոքր էր, քան ԱՄՆ դոլարինը[53]։
Փողերի լվացման գործընթացը այն գործընթացն է, երբ հանցագործության միջոցները վերածվում են ակնհայտորեն օրինական փողերի կամ այլ ակտիվների։ Այնուամենայնիվ, մի շարք իրավական և կարգավորիչ համակարգերում փողերի լվացումը դարձել է համաձայնեցված ֆինանասական հանցագործությունների այլ ձևերի հետ և երբեմն ավելի լայնորեն կիրառվում է ֆինանսական համակարգի չարաշահումը (ներգրավելով արժեթղթեր, թվային արժույթներ, վարկային քարտերը, ավանդական արժույթ), ներառյալ ահաբեկչության ֆինանսավորումը, հարկերից և միջազգային պատժամիջոցներից խուսափելը։
Տնտեսության համար անհրաժեշտ փողի քանակությունը մեծ ազդեցություն է ունենում տնտեսական բազմաթիվ չափումների վրա, դրա համար հարկ է առաջին հերթին պարզել փողի առաջարկի և պահանջարկի տարրերը։ Նեղ իմաստով փողի առաջարկը բաղկացած է երկու տարրերից՝
Մեկ այլ բնորոշմամբ փողի առաջարկում հաշվի է առնվում խոշոր ժամկետային ավանդները։
Փողի գնողունակությունը կախված է շրջանառության մեջ գտնվող փողի առաջարկից։ Փողի գնողունակությունը կամ իրական արժեքը ապրանքների և ծառայությունների այն քանակությունն է, որը կարել է գնել դրամական միավոր։
Փողի պահանջարկի նկատմամբ կա հետևյալ 2 պատճառները՝
Այսպիսով փողի ընդհանուր պահանջարկը հավասար է գործարքների և ակտիվների ձևով պահանջվող փողի գումարին։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
