From Wikipedia, the free encyclopedia
Նեանդերտալյան մարդը Հոմո ցեղի անհետացած ներկայացուցիչ, ապրել է Պլեյստոցենի ժամանակաշրջանում՝ Եվրոպայում և Կենտրոնական Ասիայի արևմտյան հատվածում։ Նրանք դասակարգված են կամ որպես ներկա մարդկանց ենթատեսակ (Հոմո Սափիենս Նեանդերտալենսիս) կամ որպես առանձին մարդկանց տեսակ (Հոմո Նեանդերտալենսիս)[1]։
| Նեանդերտալյան մարդ | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Նեանդերտալյան մարդու կմախք | ||||||||||||||
| Գիտական դասակարգում | ||||||||||||||
|
||||||||||||||
| Լատիներեն անվանում | ||||||||||||||
| Homo neanderthalensis | ||||||||||||||
| Հատուկ պահպանություն | ||||||||||||||
| Արեալ | ||||||||||||||
 | ||||||||||||||
Նախկին տարածվածությունը | ||||||||||||||
|
|
Առաջին նախանեանդերտալյան հատկանիշները ի հայտ են եկել Եվրոպայում 350,000–600,000 տարի առաջ[2]։ 130,000 տարի առաջ լրիվ նեանդերտալյան հատկանիշներն ի հայտ եկան։ Այս հատկանիշները անհետացան Ասիայում 50,000 տարի առաջ և Եվրոպայում 30,000 տարի առաջ, ոչ մի այլ անձնավարություններով, որոնք ունեին միայն նեանդերտալյան հատկանիշներ, և ովքեր համարվեին Հոմո Նեանդերտալենսիսի ներկայացուցիչ[3]։
Գենետիկ հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ միախառնումը Հոմո Սափիենսի հետ (մարդաբանորեն ներկայիս մարդկանց հետ) տեղի է ունեցել մոտավորապես 80,000-50,000 տարի առաջ Մերձավոր Արևելքում, որի հետևանքն է այն, որ ներկայիս Եվրասիայի բնակիչների գենոտիպի 1–4%-ը ներդրվել է Նեանդերտալյան մարդկանց կողմից[4]։
Ամենաերիտասարդ նեանդերտալյան կմախքը՝ Հյաենա Դենը (Մեծ Բրիտանիա), 30,000 տարվա է, իսկ Վինիջայի (Խորվաթիա) նեանդերտալյան մնացորդները 32,000-33,000 տարվա հնություն ունեն։ 30,000 տարվանից ավելի փոքր տարիքով նեանդերտալյան կմախքներ չեն հայտնաբերվել; չնայած նեանդերտալցիների կողմից օգտագործված կրակի հետքերը, գտնված Ջիբրալթարում, ցույց են տալիս, որ նեանդերտալցիները գուցեև ողջ մնացած լինեին 24,000 տարի առաջ։ Կրոմանյոնյան մարդկանց կամ ժամանակակից մարդկանց մնացորդները 'Նեանդերտալյան հատկանիշներով' հայտնաբերվել են Լագար Վելհո վայրում (Պորտուգալիա). դրանք 24,500 տարվա են[5]։
Նեանդերտալյան քարե գործիքները հայտնաբերվել են այն վայրերում, որտեղ նեանդերտալյան կմախքներ չեն հայտնաբերվել։ Նրանց վերջին քարե գործիքները հայտնաբերվել են Գորհամի քարանձավում՝ Ջիբրալթարի հարավում[6]։ Նեանդերտալյան մարդկանց ուղեղի չափսերը ժամանակակից մարդկանց ուղեղի չափսերին հավասար և նույնիսկ մեծ են եղել։ 2008 թ. գիտնականների մի խումբ, օգտագործելով նեանդերտալցիների ուղեղի եռաչափ պատկերները՝ ստացված Սիբիրում հայտնաբերված նեանդերտալցիների մնացորդներից, ցույց տվեցին, որ երեխա տարիքում նեանդերտալցիների ուղեղը համապատասխանել է ժամանակակից երեխաների ուղեղի չափսերին, իսկ հասուն տարիքում արդեն նեանդերտալցիների ուղեղի չափսերը գերազանցել են ժամանակակից մարդկանց ուղեղի չափսերին[7]։ Միջինը, նեանդերտալյան մարդկանց հասակը հավասար է եղել ժամանակակից մարդկանց հասակին՝ մոտավորապես (տղամարդիկ) 165–168 սմ, նրանք ավելի մկանոտ էին։ Նրանք շատ ավելի ուժեղ էին Հոմո Սափիենս տեսակի ներկայացուցիչներից, հատկապես ձեռքերն ու ոտքերը ավելի մկանոտ էին[8]։ Կանանց հասակը եղել է 152-156 սմ[9]։
Նեանդերթալացու առաջին գանգը հայտնաբերվել է Բելգիայում 1829 թվականին։ Երկրորդ հայտնաբերում՝ 1848 թվականին կապված է Ջիբլարթարում անգլիական զորքերի զինակետի հետ։ Այդ հայտնաբերվածները հաստատվվել են ավելի ուշ համապատասխանաբար 1836 և 1864 թվականներին։ Երրորդ բրածո տվյալը գտնվել էր 1856 թվականին Ռեյնյան պրովինցիայում՝ Դյուսելդորֆից ոչ հեռու՝ Նեանդերթալյան հովտում՝ ոչ այնքան մեծ Ֆելգոֆերյան քարանձավում։ Այդ քարանձավի մուտքը ծածկված էր քարի պատնեշով և կավի շերտերով, որի արդյունքում այն ամբողջությամբ պատված էր կրաքաարով։ Քանի որ մոտակայքում կային քարահանքեր, աշխատակիցները հասան մինչև քարանձավը փակող ժայռերին, ջարդեցին այն մուտք գործելու համար։ Այդ տեղը ամբողջությամբ ծածկված էր տիղմով։ Տիղմի մաքրումից հետո հնարավոր էր մտնել։ Ժայռի տիղմի մեջ գտնվեցին մարդկային ոսկորներ և ամբողջական գանգ, որոնք դոկտոր Ֆուլռոտը սեփականաշնորհեց իրեն։ Այլ ոսկորներ կամ իրեր ժայռում չկային։ Հնագույն տիղմից գտածոները, անկասկած կենդանական դելյուվիի[10] շրջաններից և ապացուցում են մարդու հնագույն ծագումը, և եվրոպական ժողովուրդների առաջացման հիմքերը։ Ռուդոլֆ Վիրխովը ընդունեց, որ գտնված ոսկորներում և գանգում առկա էին ռախիդային նշաններ, դրա արդյունքում այն փոփոխված և ինդիվիդուալ տիպ է։ 1859 թվականին Դարվինի էվոլյուցիոն վարկածների հրատարակումից հետո անթրոպոլոգները նեանդերթալցիներին ուսումնասիրեցին որպես « կապիկի մարդու վերածվելու միջանկյալ օղակ»։
2010 թ. ամերիկյան մի գիտնական նեանդերտալցու ատամների արանքում գտավ եփած բույսերի կտորներ, հերքելով այն կարծիքը, որ նեանդերտալյան մարդիկ եղել են միայն մսակեր[11][12][13]։
Նեանդերթալցիները միջին հասակ են ունեցել (մոտ 165 սանտիմետր), վիթխարի մարմնով և մեծ, ոչ ստանդարտ գլխով։ Գանգային հատվածի ծավալով (1400-1740 խոր. սամտիմետր) նրանք նույնիսկ գերազանցում են ժամանակակից մարդուն։ Նրանք առաջանում էին արտահայտված վերունքային աղեղներով, ցցված, լայն քթով և շատ փոքր դնչով։ Վիզը կարճ էր, ձեռքերը նույնպես մեծ և թաթանման։ Կա վարկած, ըստ որի նրանք կարող էին լինել կոճապղպեղագույն և սփրթնած։ Անալիզի արդյունքները ցույց տվեցին, որ այս ցեղի երեխաները կարծես փոքրացված մեծ նեանդերթալցիներ լինեին։ Հավանաբար նրանց լիակատար տեսանելությունը եկել է մետ 8-10 տարեկան հասակում, իսկ կյանքի միջին տևողությունը 22,9 տարի էր։ Բերանային ապարատի, ձայնային որոշակի ուսումնասիրությունների, ուղեղի կառուցվածքի ձևերը, թույլ են տալիս եզրակացնել, որ նեանդերթալցիներ ունեցել են խոսելու կարողություն։ Ակադեմիկ Իվանովի ենթադրությամբ «նրանց լեզում կարող էր բաղկացած լինել գերակշռող բաղաձայներից, քիչ ձայնավորներից՝ ինչը շատ հաճախ է հանդիպում մարդկային լեզվի մեջ։ Նեանդերթալցիների մկանային զանգվածը 30-40 տոկոսով գերազանցում էր կրոմանոններին, կմախքը ավելի ծանր էր կշռում։ Ինչպես նաև նեանդերթալցիները ավելի հարմարեցված են սուբարկտիկական կլիմային, քանի որ քթայիին մակերեսի մեծությունը սառը օդի տաքացումը ապահովում էր և իջեցնում մրսածության ռիսկը։
Անունը ստացել է Նեանդերտալ հովտից, Դյուսելդոֆից 12 կմ արևելք, Գերմանիա։ Առաջին բրածոները հայտնաբերվել են Նեանդերտալում 1856 թ., Նեադերտալ 1-ը, որ հայտնի էր նաև որպես "Նեանդերտալյան գանգ", իսկ հետագայում գանգի շնորհիվ վերակառուցված արարածը "Նեանդերտալյան մարդ"[14]: Լատիներեն անվանումը Հոմո նեանդերտալենսիս, որը նշանակում է "Նեանդերտալյան մարդ", որի շնորհիվ էլ հետագայում ողջ տեսակին սկսեցին այդպես անվանել։ Իսկ արդեն Նեանդերտալյան մարդկանց ուղղակի "Նեանդերտալցիներ" անվանելու ավանդույթը ի հայտ եկավ 1920-ական թթ.[15]:
Երկար ժամանակ գիտնականները վիճում էին նեանդերտալցիների դասակարգել որպես Հոմո նեանդերտալենսիս թե "Հոմո սափիենս նեանդերտալենսիս"[16]: Որոշ հետազոտություններ ցույց են տալիս, որ նեանդերտալցիները առանձին տեսակ են, այլ ոչ թե ենթատեսակ[17]։Քեմբրիջի համալսարանի պրոֆեսոր Պոլ Մելլարսն ասում է, որ "մշակութային միախառնման ոչ մի ապացույցներ գտնված չեն"[18], իսկ Միտոքոնդրիումային ԴՆԹի հետազոտությունները ցույց են տվել, որ նեանդերտալյան մարդը Հ. Սափիենսի ենթատեսակ չէ[19], չնայած վերջերս կատարված գենոտիպի ուսումնասիրությունները այլ արդյունք են ցույց տվել[4]։
Նեանդերտալցիները և Հոմո Սափիենսը անցել են նույն էվոլուցիոն ուղին, երկուսն էլ առաջացել են շիմպանզեանման արարածից հինգից տասը միլիոն տարի առաջ։ Ինչպես Հոմո սափիենսը, այնպես էլ Նեանդերտալցիները ազգակից են Ավստրալոպիթեկին, Հոմո Հաբիլիսին, և Հոմո Էրգաստերին; սակայն հստակ ծագումն անհայտ է։ Հոմո սափիենսի և Նեանդերտալցու վերջին ընդհանուր նախահայրը Հոմո ռոդեզիենսի մոտ, հայտնաբերված Հյուսիսային Ռոդեզիայում, 1921 թ.:
Հոմո ռոդեզիենսիսը առաջացել է Աֆրիկայում 0.7-1 միլիոն տարի առաջ։ Հոմո ռոդեզիենսիսը հասել է Եվրոպա 800 հազար տարի առաջ, երբ այդ վայրերում արդեն ապրում էր Հոմո անտեսասսորը։ Սակայն այդ վայրերում 600,000 տարի առաջ արդեն ապրում էր Հոմո հեյդելբերգենսիս։
Տարբեր հետազոտություններ ցույց են տվել, որ[20] Հոմո ռոդեզիենսիսը և Հոմո հեիդելբերգենսիսը շարնակում էին միախառնվել, մինչև 350,000 տարի առաջ, երբ նրանք առանձնացան, և մոտավորապես 200,000 տարի առաջ Հոմո Հեյդելբերգենսիսը վերափոխվեց Հոմո Նեանդեռրտալենսիսի, դասական նեանդերտալյան մարդու։ Կարծիք կա, որ նեանդերտալյան սկզբնական պոպուլյացիան ավելի հեռու է ժամանակակից մարդուց, քան Հոմո հեյդելբերգենսիսը։ Չնայած վերջին հետազոտությունները մարդկային և նեանդերտալյան կայուն պոպուլյացիաների մասին, կասկածի տակ է դրել այդ կարծիքը։
Նեանդերտալյան գանգերը առաջին անգամ գտնվել են Էնգիսում, Բելգիա (1829 թ.) Ֆիլիպ-Շարլ Շմերլինգի կողմից և Ջիբրալթարում (1848 թ.), մինչև Նեանդերտալ հովիտՆեանդերտալ հովտում 1856 թ. օգոստոսին գտնված նեանդերտալցու բրածոները, երեք տարի առաջ հրատարակվեց Չարլզ Դարվինի Տեսակների ծագման մասին գիրքը[21]։
Երբ առաջին անգամ հայտնաբերվեց նեանդերտալյան մարդու մնացորդները, աշխատողները, որոնք վերականգնում էին բրածոները, կարծում էին, որ դրանք պատկանում են արջի։ Նրանք հանձնեցին այն կենդանաբան Յոհան Կարլ Ֆուհլրոտին, ով էլ իր հերթին հանձնեց դրանք մարդաբան Հերման Շաաֆֆհաուսենին։ Նրանք միասին հայտարարեցին հայտնագործման մասին 1857 թ.:
Այդ հայտնագործությունը հիմք դրեց պալեոանթրոպոլոգիային։ Մինչ այսօր 400 Նեանդերտալյան բրածո է հայտնաբերվել[22]։
Վաղ նեանդերտալցիներն ապրում էին վերջին սառցե դարաշրջանի ժամանակաշրջանում, և այդ պատճառով այդ ժամանակաշրջանի մարդկանց մասին քիչ բան է հայտնի։ Սկզբնական շրջանում նրանք տարածված էին հարավային, արևմտյան Եվրոպայում, մինչև Մեծ Բրիտանիայի հարավային ափերը[27], կենտրոնական Եվրոպայում և Բալկանյան թերակղզիում[28], Ուկրաինայում և արևմտյան Ռուսաստանում, ինչպես նաև Կովկասում, Զագրոսի լեռներում և Լիբանանում։
Չնայած Աֆրիկայում չեն հայտնաբերվել նրանց բրածոներ, սակայն Աֆրիկային մոտ վայրերեում գտնվել են նրանց մնացորդները. Ջիբրալթարում և Լիբանանում։ Լիբանանում նեանդերտալյան մարդկանց բրածոների հետ միասին գտնվել են նաև Հոմո սափիենսի բրածոներ։ Կաթնասունների բրածոներից երևում է, որ այդ շրջանում ապրել են ցրտադիմացկուն արարածներ, հետևաբար նեանդերտալցիներն ավելի ցրտադիմացկուն են եղել, քան ժամանակակից մարդիկ, և դուրս են մղել նրան Մերձավոր Արևելքից համեմատաբար ցուրտ կլիմայի շնորհիվ։ Հոմո սափիենսն այն ժամանակ, միակ մարդու տեսակն է եղել Նեղոսի հովտում։ Ավելի ու ավելի տաքացման հետևանքով նեանդերտալցիները ավելի ու ավելի հյուսիս են նահանջել[29]։ Ներկայումս սխալ է համարվում արևմտյան և կենտրոնական Եվրասիայից դուրս տարածքներում գտնված բրածոները վերագրել նեանդերտալյան մարդու։ Դասական նեանդերտալցիներն ապրել են հյուսիսային Գերմանիայից մինչև Իսրայել, Իսրայելից մինչև Իսպանիա[30], Իտալիայում[31], և Անգլիայից ու Պորտուգալիայից մինչև Ուզբեկիստան[32][33][34]։
Նեանդերտալցիներն ավելի մկանոտ էին, քան ժամանակակից մարդիկ։ Նեանդերտալցիները 12–14 սմ-ով ավելի կարճ էին, քան 21-րդ դարի մարդիկ։ Նեանդերտալյան տղամարդիկ 164-168 սմ էին, իսկ նեանդերտալյան կանայք 152–156 սմ[9]։ 26 բրածոների հիման վրա 2010 թ. հայտնաբերվեց, որ նեանդերտալյան տղամարդիկ 77.6 կգ էին, իսկ կանայք 66.4 կգ[35]։ 2007 թ. հետազոտությունների շնորհիվ պարզ դարձավ, որ նեանդերտալցիները գուցեև սպիտակ մաշկ ու կարմիր մազեր ունեցած լինեին[36][37] Գանգի չափսով (1400 - 1740 սմ խորանարդ) նրանք նույնիսկ գերազանցում էին ժամանակակից մարդկանց։ Նրանք տարբերվում էին համեմատաբար կարճ ձեռքերով և կարճ դնչով, ուղիղ և երկար քթով։ Երեխա նեանդերտալցիները արտաքինով նման էին մեծերին, նրանց սեռական հասունացումը վրա էր հասնում 8-10 տարեկանում[38][39]։ Կյանքի միջին տևողությունը 22,9 տարի էր[40]։ Ուղեղի ուսումնասիրությունից պարզ է դարձել, որ նրանք ընդունակ էին խոսել։ Նեանդերտալցիների մկանային զանգվածը 30-40 % ավելի մեծ էր քանԿրոմանյոնյան մարդունը, կմախքն ավելի ծանր։ Մեծ քիթը ավելի լավ էր տաքացնում սառն օդը, պակասեցնելով մրսածության հավանականությունը[41]։ Ավելի ծանր լինելու պատճառով, նրանց օրական էներգիական պահանջև 32 % ավելի էր, քան ներկայիս մարդկանցը, իսկ նրանց օրական պահանջարկը համեմատած կրոմանյոնյան մարդու հետ 100 - 350 կիլոկալորիայով ավելի մեծ էր[42]։ Իսկ քիմիական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ նրանք ամեն օր միս էին ուտում[41]։ Նեանդերտալցիների մոտ բացակայել են որոշ գենային շեղումներ - աուտիզմ, Այլցգեմեռի հիվանդություն, Դաունի համախտանիշը, շիզոֆրենիան[43] [44]:
Նեանդերտալյան մարդու միտոքնդրիումային ԴՆԹ-ն ենթարկվել է բազմաթիվ հետազոտությունների, սակայն այն չի կարող ապացույց հանդիսանալ նեանդերտալյան և կրոմանյոնյան մարդկանց խաչասերման մասին։
1997 թ. գենետիկները կարողացան ԴՆԹ-ի կարճ շղթա ապակոդավորել 30,000-ամյա նեանդերտալյան մարդու մնացորդներից[45]։ 2006 թ. հուլիսին Մաքս Պլանկի անվան Էվոլյուցիոն Անթրոպոլոգիայի ինստիտուտը հայտարարեց, որ նրանք երկու տարուց կապակոդավորեն նեանդերտալցու գենոտիպը։ Սպասվում էր, որ այն կունենա ժամանակակից մարդկանց գենոտիպի չափսը, երեք-միլիարդ զույգ, և կկիսի ժամանակակից մարդկանց գեների մեծ մասը[46]։ 1980 թ. Վինդիջայի քարանձավից, Խորվաթիա գտած նեանդերտալցու 38,000-ամյա մնացորդների հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ Հոմո նեանդերտալենսիսը կիսում է Հոմո սափիենսի ԴՆԹ-ի 99.5%: Միտոքոնդրիումային ԴՆԹ-ի հետազոտությունների արդյունքում պարզ դարձավ, որ Հոմո սափիենսն ու նեանդերտալցիներն ունեցել են ընդհանուր նախահայր 500,000 տարի առաջ։ Իսկ մի այլ հետազոտություն ցույց է տվել, որ Հոմո սափիենսն ու նեանդերտալցիները առանձնացել են[47] 516,000-400,000 տարի առաջ[48]։ Իսկ 2007 թ. հետազոտությունները ցույց են տվել, որ նրանք առանձնացել են 800,000 տարի առաջ[49]։
Վերջերս պարզվել է, որ ժամանակակից մարդիկ և նեանդերտալցիները կիսել են ԴՆԹ-ի 99.5%-99.9%[50][51]:
2006 թ. նոյեմբերի 16-ին հրատարակվեց մի հոդված, որտեղ ասվում էր, որ նեանդերտալցիներն ու հին մարդիկ չեն խաչասերվել[52]։ Շուտով նաև հաշվարկվեց, որ նեանդերտալցիներն ու Հոմո սափիենսը ունեցել են ընդհանուր նախահայր 353,000 տարի առաջ և առանձնացել են 188,000 տարի առաջ[53]։
Կարծիք կա, որ "Նեանդերտալցիների խմբերն ավելի փոքր են եղել կրոմանյոնյան մարդկանց խմբերից, որ պայմանավորված է եղել նրանց համեմատաբար ավելի մեծ երկարակեցությամբ[54][55][56]։
2010 մայիսի հետազոտությունները ցույց տվեցին խաչասերման հավանականություն[4]։
Նեանդերտալցիների և ժամանակակից մարդկանց տարբերվող գեներն են.ՌՊՏՆ, ՍՊԱԳ17, ԿԱՆ15, ՏՏՖ1 և ՊՍԴ16.
Ըստ բրածոների նեանդերտալցիներն անհետացել են 25,000 տարի առաջ։ Սակայն նրանց գործիքների հետքենը գտնվել են Ջիբրալթարում, որոնք ունեն 30,000-24,500 տարվա վաղեմություն։ Ոչնչացման հնարավոր զարգացումները։
Մոտ 55,000 տարի առաջ կլիման ծայրահեղ ցրտից անցնում էր միջին ցրտի և հակառակը։ Նեանդերտալցիներն ավելի լավ էին հարմարված ցրտին, քան կրոմանյոնյան մարդիկ։ Սակայն կլիմայի փոփոխության պատճառով բույսերն ու կենդանիները սկսեցին փոխվել և նեանդերտալցիները չկարողացան հարմարվել այդ նոր փոփոխություններին։ Նեանդերտալցիների դարանակալելու տեխնիկան արդեն չէր գործում, քանի որ դաշտերը փոխարինվում էին անտառներով։ Շատ նեանդերտալցինեը մահացան այս փոփոխությունների պատճառով 30,000 տարի առաջ[63]։
Նեանդերտալցիներին ավելի շատ սնունդ էր անհրաժեշտ օրվա ընթացքում։ Նրանց օրական էներգիական պահանջները 100-350 կալորիայով ավելի շատ էր, քան կրոմանյոնյան մարդունը[64]։ Երբ սննդի սղություն առաջացավ այդ գործոնը առավելություն տվեց կրոմանյոնյան մարդուն[63]։
Ներկայումս ամենահին եվրոպական Հոմո սափիենսի բրածոները գտնվել են հարավարևմտյան Ռումինիայում, որը 34,000–36,000 տարվա վաղեմություն ունի[65][66]։
Նեանդերտալյան և Հոմո սափիենսի մշակույթների փոխազդեցությունը 50,000-30,000 տարի առաջ մինչ հիմա վիճաբանվում է[67][67]։ Էլբա գետի ափի մոտ գտնված մարդկային 36,000-ամյա բրածոները, նեանդերտալցիների և Հոմո սափիենսի հնարավոր խաչասերման ապացույց կարող է հանդիսանալ[68]։
Ըստ մի այլ թեորիայի, նեանդերտալցիները խաչասերվել են կրոմանյոնյան մարդկանց հետ[69]։ Գոյություն ունեն մի քանի բրածոներ, որոնք կարող են ծառայել, որպես այդ թեորիայի ապացույց, օրինակ "Լագար Վելհոյի երեխայի կմախքը", որն ունի 24,000 տարվա վաղեմություն[70][71]։
1-4 տոկոսը եվրոպացիների և Ասիացիների (ֆրանսիացիներ, չինացիներ և պապուասներ) ԴՆԹ-ի նեանդերտալյան ԴՆԹ-ն է[72]։ Պատճառն անհայտ է։ Իհարկե ըստ այս տեսակետի այն խաչասերման պատճառով է, սակայն վերջնական ապացուցել անհնար է։
Նեանդերտալցիներն ունեին տարբեր քարե գործիքներ և զենքեր[73]։ Ունեցել են նաև նիզակներ, որոնցով սպանել են սառցե դարաշրջանի հսկա կաթնասուններին։ Դրա մասին է վկայում նրանց աջ ձեռքի զարգացած մկանը։ 2003 թ. գտնվեց 10 սմ երկարությամբ քարե արձանիկ, որի վրա պատկերված է մարդու դեմք, այն 35 հազար տարվա վաղեմություն ունի։ Այս գտածոն վկայում է, որ նեանդերտալցիներն ունեցել են գաղափար արվեստի մասին[74]։ Նեանդերտալցիներն ունեցել են նաև թաղման արարողություններ։ Օրինակ Իրաքում գտնված 40-ամյա նեանդերտալյան տղամարդու շրջակայքում հայտնաբերվել է մեծ քանակությամբ ծաղկե փոշի, այն վկայում է, որ նեանդերտալցիները պսակներ են դրել մահացածի մարմնի մոտ։ Սակայն նրանք նաև կերել են իրենց մահացած ցեղակիցներին - 300 կմախքներից ամբողջությամբ պահպանվել է միայն 12-ը։ Հետաքրքիր է, որ նեանդերտալցիների մոտ եղել են անհատներ, ովքեր զբաղվել են կոտրված վերջավորությունների բուժմամբ։ Օրինակ 36 նեանդերտալցիների մոտ, ովքեր ունեցել են կոտրվածքներ, միայն տասնմեկի մոտ է կոտրվածքների բուժումը համարվել ոչ բավարար։ Այս ցույց է տալիս, որ կոտրվածքների 70 % բուժվել է։ Որոշ գտածոներ ցույց են տալիս, որ նեանդերտալցիները խնամել են վիրավորներին և ծերերին։
Լիսաբոնի համալսարանի պրոֆեսոր Ժոաո Զիլհոն ասում է, որ նեանդերթալցիներն ունեին սիմվոլներ օգտագործելու և վերացական մտածելու ունակություն՝ հիմնվելով Իսպանիայի քարանձավների վրա[75]։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
