Ամստերդամ
From Wikipedia, the free encyclopedia
Ամստերդամ (հոլ.՝ Amsterdam [ˌɑmstərˈdɑm]), Նիդերլանդների մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը։ Թագավորության մայրաքաղաքն է 1814 թվականից։ Տեղակայված է Հյուսիսային Հոլանդիա մարզում, Ամստել և Էյ գետերի գետաբերանում։ Ամստերդամը Նորդզե ջրանցքով միանում է Հյուսիսային ծովին։
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ամստերդամ (այլ կիրառումներ)
| Քաղաք | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ամստերդամ | |||||
| Amsterdam | |||||
| |||||
 | |||||
| Երկիր |  Նիդերլանդներ | ||||
| Ենթարկում | Մայրաքաղաք | ||||
| Մարզ | Հյուսիսային Հոլանդիա | ||||
| Համայնք | Ամստերդամ[1] | ||||
| Քաղաքապետ | Էբերհարդ ցանբ դեր Լան | ||||
| Հիմնադրված է | 1300 թ. | ||||
| Առաջին հիշատակում | 1275 | ||||
| Մակերես | 219,07 կմ² | ||||
| ԲԾՄ | −2 մետր | ||||
| Բնակչություն | ▲921 468 մարդ (հունվար 2023)[2] | ||||
| Ժամային գոտի | UTC+1, ամառը UTC+2 | ||||
| Հեռախոսային կոդ | +31 020 | ||||
| Փոստային դասիչ | 10xx | ||||
| Պաշտոնական կայք | amsterdam.nl(նիդեր.) | ||||
| |||||
Վարչականորեն մտնում է Ամստերդամ համայնքի մեջ։
Բնակչությունը՝ ▲921 468 մարդ (հունվար 2023)[2]։ Ամստերդամը Ռանստադ ագլոմերացիայի մասն է, որը Եվրոպայում մեծությամբ 6-րդն է։
Քաղաքի անվանումը ծագում է երկու բառից՝ «Ամստել», գետի անունը և «դամ» ― «դամբա»։ 12-րդ դարում սա մի փոքրիկ ձկնորսական գյուղ էր, սակայն Նիդերլանդների Ոսկեդարյան ժամանակաշրջանում Ամստերդամը դարձավ աշխարհի կարևորագույն նավահանգիստներից և խոշորագույն առևտրային կենտրոններից մեկը։
Քաղաքը զանազան մշակույթների կենտրոնացման վայր է․ 2009 թվականի ապրիլին այստեղ էին ապրում շուրջ 177 ազգությունների ներկայացուցիչներ։
Ամստերդամը Նիդերլանդների նաև ֆինանսական և մշակութային մայրաքաղաքն է։ Այստեղ են գտնվում 500 համաշխարհային խոշորագույն ընկերություններից 7-ի շտաբակայանը, օրինակ՝ Philips և ING Groep։ Քաղաքի կենտրոնում է տեղակայված աշխարհի ամենահին ֆոնդային բորսան։
Ամստերդամում է Գրինփիսի գլխավոր գրասենյակը։
Ամստերդամի տեսարժան վայրերը՝ Ռեյկմյուզեումը, Վինսենթ վան Գոգի և Քաղաքային թանգարանները, Էրմիտաժը, Կարմիր լապտերների թաղամասը ամեն տարի գրավում են մոտավորապես 4.2 միլիոն զբոսաշրջիկների։
Առաջին անգամ հիշատակվել է 1275 թվականին։ Անվանումն առաջացել է Ամստել գետի անունից և հոլանդերեն damm՝ «ամբարտակ» բառից, այսինքն՝ «Ամստելի ամբարտակ»[3]։
- Ամստերդամի դրոշի և զինանշանի վրա պատկերված Սուրբ Անդրեասի երեք խաչերը նշանակում են խիզախություն, կամք և սրտացավություն։ Ժողովրդական ավանդույթի համաձայն դրանք կապվում են քաղաքի երեք սպառնալիքների հետ, որոնք են ջուրը, կրակը և համաճարակները։
- Զինանշանի վրա գրված կարգախոսն է՝ Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig («Քաջարի, Վճռական, Կարեկցող»), որը 1947 թ. քաղաքին նվիրել է Վիլհելմինա II-ը՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում ցուցաբերած խիզախության համար։
Ամստերդամը հիմնադրվել է համեմատաբար ավելի ուշ՝ հոլանդական այլ քաղաքներից, որոնցից են Ռոտերդամը, Նեյմեյխենը, Ուտրեխտը։ 2008 թ. պատմական աշխարհագրագետ Քրիս դե Բոտը առաջարկեց մի վարկած, ըստ որի Ամստերդամի շուրջ գտնվող հողերն սկսել են օգտագործվել դեռևս 10-րդ դարից։ Սա պարտադիր չէր նշանակում, թե այդ ժամանակ արդեն դրված է եղել քաղաքի հիմքը՝ հողի մշակման աշխատանքները կարող էին կապված լինել ոչ թե գյուղատնտեսության, այլ տորֆ արդյունահանելու հետ[4]։
Ամստերդամը քաղաքի իրավունքներ է ստացել 1300 կամ 1306 թ.[5]: 14-րդ դարից սկսած, Ամստերդամը բարգավաճում էր, հիմնականում՝ Հանզայի լիգայի հետ առևտրի շնորհիվ։ 1345 թ. Կալվերստրաատի Երանելի հաղորդությունը քաղաքը դարձրեց ուխտատեղի մինչև բողոքական հավատի ընդունումը։ Մինչև օրս պահպավող «լուռ երթը» վկայում է ուխտավորության հարուստ պատմության մասին[6]։
Ապստամբությունը իսպանացիների դեմ
16-րդ դարում Հոլանդիայում իսպանացիների դեմ բարձրացավ մի ապստամբություն, որի գլխավոր պատճառը հարկերի բարձրացումը և իսպանական ինկվիզիցիայի կողմից բողոքականների հետապնդումներն էին։ Խռովությունները վերաճեցին «Ութսունամյա պատերազմի», որն, ի վերջո հասցրեց Հոլանդիայի անկախության[7]։ Հոլանդական ապստամբությունը ղեկավարող Վիլհելմ Լռակյացի ջանքերի շնորհիվ Հոլանդիայի Հանրապետությունը հայտնի դարձավ որպես կրոնական հանդուրժողականության երկիր։
Հրեաները Իբերական թերակղզուց, հուգենոտները Ֆրանսիայից, բարգավաճ վաճառականները և տպագրիչները Ֆլանդրիայից և տնտեսական զրկանքների ու կրոնական արգելքների պատճառով տեղահանվածները Իսպանիայի վերահսկողության տակ գտնվող Նիդերլանդների տարածքներից իրենց անվտանգությունը գտան Ամստերդամում։ Ֆլամանդական տպագրիչների ներհոսքը և քաղաքի մտավորականության հանդուրժողականությունը Ամստերդամը դարձրեցին Եվրոպայի ազատ մամուլի կենտրոն։
Ամստերդամը Նիդերլանդների ֆինանսական մայրաքաղաքն է, բանկերի և կորպորացիաների քանակով Եվրոպայում խոշորագույններից է՝ Լոնդոնից, Փարիզից, Ֆրանկֆուրտից և Բարսելոնից հետո։ Ամստերդամում է գործում աշխարհի հնագույն ֆոնդային բորսան։ Ամստերդամը նաև ադամանդների մշակման և գործարքների խոշոր կենտրոն է։
Քաղաքում և նրա արվարձաններում գործում են էլեկտրատեխնիկական արդյունաբերության և մեքենաշինության ձեռնարկություններ։ Զարգացած են ավիաշինությունը, նավաշինությունը, քիմիական, նավթամշակման և փայտավերամշակման արդյունաբերությունը։ Սննդամթերքի արտադրությունն զբաղվում է այնպիսի մթերքների վերամշակումով, որոնք են՝ սուրճը, կակաոն, ծխախոտը, կոկոսի յուղը, կարտոֆիլը, հացահատիկը և շաքարի ճակնդեղը։
Զբոսաշրջություն
Ամստերդամը տարեկան այլ երկրներից ընդունում է մի քանի միլիոն զբոսաշրջիկ (2009 թ.. դրությամբ՝ 4.63 միլիոն)[8]։
Ամստերդամի զբոսաշրջային կարգախոսն է I amsterdam-ը, որը նմանվում է անգլերեն I am Amsterdam արտահայտությանը, թարգմանաբար՝ «Ես Ամստերդամն եմ» կամ՝ «Ամստերդամը ես եմ»։
Ամստերդամը գտնվում է Նիդերլանդների արևմուտքում։ Ամստել գետը վերջանում է քաղաքի կենտրոնում և բաժանվում է մեծաթիվ ջրանցքների։ Ջրանցքները ձևավորվել են 17-րդ դարի սկզբում, երբ ներգաղթյալների հոսքը հասավ գագաթնակետին։ Այդ ժամանակ մշակվեց քաղաքի զարգացման համապարփակ նախագիծ, որով կառուցվեցին չորս կիսաշրջանաձև ջրանցքներ։ Նրանց ծայրերը հասնում են մինչև Էյ (հոլանդերեն՝ IJ) ծովածոցը։ Ջրանցքների կառուցման նպատակը ծովից պաշտպանվելն էր, որի մակարդակից Ամստերդամը գտնվում է երկու մետր ցածր[9]։
Քաղաքը շրջապատված է հարթավայրերով, հարավ-արևմուտքում տարածվում են տնկովի անտառներ։ Հյուսիսային ծովին միանում է երկար Հուսիսծովյան ջրանցքով։
Ամստերդամը խիտ բնակեցված քաղաք է, բնակչության խտությունը հասնում է 4 457 մարդ/կմ2։ Քաղաքի շուրջը տարածվում են արվարձանները[10]։ Զբոսայգիները գրավում են քաղաքի տարածքի 12%-ը[11]։
| Ամստերդամի Սխիպոլ օդանավակայանի կլիմայական տվյալները | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ամիս | հունվ | փետ | մարտ | ապր | մայ | հուն | հուլ | օգոս | սեպ | հոկ | նոյ | դեկ | Տարի |
| Ռեկորդային բարձր °C (°F) | 13.9 (57) |
16.6 (61.9) |
21.1 (70) |
27.0 (80.6) |
31.5 (88.7) |
33.2 (91.8) |
32.3 (90.1) |
34.5 (94.1) |
29.4 (84.9) |
25.0 (77) |
17.5 (63.5) |
15.5 (59.9) |
34.5 (94.1) |
| Միջին բարձր °C (°F) | 5.8 (42.4) |
6.3 (43.3) |
9.6 (49.3) |
13.5 (56.3) |
17.4 (63.3) |
19.7 (67.5) |
22.0 (71.6) |
22.1 (71.8) |
18.8 (65.8) |
14.5 (58.1) |
9.7 (49.5) |
6.4 (43.5) |
13.82 (56.87) |
| Միջին օրական °C (°F) | 3.4 (38.1) |
3.5 (38.3) |
6.1 (43) |
9.1 (48.4) |
12.9 (55.2) |
15.4 (59.7) |
17.6 (63.7) |
17.5 (63.5) |
14.7 (58.5) |
11.0 (51.8) |
7.1 (44.8) |
4.0 (39.2) |
10.19 (50.35) |
| Միջին ցածր °C (°F) | 0.8 (33.4) |
0.5 (32.9) |
2.6 (36.7) |
4.6 (40.3) |
8.2 (46.8) |
10.8 (51.4) |
12.0 (53.6) |
11.8 (53.2) |
10.6 (51.1) |
7.5 (45.5) |
4.2 (39.6) |
1.5 (34.7) |
6.26 (43.27) |
| Ռեկորդային ցածր °C (°F) | −15.4 (4.3) |
−15.0 (5) |
−11.1 (12) |
−4.7 (23.5) |
−1.1 (30) |
2.3 (36.1) |
5.0 (41) |
5.0 (41) |
2.0 (35.6) |
−3.4 (25.9) |
−6.9 (19.6) |
−14.8 (5.4) |
−15.4 (4.3) |
| Տեղումներ մմ (դյույմ) | 66.6 (2.622) |
50.6 (1.992) |
60.6 (2.386) |
40.9 (1.61) |
55.6 (2.189) |
66.0 (2.598) |
76.5 (3.012) |
85.9 (3.382) |
82.4 (3.244) |
89.6 (3.528) |
87.2 (3.433) |
76.3 (3.004) |
838.2 (33) |
| Միջ. տեղումների օրեր (≥ 1 mm) | 12 | 10 | 11 | 9 | 10 | 10 | 10 | 10 | 12 | 13 | 13 | 13 | 133 |
| Միջ. ձնառատ օրեր | 6 | 6 | 4 | 2 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 3 | 5 | 26 |
| % խոնավություն | 88 | 86 | 83 | 78 | 76 | 78 | 79 | 80 | 83 | 86 | 89 | 90 | 83 |
| Միջին ամսական արևային ժամ | 63.2 | 87.5 | 126.3 | 182.7 | 221.9 | 205.7 | 217.0 | 197.0 | 139.4 | 109.1 | 61.7 | 50.5 | 1662 |
| Աղբյուր #1: Royal Netherlands Meteorological Institute (1981–2010 normals, snowy days normals for 1971–2000)[12] | |||||||||||||
| Աղբյուր #2: Royal Netherlands Meteorological Institute (1971–2000 extremes)[13] | |||||||||||||
Քաղաքի սահմանների ներսում Ամստերդամի բնակչությունը կազմում է 800 000 մարդ, որի կեսն ունի օտարերկրյա ծագում։ 16-17-րդ դարերում ներգաղթյալները հիմնականում հուգենոտներ, ֆլամանդացիներ և սեֆարդ հրեաներ և վեսֆալիացիներ էին։ Վերջիններս եկել էին հիմնականում տնտեսական կարիքների պատճառով։ Նրանց ներհոսքը շարունակվում էր նաև 18-19-րդ դարերում։ Մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն սկսելը քաղաքի բնակչության 10%-ը կազմում էին հրեաները։
20-րդ դարում ներգաղթյալների առաջին զանգվածը եղավ 1940-ականներին՝ անկախություն ստացած Ինդոնեզիայից։ 1960-ականներն սկսվեց աշխատավոր ներգաղթյալների հոսքը Թուրքիայից, Մարոկկոյից, Իտալիայից և Իսպանիայից։ Սուրինամի անկախացումից հետո Ամստերդամ հասավ սուրինամցիների մի մեծ ալիք։
Այսօր, ոչ արևմտյան ծագումով բնակիչները կազմում են քաղաքի մոտավորապես մեկ երրորդը և երեխաների ավելի քան 50%-ը[14][15][16]։
Ամենախոշոր կրոնական խումբը քրիստոնյաներն են (2000 թ.՝ 17%), ովքեր բաժանվում են կաթոլիկների և բողոքականների։ Հաջորդ խոշոր կրոնն է իսլամը (2000 թ.՝ 14%), որոնց մեծ մասը սուննի ճյուղի ներկայացուցիչ են[17][18]։ Թեև "Leef en laat leven" («Ապրի՛ր և թույլ տո՛ւր, որ ապրեն») կարգախոսը միավորում է հոլանդացիներին և, նամանավանդ Ամստերդամի բաց և հանդուրժող հանրությանը, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո տեղի ունեցած տարբեր ռասաների, կրոնների և մշակույթների մեծաքանակ ներհոսքն ստեղծել է լարվածություն։
Իր 176 տարբեր ազգություններով Ամստերդամը ներկայումս աշխարհի քաղաքների շարքում ամենաբազմազան ազգությունների օթևանն է[19]։
.jpg)
Ամստերդամն ունի հարուստ ճարտարապետական պատմություն։ Ամստերդամի ամենահին կառույցն է 1306 թվականին նվիրաբերված Oude Kerk-ը (Հին Եկեղեցին)[23]։ Հնագույն փայտե կառույցն է het Houten Huys-ը[24]։ Այն կառուցվել է շուրջ 1425 թ. և պահպանված միայն երկու շենքերից մեկն է։ Այն նաև Ամստերդամի գոթական ճարտարապետության նմուշ է։
16-րդ դարում փայտե շինությունները քանդվում և փոխարինվում էին աղյուսից կառուցվածներով։ Այս ժամանակաընթացքում կառուցվեցին Վերածննդի ոճով բազմաթիվ շենքեր։ Այդ ժամանակի շենքերը շատ հեշտությամբ ճանաչվում են աստիճանաձև ճակատներով, որը հոլանդական սովորական Վերածննդի ոճն է։ Ամստերդամն արագ զարգացրել է իրիսկ Վերածննդի ճարտարապետությունը։ Այս շենքերը կառուցվել են ճարտարապետ Հենդրիկ դե Կեյսերի սկզբունքներով[25]։ Հենդրիկ դե Կեյսերի նախագծած ապշեցնող շենքերից մեկն է Westerkerk-ը։ 17-րդ դարում բարոկկո ճարտարապետությունը դարձավ ընդունված և այն ևրոպայում հանդիպում էր ամենուրեք։ Սա մոտավորապես համընկավ Ամստերդամի «Ոսկեդարի» հետ։ Ամստերդամում այս ոճի առաջատար ճարտարապետներն էին Յակոբ վան Կամպենը, Փիլիպս Վինգբոոնսը և Դանիել Ստալպաերտը[26]։
19-րդ դարի վերջում տարածվում է Ար նուվո (Jugendstil կամ Art Nouveau) ոճը և շատ նոր շենքեր կառուցվում են այս ոճով։ Այս ժամանակաշրջանում Ամստերդամի արագ ընդարձակման հետ միասին կենտրոնի հարակից շրջաններում նույնպես կառուցվոմ ն այս ոճի շենքեր։ Թանգարանի հրապարակի (Museumplein) հարևանությամբ կառուցված շենքերը Jugendstil ոճի են։ Նոր ժամանակաշրջանին նախորդող ոճերից ամենահայտնին եղել է Ար Դեկոն։ Ամստերդամն ունեցել է այս ոճի իր վարկածը՝ Ամստերդամի դպրոցը (Amsterdamse School)։ Ամբողջ մի շրջան, ինչպիսին է Rivierenbuurt-ը, կառուցապատվել է այս ոճով[27]։ Ամստերդամի դպրոցի ոճով կառուցված շենքերի ճակատների առանձնահատկությունը նրանց հարուստ զարդանախշերն են տարօրինակ ձևով շրջանակված դռներն ու պատուհանները։
Հին քաղաքի կենտրոնը 19-րդ դարից առաջ հանդիպող ճարտարապետական ամենատարբեր ոճերի կիզակետն է։ Դրանց հարևանությամբ կառուցված են 20-րդ դարի սկզբի շենքերը, այդ թվում նաև՝ այս ոճի մի քանի ապշեցնող օրինակ՝ քաղաքի կենտրոնում։ Քաղաքի կենտրոնի և նրա հարևանությամբ գտնվող պատմական շենքերի մեծ մասը ջրանցքների երկայնքով կառուցված հարուստ վաճառականների տներ են։
Աթենք, Հունաստան
Ալժիր, Ալժիր
Բեյրա (Մոզամբիկ), Մոզամբիկ
Բոգոտա, Կոլումբիա
Բրազիլիա, Բրազիլիա
Լոնդոն, Միացյալ Թագավորություն- Կալի, Կոլումբիա
Կիև, Ուկրաինա
Մանագուա, Նիկարագուա- Մանչեսթեր, Միացյալ Թագավորություն
Մոնրեալ, Կանադա
Մոսկվա, Ռուսաստան
/ 
Նիկոսիա, Կիպրոս / Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետություն
Պեկին, Չինաստան
Ջակարտա, Ինդոնեզիա
Ռամալա, Պաղեստին- Ռեսիֆի, Բրազիլիա
Ռիգա, Լատվիա- Ռիո դե Ժանեյրո, Բրազիլիա
Սարաևո, Բոսնիա և Հերցեգովինա
Ստամբուլ, Թուրքիա
Վառնա, Բուլղարիա
Վիլլեմստադ, Կյուրասաո
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
- 1695 թ. Ամստերդամում է տպագրվել «Համատարած Աշխարհացույց» անունով հայերեն առաջին կիսագնդերի քարտեզը[28][28]։ Թովմաս Վանանդեցու կողմից։ Այն Եվրոպայում տպագրված առաջին քարտեզներից է, որն ունի աշխարհագրական աստիճանացույց։
- Ռեմբրանդտ վան Ռեյն՝ նկարիչ (1606-1669)
- Բենեդիկտ Սպինոզա՝ փիլիսոփա (1632-1677)
- Յոհան Կրոյֆ՝ ֆուտբոլիստ (ծնվ. 1947 թ. ապրիլի 25-ին)
- Պետրիկ Կլաուվերթ՝ ֆուտբոլիստ (ծնվ. 1976 թ. հուլիսի 1-ին)
.jpg)
Քաղաքի համայնապատկերը
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
