Աթեշգա (Բաքու)

Աթեշգա (պարս.՝ آتشگاه, ադրբ.՝ Atəşgah), որը հաճախ կոչվում է «Բաքվի կրակի տաճար», դղյակի նման կրոնական տաճար է Բաքվի արվարձան Սուրախանի քաղաքում^[2]։

Աթեշգա ադրբ.՝ Atəşgah
Տեսակ	շենք, religious object? և թանգարան
Երկիր	Ադրբեջան
Տեղագրություն	Սուրախանի շրջան
Վայր	Սուրախանի, Ադրբեջան
Ճարտարապետական ոճ	Հին սինկրետիստական (զրադաշտական / հինդուիստական / սիկհական) կրակի տաճար[1]
Հիմնադրված է	1975
Կարգավիճակ	Թանգարան
Ժառանգության կարգավիճակ	Համաշխարհային ժառանգության նախնական ցանկի օբյեկտ

Պարսկական և հնդկական գրությունների հիման վրա տաճարը օգտագործվել է որպես հինդու, զրադաշտական և սիկհական երկրպագության վայր։ Պենտագոնալ համալիրը, որն ունի բակ, որը շրջապատված է վանականների համար խուցերով, իսկ մեջտեղում՝ խորանը, որը կառուցվել է 17-18-րդ դարերում։ Այն լքվեց 19-րդ դարի վերջին, հավանաբար տարածքում հնդկական բնակչության քչանալու պատճառով։ Բնական հավերժական բոցը դուրս եկավ 1969 թվականին՝ տարածքում նավթի և գազի գրեթե մեկ դար շահագործումից հետո, բայց այժմ վառվում է մոտակա քաղաքից խողովակաշարով ստացվող գազով^[3]։

Բաքվի Աթեշգան ուխտագնացության և փիլիսոփայական կենտրոնն էր Հնդստան թերակզղու հյուսիսարևմտյան հատվածում բնակվող զրադաշտականների համար, որոնք Կասպյան տարածաշրջանի հետ առևտուրով էին զբաղվում «Մեծ առևտրային ճանապարհով»։ Նրանց հավատքի չորս սուրբ տարրերն էին աթեշին (կրակ), բադին (օդը), աբին (ջուր) և հեքին (երկիր)։ Տաճարը դադարեց պաշտամունքի վայր լինել 1883 թվականից սկսած`Սուրախանիում նավթային գործարանների ստեղծվելուց հետո։ Համալիրը թանգարանի է վերածվել 1975 թվականին։ Թանգարանի այցելուների տարեկան թիվը 15 000 է։

Կրակի տաճարը 1998 թվականին Գյուլնարա Մեհմանդարովայի կողմից առաջադրվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության վայրերի ցուցակ մտնելու համար^[4]։ 2007 թվականի դեկտեմբերի 19-ին, Ադրբեջանի նախագահի հրամանագրով, այն հայտարարվեց պետական պատմա-ճարտարապետական արգելոց^[4]։

Ստուգանություն

Պարսկերեն տեղանունը Ատաշգա է, որը բառացիորեն նշանակում է «կրակի տուն»։ Atesh (آتش) նշանակում է «կրակ» և պարսկերեն ադրբեջաներեն փոխառություն է, այն ստուգաբանորեն կապված է վեդայական अथर्वन् (աթարվան) բառի հետ։ Gah (گاہ) բառը ծագում է պահլավերենից և նշանակում է «գահ» կամ «մահճակալ» և նույնական է սանսկրիտ gṛha բառի հետ, որը նշանակում է «տուն»։ Անունը փաստում է, որ կառույցը տեղակայված է ներկայումս սպառված բնական գազի հանքավայրի վրա, որը առաջացնում էր բնական կրակ և ինքնաբռնկվում։ Այսօր համալիրում բռնկված հրդեհները մատակարարվում են Բաքվից խողովակաշարով ստացվող գազով և վառում են միայն այցելուների համար։

Սուրախանի՝ այն քաղաքի անվանումը, որտեղ գտնվում է Աթեշգան, հավանաբար նշանակում է «անցքերի շրջան» (պարսկերեն سراخ /suraakh-բառը «փոս» է նշանակում), բայց գուցե կարող է վկայակոչել նաև կրակի փայլին (պարսկերեն՝ سرخ/sorkh բառը նշանակում «կարմիր»)։ Ընդհանուր առմամբ, Ադրբեջանի համար պատմական այլընտրանքային անուն է դարձել Օդլար Յուրդուն (ադրբեջաներեն՝ «կրակների երկիր»)^[5]։ Սուրախանի բառի սանսկրիտի ստուգաբանությունը «իմ աստվածներ» է, որտեղ sura բառը նշանակում է «աստված», որը asura (դև) բառի հականիշն է։

Թաթերեն Սուրախանին նշանակում է «շատրվանով փոս»։

Պատմություն

Սուրախանին գտնվում է Ապշերոնյան թերակղզում, որը հայտնի է այն վայրով, որտեղ նավթը բնականորեն գետնի վրա այրվում են^[6]։

7-րդ դարում Անանիա Շիրակացու Աշխարհացույցը Յոթնփորակյան Բագինկ անունով վայրը հիշատակվում է Փայտակարանի նահանգում, որը, կարծում են, որ Աթեշգան է^[7]։ 8-րդ դարի հայ պատմիչ Ղևոնդը, նկարագրելով 730 թվականի խազարական արշավանքը Աղվանք, նշում է «Աթշի-Բագուան» տարածքը^[8]։ Սառա Աշուրբեյլին նշում է, որ Աթշը Աթեշ (կրակ) բառի աղավաղվախ ձևն է և Աթշի-Բագուան նշանակում է «Բագուանի կրակներ», որը վերաբերվում է Բաքվին։ Բագուան բառը առաջացել է Բագա բառից, որը հին պարսկերենից թարգմանաբար նշանակում է «աստված»^[9], եւ भग (Բհագա) բառից, որը սանսկրիտ թարգմանաբար նույնպես նշանակում է «աստված»։

«Հավերժական կրակներից յոթ անցքը» հիշատակվում է գերմանացի ճանապարհորդ Էնգելբերտ Կաեմպֆերի կողմից, ով այցելել է Սուրախանի 1683 թվականին^[10]։

Իսթախրին հիշատակում է, որ Բաքվից ոչ հեռու (այսինքն՝ Ապշերոնի թերակղզում) ապրում էին կրակի երկրպագուներ^[11]։ Դա հաստատեց Մովսես Կաղանկատվացին Բհագավան գավառի մասին իր հիշատակման մեջ^[12]։

18-րդ դարում արտրուշան այցելել են զրադաշտականները։ Պարսկական ձեռագիր «Նասկ» մակագրությունը խցերից մեկի մուտքի բացվածքի վրա է գրված, որը խոսում է Սպահանից զրադաշտականների այցի մասին։

Կառուցվածքը

Արարողություն Կրակի տաճարում

Որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ Աթեշգան կարող է լինել հին զրադաշտական գերեզմանատուն, որը քանդվել է Պարսկաստանի և նրա հարևան շրջանների արաբական նվաճման ժամանակ իսլամական բանակներ ներխուժելու միջոցով^[13]։ Հաստատվել է նաև, որ «պատմական աղբյուրների համաձայն, մինչև 17-րդ դարի վերջին Սուրախանիում Հնդկական կրակի տաճարի (Աթաշգահ) կառուցումը, տեղի բնակիչները նույնպես երկրպագում էին այս վայրում»։^[14]

Կրակը սուրբ է համարվում հինդուիզմի, զրադաշտականության և սիկհիզմի հնդիրանական ճյուղերում^[15][16], և քննարկումներ են եղել այն մասին, թե արդյոք Աթեշգան ի սկզբանե եղել է հինդուական կառույց, զրադաշտական կամ սիկհիական։ Կառույցի վերին հատվածում տեղադրված եռանկյունը սովորաբար հստակ հինդու սուրբ խորհրդանիշ է^[17] և զրադաշտագետ գիտնականների կողմից վկայակոչվել է որպես Աթեշգան որպես հինդուական տեղ համարելու հատուկ պատճառ^[18]։ Այնուամենայնիվ, Բաքվի պատմության վերաբերյալ ադրբեջանական ներկայացումում, որը սրբարանը անվանում է «հինդու տաճար», եռյակը նույնացնում է որպես «լավ մտքերի, լավ խոսքերի և բարի գործերի» զրադաշտական խորհրդանիշ^[19]։

Վաղ եվրոպական մեկնաբան Ջոնաս Հանուեյը համադրել է զրադաշտականներին, սիկհերին և հինդուսներին միասին՝ իրենց կրոնական համոզմունքների առնչությամբ. «Այս կարծիքները, մի քանի փոփոխություններով, մինչ այժմ պահպանվում են հին հնդիկների և պարսիկների սերունդներից մի քանիսի կողմից, որոնք կոչվում են Գեբերներ կամ Գաուրներ և շատ նախանձախնդիր են իրենց նախնիների կրոնը պահպանելու հարցում, մասնավորապես՝ կրակի տարրի համար իրենց հարգանքի տուրքի կապակցությամբ»^[20]։ Գեբերը պարսկերեն զրագաշտական տերմին է, իսկ Գաուրները հինդուական քահանայական կաստան է։ Հետագայում գիտնական Վիլյամս Ջեքսոնը տարբերակեց երկու խմբերի միջև։ Հայտարարելով, որ «այն տիպական հատկությունները, որոնք Հանվեյնը նշում է, հստակ հնդկական են, այլ ոչ թե զրադաշտական», որը հիմնված է երկրպագուների հանդերձների, նրանց խիստ բուսական դիետաների և կովերի համար բաց հարգանքի վրա^[21]։

Հնդիկ տեղացի բնակիչները և ուխտավորները

Տաճարի փորագրում

Ուշ միջնադարում Կենտրոնական Ասիայում հնդկական նշանակալի համայնքներ կային^[22][23]։ Բաքվում Հնդկաստանի Փենջաբի Մուլտանի շրջանի հնդիկ առևտրականները հայերի հետ միասին վերահսկում էին առևտրային տնտեսության մեծ մասը^[24]։ Կասպից նավերի համար փայտամշակման մեծ մասը կատարում էին նաև հնդիկ արհեստավորները^[20]։ Որոշ մեկնաբաններ տեսաբանել են, որ Բաքվի հնդկական համայնքը գուցե պատասխանատու է եղել Աթեշգայի շինարարության կամ վերանորոգման համար։

Երբ եվրոպացի գիտնականներն ու հետախույզները սկսեցին ժամանել Կենտրոնական Ասիա և Հնդստան թերակղզի, նրանք Հյուսիսային Հնդկաստանի և Բաքվի միջև ընկած շրջաններում նրանք հանդիպումներ են ունեցել տասնյակ հինդուների հետ սրբավայրում, ինչպես նաև սիկհ ուխտավորների հետ^{[20][21][24][25][26]}։

Սամուել Գոթլիեբ Գմելինը «Reise durch Russland» գիրքը (1771) մեջբերվում է Կառլ Էդուարդ վոն Reise in den Caucasus (Շտուտգարտ, 1834) գրքում, որտեղ Գմելինը ասում է, որ նկատում է յոգայի խստությունները, որոնք կատարում են ուխտավորները։ Երկրաբան Էյխվալդը իրեն սահմանափակում է հիշատակելով Ռամայի, Կրիշնայի, Հանումանի և Աղնիի երկրպագության մասին^[27]։

Զրադաշտական տեղացի բնակիչները և ուխտավորները

Տաճարի պատկերը «Ճանապարհորդություն Դաղստանում և Կովկասում» գրքից

Կան որոշ տվյալներ, որ տաճարում հինդուսներից բացի, ներկա են եղել նաև զրադաշտները (Պարսիս և Գյուբրես) և սիկհերը։ 17-րդ դարում Չարդինը հաղորդեց պարսկական Գյուբրեսի մասին, որը երկրպագում էր հավիտյան այրվող կրակին, որը գտնվում էր Շեմախայից (Ապշերոնի վրա) երկու օրվա ճանապարհ հեռավորության վրա^[28]։

1683 թվականին Սուրախանի այցելած Էնգելբերտ Քեմփֆերը գրել է, որ կրակ երկրպագողների թվում երկու տղամարդ էլ պարսիկների սերունդ են, ովքեր գաղթել են Հնդկաստան^[29]։

Գերմանացի ճանապարհորդ Լերչը, ով այցելել է տաճար 1733 թվականին, գրել է, որ այստեղ կան 12 Գյուբեր կամ հին պարսկական կրակի երկրպագուներ^[30]։

Ջ․ Հանվեյնը 1747 թվականին այցելել է Բաքու և քիչ թվով գրառումներ թողել Աթեշգայի մասին։ Մարդիկ, ովքեր Աթեշգայում կրակ էին երկրպագում, նա անվանում է «հնդիկներ», «պարսիկներ» և «գյուբրեսներ»^[31]։

Ս.Գմելինը, որը 1770 թվականին այցելել էր Աթեշգա, գրել է, որ ներկայիս Աթեշգայում բնակվում էին հնդիկներն ու հին գյուբրեսների սերունդները^[32]։

1820 թվականին ֆրանսիացի հյուպատոս Գամբան այցելում է տաճար։ Ըստ Գամբայի այստեղ ապրում էին հինդուսներ, սիկհեր և զրադաշտականներ՝ Զրադաշտի հետևորդները^[33]։

1898 թվականին «Հնդկաստանի տղամարդիկ և կանայք» ամսագրում լույս տեսավ «Բաքվում զրադաշտական հին տաճարը» հոդվածը։ Հեղինակն Աթեշգային անվանեց «Պարսկական տաճար» և նշում, որ վերջին զրադաշտական քահանան այնտեղ ուղարկվել է մոտ 30 տարի առաջ (այսինքն՝ 1860-ական թվականներին)^[34]։ Ջ․ Հենրին 1905 թվականին իր գրքում նաև նշել է, որ Սուրախանիում 25 տարի առաջ (այսինքն`մոտ 1880 թվականին) մահացավ վերջին պարսից քուրմը^[35]։

1925 թվականին այցելած պարսիկ Դաստուր Մոդին շեշտեց, որ այն զրադաշտական տաճար չէ իր ձևավորման և այլ նկատառումների պատճառով։ Նա հավատում էր, որ դա Հինդու տաճար է^[36]։

Գրություններ և շինարարության հավանական ժամանակաշրջան

Աթեշգա, 20-րդ դարի սկիզբ

Աթեշգայի վրա կան մի քանի արձանագրություններ։ Դրանք բոլորը կա՛մ սանսկրիտ լեզվով են, կա՛մ փենջաբերեն, բացառությամբ մեկ պարսկական արձանագրություն^[21]։ Չնայած պարսկական արձանագրությունը պարունակում է քերականական սխալներ, բոլոր արձանագրությունները պարունակում են նույն տարեթիվը՝ մեր թվարկության 1745 թվականը (Սամվատ/ संवत 1802/१८०२ և Հիջրի 1158/١١٥٨)^[37]: Որպես հավաքածու՝ արձանագրությունների գրման թվականները տատանվում են Սամվաթ 1725-ից մինչև Սամվատ 1873 թվականը, որը համապատասխանում է մ.թ.1668 թվականից մինչև 1816 թվականների ժամանակաշրջանին։ Այն, որ կառուցվածքը համեմատաբար նոր է թվում, պատճառ է դարձել, որ որոշ գիտնականներ 17-րդ դարը համարեն որպես դրա կառուցման հավանական շրջան^[13][14]։ Մամուլի մեկ զեկույցում նշվում է, որ գոյություն ունեն տեղական գրառումներ, որտեղ նշվում է, որ այդ կառույցը կառուցվել է Բաքու-Հինդու առևտրական համայնքի կողմից Շիրվանշահի դինաստիայի անկման և Ռուս-պարսկական պատերազմից հետո (1722–1723) Ռուսական կայսրության կողմից անեքսիայի ժամանակահատվածում^[38]։

Տաճարում գտնվող սանսկրիտ (Նագարի Դևանագարի գրատեսակով) և փենջաբերենը գրված արձանագրությունները նշում են, որ կառույցը որպես հինդու և սիկհ երկրպագության վայր է^[13][39] և ասում են, որ այն կառուցվել և օծվել է Ջվալա Ջիի՝ ժամանակակից հինդուական կրակի աստվածության համար։ Ջվալա (जवाला / ज्वाला) սանսկրիտից թարգմանաբար նշանակում է կրակը^[40] եւ Ջին Հնդստան թերակղզում հհարգալից դիմելաձև է։ Կա մի հանրահայտ սրբավայր Հիմաչալ-Պրադեշ նահանգի Կանգրա շրջանում, որը նվիրված է Ջվալա Ջիին և այն շատ նման է Աթեշգային։ Այնուամենայնիվ, այլ գիտնականներ ասում են, որ Ջվալա Ջիին նվիրված «Կանգրա» սրբավայրը անվանում են «փոքր Ջվալա Ջիի» և Բաքվի տաճարը` «մեծ Ջվալա Ջի»։ Գրություններում հիշատակված մյուս աստվածությունները ներառում են Գանեշան և Շիվան։

Բնական գազի սպառումը

Բաքվի կրակի տաճարը մոտ 1860 թվականին

Կրակը ժամանակին սնուցվում էր ստորգետնյա բնական գազի հանքավայրից, որը գտնվում էր անմիջապես համալիրի տակ, բայց խորհրդային տարիներին տարածքի բնական գազի պաշարների ծանր շահագործումը հանգեցրեց, որ բոցը մարեց 1969 թվականին։ Այսօր թանգարանի կրակը սնվում է Բաքու քաղաքից խողովակաշարերով հոսող գազով^[41][42]։

Ցար Ալեքսանդր III-ի այցը

Յոթ սուրբ կրակները և սրբազան տաճարները Սուրախանիում

1925 թվականին կային տեղական հիշատակումներ, որ 1888 թվականին Բաքվում գտնվող ռուս ցար Ալեքսանդր III-ը^[43] այս վայրում ականատես է եղել հնդիկների կրակի աղոթքի ծեսերին^[44]։ Սակայն վերջին հիշատակումը չի հաստատվել։   ^{[ <span title="This claim needs references to reliable sources. (June 2015)">մեջբերում է պետք</span> ]}

Հասարակական ճանաչում

Բաքվի Կրակի տաճարի նկարազարդումը ներառվեց 1919 թվականին թողարկված Ադրբեջանի առաջին նամականիշից երկուսի վրա։ Հետին պլանում հայտնվում են հինգ նավթաշտարակներ^[45]։

2007 թվականի դեկտեմբերին տրված նախագահական հրամանի համաձայն՝ այն տաճարային համալիրը, որը պաշտոնապես կապված էր «Շիրվանշահի պալատի համալիր պետական պատմական և ճարտարապետական թանգարան-արգելոցի» հետ ( Государственного историко-архитектурного музея-заповедника «Комплекс Дворца Ширваншахов» ), ճանաչվեց Ադրբեջանի կառավարության կողմից հատուկ արգելոց («Աթեշգայի տաճարի պետական պատմական ճարտարապետական արգելոց, Государственным историко-архитектурным заповедником« Храм Атешгях»)^[46]:

2009 թվականի հուլիսին Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը հայտարարեց 1 միլիոն մանաթ դրամաշնորհ տրամադրելու մասին սրբավայրի պահպանության համար^[47]։

2018 թվականի ապրիլին Հնդկաստանի արտաքին գործերի նախկին նախարար Սուշմա Սվարաջը այցելեց և հարգանքի տուրք մատուցեց սրբավայրին։

Պատկերասրահ

• 
  Արտաքին պատ:
• 
  Ընդհանուր տեսք:
• 
  Կենտրոնական տաճար:
• 
  Բոց:
• 
  Իրանցի զրադաշտացիները աղոթում են Բաքվի Աթեշգայում:

Տես նաև

• Ադրբեջանում համաշխարհային ժառանգության վայրերի ցուցակ

Ծանոթագրություններ

1. Jas Singh (2014 թ․ փետրվարի 18). Jas: Chronicles of intrigue, folly, and laughter in the global workplace. Two Harbors Press. էջեր 227–. ISBN 978-1-62652-551-1.
2. «Ateshgahs and Zoroastrians in Azerbaijan: Good thoughts, good words, good deeds». Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 20-ին.
3. «Fire Temple of Baku (Atlas Obscura)».
4. Surakhany, Atashgyakh (Fire - worshippers, temple - museum at Surakhany)
5. Jonathan Lorie; Amy Sohanpaul; James Innes Williams (2006), The Traveler's Handbook: The Insider's Guide to World Travel, Globe Pequot, ISBN 0-7627-4090-6, «... Flames spontaneously erupt from the ground - hence the country's other name, Odlar Yourdu, or Land of Fires ...»
6. Marshall Cavendish (2007), Peoples of Western Asia, Marshall Cavendish Corporation, ISBN 0-7614-7677-6, «... Oil oozes up out of the ground in the region of the Apsheron ... natural oil fires were revered long ago by Zoroastrians, to whom fire is a sacred symbol ...»
7. «Армянская География VII века по Р.Х (приписывавшаяся Моисею Хоренскому)» / Перевод и подготовка издания К. П. Патканова. — СПб., 1877
8. Histoire des guerres et des conquetes des Arabes en Armenie, par l’eminent Ghevond, vardabet armenien, ecrivain du huitieme siecle
9. С. Ашурбейли. «История города Баку: период средневековья». Изд. Абилов, Зейналов и братья, 2006.
10. Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum fasciculi v, quibus continentur variae relationes, observationes & descriptiones rerum Persicarum & ulterioris Asiae, multâ attentione, in peregrinationibus per universum Orientum, collecta, ab auctore Engelberto Kaempfero. Lemgoviae, Typis & impensis H.W. Meyeri, 1712.
11. Abu Ishaq Ibrahim ibn Muhammad al-Farisi al Istakhri. Ketāb al-masālek wa’l-mamālek
12. History of the Caucasian Albanians by Movses Dasxuranci. Translated by C. J. F. Dowsett. London, 1961
13. Ervad Shams-Ul-Ulama Jivanji Jamshedji Modi, Translated by Soli Dastur (1926), My Travels Outside Bombay: Iran, Azerbaijan, Baku, «... 'maybe, that before Moslem epoch it was Zoroastrian Fire Temple, which was destroyed by Arabs and later was restored by Hindu people for their purposes' ... Farroukh Isfandzadeh ... Not just me but any Parsee who is a little familiar with our Hindu brethren's religion, their temples and their customs, after examining this building with its inscriptions, architecture, etc., would conclude that this is not a Parsee Atash Kadeh but is a Hindu Temple ... informed me that some 40 years ago, the Russian Czar, Alexander III, visited this place with a desire to witness the Hindu Brahmin Fire ritual ... gathered a few Brahmins still living here and they performed the fire ritual in this room in front of the Czar ... I asked for a tall ladder and with trepidation I climbed to the top of the building and examined the foundation stone which was inscribed in the Nagrik [or Nagari] script ... the installation date is mentioned as the Hindu Vikramaajeet calendar year 1866 (equivalent to 1810 A. D.) ...»
14. Alakbarov, Farid (2003), «Observations from the Ancients», Azerbaijan International, 11 (2).
15. Minocher K. Spencer (2002), Religion in life, Indian Publishers Distributors, «... Fire is held as a very sacred emblem both among the Hindus and Parsis ...»
16. Maneck Fardunji Kanga; Nārāyanaśarmā Sonaṭakke (1978), Avestā: Vendidād and fragments, Vaidika Samśodhana Maṇḍala, «... For a very long time, the two groups ( ancestors of Hindus and Parsis ) were in close co-operation ... showing tenets and rites that were the same and also the later dissentions ... Yasna, rite = Yajna ... Atar = Agni, ever present at all rituals ...»
17. Leza Lowitz; Reema Datta (2004), Sacred Sanskrit Words: For Yoga, Chant, And Meditation, Stone Bridge Press, ISBN 1-880656-87-6, «... His back left hand carries a purifying flame (agni) ... grasping a trident that Lord Shiva holds (trishul), and beating a drum(the damru which is lord Shiva's instrument) from which all of the sounds of the universe emanate ...»
18. Hormusji Dhunjishaw Darukhanawala (1939), Parsi Lustre on Indian Soil, G. Claridge, «... There is a 'trishula' (trident' the symbol of Shiva clearly visible on the cupola ...»
19. Baku - Chapters of History - Azerbaijan - Part I, 2008, «... The Atashgah ... is a castle-like former Hindu temple and monastery complex ... Zoroastrian symbol for "Good Thoughts, Good Words, Good Deeds ...»
20. Jonas Hanway (1753), An Historical Account of the British Trade Over the Caspian Sea, Sold by Mr. Dodsley, «... The Persians have very little maritime strength ... their ship carpenters on the Caspian were mostly Indians ... there is a little temple, in which the Indians now worship: near the altar about 3 feet high is a large hollow cane, from the end of which iffues a blue flame ... These Indians affirm, that this flame has continued ever since the flood, and they believe it will last to the end of the world ... Here are generally forty or fifty of these poor devotees, who come on a pilgrimage from their own country ... they mark their foreheads with saffron, and have a great veneration for a red cow ...»
21. Abraham Valentine Williams Jackson (1911), From Constantinople to the home of Omar Khayyam: travels in Transcaucasia and northern Persia for historic and literary research, The Macmillan company, «... they are now wholly substantiated by the other inscriptions ... They are all Indian, with the exception of one written in Persian ... dated in the same year as the Hindu tablet over it ... if actual Gabrs (i.e. Zoroastrians, or Parsis) were among the number of worshipers at the shrine, they must have kept in the background, crowded out by Hindus and Sikh, because the typical features Hanway mentions are distinctly Indian, not Zoroastrian ... met two Hindu Fakirs who announced themselves as 'on a pilgrimage to this Baku Jawala Ji' ...»
22. Stephen Frederic Dale (2002), Indian Merchants and Eurasian Trade, 1600-1750, Cambridge University Press, ISBN 0-521-52597-7, «... The Russian merchant, F.A. Kotov, identified all the Mughal-Indian merchants whom he saw in Isfahan in 1623, both Hindus and Muslims, as Multanis ... the 1747 Russian census of the Astrakhan Indian community, which showed that nearly all of these merchants came from Multan, Pakistan or nearby villages ... many of them traded for or with relatives in Azerbaijan or Gilan provinces who were, therefore, almost certainly Multanis themselves ... many influential Hindu and Sikh merchants and bankers then lived in Bukhara and Samarqand ...»
23. Scott Cameron Levi (2002), The Indian diaspora in Central Asia and its trade, 1550-1900, BRILL, ISBN 90-04-12320-2, «... George Forster ... On the 31st of March, I visited the Atashghah, or place of fire; and on making myself known to the Hindoo mendicants, who resided there, I was received among these sons of Brihma as a brother; an appellation they used on perceiving that I had acquired some knowledge of their mythology, and had visited their most sacred places of worship ...»(չաշխատող հղում)
24. George Forster (1798), A journey from Bengal to England: through the northern part of India, Kashmire, Afghanistan, and Persia, and into Russia, by the Caspian-Sea, R. Faulder, «... A society of Moultan Hindoos, which has long been established in Baku, contributes largely to the circulation of its commerce; and with the Armenians they may be accounted the principal merchants of Shirwan ... this remark arose from a view of the Atashghah at Baku, where a Hindoo is found so deeply tinctured with the enthusiasm of religion, that though his nerves be constitutionally of a tender texture and his frame relaxed by age, he will journey through hostile regions from the Ganges to the Volga, to offer up prayer at the shrine of his God ...»
25. James Justinian Morier (1818), A Second Journey through Persia, Armenia, and Asia Minor, to Constantinople, between the Years 1810 and 1816, A. Strahan, «... Travelling onwards, we met an Indian entirely alone, on foot, with no other weapon than a stick, who was on his road to Benares returning from his pilgrimage to Baku. He was walking with surprising alacrity, and saluted us with great good-humour, like one satisfied with himself for having done a good action. I believe that these religious feats are quite peculiar to the Indian character ...»
26. United States Bureau of Foreign Commerce (1887), Reports from the consuls of the United States, 1887, United States Government, «... Six or 7 miles southeast is Surakhani, the location of a very ancient monastery of the fire-worshippers of India, a building now in ruins, but which is yet occasionally occupied by a few of these religious enthusiasts, who make a long and weary pilgrimage on foot from India to do homage at the shrine of everlasting fire, which is merely a small jet of natural gas, now almost extinct ...»
27. von Eichwald, Karl Eduard (1834), Reise in den Caucasus, Stuttgart.
28. Chardin J. Voyages en Perse et autres lieux de 1’Orient. Vol. II. Amsterdam, 1735. p. 311
29. E. Kämpfer. Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum fasciculi V, quibus continentur variae relationes, observationes et descriptiones rerum Persicarum et ulterioris Asiae, multa attentione, in peregrinationibus per universum Orientum, collecta, ab auctore Engelberto Kaempfero. Lemgoviæ : Typis & Impensis Henrici Wilhelmi Meyeri, Aulæ Lippiacæ Typographi , 1712, p. 253—262 Արխիվացված Դեկտեմբեր 9, 2007 Wayback Machine
30. Лерх Иоанн. Выписка из путешествия Иоанна Лерха, продолжавшегося от 1733 до 1735 г. из Москвы до астрахани, а оттуда по странам, лежащим на западном берегу Каспийского моря. «Новые ежемесячные сочинения», ч. XLIV, февраль, СПб., 1790 г., с. 75
31. Jonas Hanway. An Historical Account of the British Trade Over the Caspian Sea, 1753
32. Samuel Gottlieb Gmelin. Reise durch Russlaud zur Untersuchung d. drei Naturreiche, p. 45
33. Jean Françoise Gamba. Voyage dans la Russie meridionale. II. Paris. 1826. P. 299
34. Men and Women of India. Vol. 1, no. 12, p. 696, Bombay, Dec. 1898
35. J. D. Henry, Baku, an Eventful History, 1906
36. J.J. Modi, My Travels Outside Bombay.
37. Parvez Dewan (Richard Delacy,ed.) (1998), Hindi & Urdu phrasebook, Lonely Planet, ISBN 0-86442-425-6, «... The Hindu calendar (vikramaditiy) is 57 years ahead of the Christian calendar. Dates in the Hindu calendar are prefixed by the word: samvat संवत ...»
38. «Rare Hindu temple in Muslim Azerbaijan». Sify. 2003 թ․ սեպտեմբերի 28. «... There are over 20 stone plaques, of which 18 are in Devanagari, one in Gurmukhi and one in Persian text. The temple was built on the spot where subterranean gas leaking out of the rocky ground used to burn day and night. Local records say that it was built by a prominent Hindu and Sikh traders community living in Baku, and its construction coincided with the fall of the dynasty of Shirwanshahs and annexation by the Russian Empire following the Russo-Iranian war ...»
39. Jackson, Abraham Valentine Williams (1911), «The Oil Fields and Fire Temple Baku», From Constantinople to the home of Omar Khayyam, London: Macmillan
40. J. P. Mallory; Douglas Q. Adams (1997), Encyclopedia of Indo-European culture, Taylor & Francis, ISBN 1-884964-98-2, «... guelhx - 'burn, glow; charcoal'. ... Lith zvilti 'gleam', Latv zvilnet 'flame, glow', OInd jvalati 'burns', jvala 'flame, coal' ...»
41. Elliot, Mark (2004), Azerbaijan with Excursions to Georgia (3rd ed.), Hindhead, UK: Trailblazer Publications, էջ 153.
42. Byrne, Ciar (2005 թ․ փետրվարի 2), Man-made wonders of the world under threat from war, want and tourism, The Independent.
43. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:In_1888,_Tsar_Alexander_III_visited_Baku.jpg
44. Ervad Shams-Ul-Ulama Jivanji Jamshedji Modi, Translated by Soli Dastur (1926), My Travels Outside Bombay: Iran, Azerbaijan, Baku, «... Not just me but any Parsee who is a little familiar with our Hindu brethren's religion, their temples and their customs, after examining this building with its inscriptions, architecture, etc., would conclude that this is not a Parsee Atash Kadeh but is a Hindu Temple or ... informed me that some 40 years ago, the Russian Czar, Alexander III, visited this place with a desire to witness the Hindu Brahmin Fire ritual ... gathered a few Brahmins still living here and they performed the fire ritual in this room in front of the Czar ... I asked for a tall ladder and with trepidation I climbed to the top of the building and examined the foundation stone which was inscribed in the Nagrik [or Nagari] script ... the installation date is mentioned as the Hindu Vikramaajeet calendar year 1866 (equivalent to 1810 A. D.) ...»
45. Scott Standard Postage Stamp Catalogue (2007), "Azerbaijan", cat. nos. 9 & 10. Vargas and Bazleh, Azerbaijan International 3.2 (Summer 1995).
46. (ru) Распоряжение Президента Азербайджанской Республики «Об объявлении территории Храма Атешгях в Сураханском районе города Баку Азербайджанской Республики Государственным историко-архитектурным заповедником „Храм Атешгях“»
47. «President of Azerbaijan allocates 1 million AZN for protection of "Ateshgah temple" preserve». Azeri-Press Agency (APA). 2009 թ․ հուլիսի 1. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 21-ին. «... allocated from the President's Reserve Fund for protection and material and technical supply ...»

Արտաքին հղումներ և լուսանկարներ

• Հնդկական արձանագրություններ Բաքվի Կրակի տաճարի վրա (1908)
• «Atəşgah məbədi» - Աթեշգա Կրակի տաճար-թանգարան պաշտոնական կայք՝ (ադրբեջաներեն)
• Փենջաբերեն արձանագրությունները Աթաշգայի վրա
• Փոքր փոսը Աթաշգայի տարածքում