Idade de Ferro

A Idade de Ferro^[1] (c. 1200 – c. 550 a.C.) é a última época das tres idades dos metais históricas, despois do Calcolítico e a Idade de Bronce.^[2] Tamén se considerou como a última idade da división en tres idades que comeza coa prehistoria (antes da historia rexistrada) e avanza até a protohistoria (antes da historia escrita). Neste uso, está precedida pola Idade de Pedra (subdividida en Paleolítico, Mesolítico e Neolítico) e a Idade de Bronce. Estes conceptos orixináronse para describir a Europa da Idade de Ferro e o antigo Oriente Próximo. Na arqueoloxía de América, utilízase convencionalmente un sistema de cinco períodos; as culturas indíxenas non desenvolveron unha economía do ferro na era precolombiana, aínda que algunhas traballaron o cobre e o bronce. A metalurxia indíxena chegou a Australia co contacto europeo.

Idades prehistóricas
Holoceno	La Tène			Protohistoria
	Hallstatt
	Idade de Ferro
	Bronce final
	Bronce medio
	Bronce antigo
	Idade de Bronce
	Calcolítico
	Neolítico			Prehistoria
	Mesolítico / Epipaleolítico
Plistoceno	Paleolítico superior
	Paleolítico medio
	Paleolítico inferior
	Paleolítico
	Idade de Pedra

Aínda que o ferro meteórico utilizouse durante milenios en moitas rexións, o comezo da Idade de Ferro defínese localmente en todo o mundo por convención arqueolóxica cando a produción de ferro fundido (especialmente ferramentas e armas de aceiro) substitúe aos seus equivalentes de bronce de uso común.

Na Anatolia e no Cáucaso, ou sueste de Europa, a Idade de Ferro comezou a finais do II milenio a. C. (c. 1300 a.C.).^[3] No antigo Oriente Próximo, esta transición produciuse simultaneamente co colapso da Idade de Bronce final, durante o século XII a. C. (1200-1100 a. C.). A tecnoloxía pronto se estendeu por toda a rexión da conca mediterránea e ao sur de Asia entre os séculos XII e XI a. C. A súa posterior expansión a Asia Central, Europa do leste e Europa central atrasouse un pouco, e non chegou a Europa do norte até aproximadamente principios do século V a. C. (500 a. C.).

Afírmase que a Idade do Ferro na India comeza coa cultura da cerámica gris pintada, que data do ano 1200 a. C. aproximadamente, até o reinado de Ashoka no século III a. C.. O termo «Idade do Ferro» na arqueoloxía do sur, leste e sueste de Asia é máis recente e menos común que na Eurasia occidental. África non tivo unha «Idade do Bronce» universal, e moitas zonas pasaron directamente da pedra ao ferro. Algúns arqueólogos cren que a metalurxia do ferro desenvolveuse na África subsahariana de forma independente de Eurasia e as zonas veciñas do nordés de África xa no 2000 a. C..^[4][5][6]

O concepto de que a Idade de Ferro terminou co inicio do rexistro historiográfico escrito non se xeneralizou ben, xa que a linguaxe escrita e o uso do aceiro desenvolvéronse en diferentes momentos e en diferentes áreas ao longo do rexistro arqueolóxico. Por exemplo, na China, a historia escrita comezou antes de que comezase a fundición do ferro, polo que o termo se utiliza con pouca frecuencia para a arqueoloxía da China. En Mesopotamia, a historia escrita é centos de anos anterior á fundición do ferro. Para o antigo Oriente Próximo, o establecemento do Imperio aqueménida c. 550 a. C. utilízase tradicionalmente e aínda se adoita utilizar como data final; as datas posteriores considéranse históricas segundo o rexistro de Heródoto, a pesar de que se coñecen agora considerables rexistros escritos que se remontan á Idade do Bronce. En Europa central e occidental, as conquistas romanas do século I a. C. marcan o final da Idade de Ferro. Considérase que a Idade de Ferro xermánica de Escandinavia terminou no c. 800 d. C., co comezo da era viquinga.

Historia do concepto

Mapa que mostra a extensión da cultura de Chernoles na Europa do leste durante a Idade de Bronce tardía.

O método das tres idades de pedra, bronce e ferro utilizouse por primeira vez para a arqueoloxía de Europa durante a primeira metade do século XIX, e na segunda metade do século XIX estendeuse á arqueoloxía do antigo Próximo Oriente. O seu nome remóntase ás mitolóxicas "Idades do Home" de Hesíodo. Como era arqueolóxica, foi introducida por primeira vez en Escandinavia por Christian Jürgensen Thomsen durante a década de 1830. Na década de 1860, adoptouse como unha división útil da «historia máis antiga da humanidade» en xeral.^[7] e comezou a aplicarse en asirioloxía. O desenvolvemento da agora convencional periodización na arqueoloxía do antigo Próximo Oriente desenvolveuse durante as décadas de 1920 e 1930.^[8]

Definición de "ferro"

O meteorito de Willamette, o sexto máis grande do mundo, é un meteorito de ferro e níquel.

O ferro meteórico, unha aliaxe de ferro e níquel natural, foi utilizado por varios pobos antigos miles de anos antes da Idade de Ferro. Os primeiros artefactos de ferro meteórico coñecidos son nove pequenas contas datadas en 3200 a. C. que se atoparon en enterramentos en Gerzeh, no Baixo Exipto, que foran moldeadas mediante un coidadoso martilleo.^[9][10][11]

A característica dunha cultura da Idade de Ferro é a produción masiva de ferramentas e armas feitas non só de ferro atopado, senón de aliaxes de aceiro fundido cun contido engadido de carbono.^{[Cómpre referencia]} Só coa capacidade de produción de aceiro ao carbono, a metalurxia ferrosa dá como resultado ferramentas ou armas que son máis duras e lixeiras que as de bronce.^{[Cómpre referencia]}

O ferro fundido aparece esporadicamente nos rexistros arqueolóxicos da Idade do Bronce media. Aínda que o ferro terrestre é abundante de forma natural, requírense temperaturas superiores a 1 250 °C (2 280 °F) para fundilo, o cal resulta pouco práctico coa tecnoloxía dispoñible comunmente até finais do segundo milenio a. C. En cambio, os compoñentes do bronce (estaño, cun punto de fusión de 231,9 °C (449,4 °F), e cobre, cun punto de fusión relativamente moderado de 1 085 °C (1 985 °F)) estaban dentro das capacidades dos fornos neolíticos, que datan do 6000 a. C. e eran capaces de producir temperaturas superiores a 900 °C (1 650 °F).^[12]

Ademais dos fornos especialmente deseñados, a antiga produción de ferro requiriu o desenvolvemento de complexos procedementos para a eliminación de impurezas, a regulación da mestura de carbono e a invención do traballo en quente para lograr un equilibrio útil de dureza e resistencia no aceiro. O uso do aceiro tamén estivo regulado pola economía dos avances metalúrxicos.

Cronoloxía

Aínda na Idade de Bronce, un crecente número de obxectos de ferro fundido, distinguibles do ferro meteorítico pola falta de níquel, comexou a aparecer por toda Anatolia, Mesopotamia, o subcontinente indio, Levante, Mediterráneo e Exipto. Algunhas fontes propoñen que o ferro era un subproduto casual do refinamento do cobre, sen un proceso reproducible pola metalurxia da época.

Primeiras probas

As primeiras probas provisionais da fabricación de ferro son un pequeno número de fragmentos de ferro coas cantidades axeitadas de mestura de carbono atopados nas capas protohititas de Kaman-Kalehöyük na actual Turquía, datadas entre o 2200 e o 2000 a. C. Akanuma (2008) conclúe que «A combinación da datación por carbono, o contexto arqueolóxico e o exame arqueometalúrxico indica que é probable que o uso de utensilios de ferro feitos de aceiro xa comezase no terceiro milenio a. C. na Anatolia Central».^[13] Souckova-Siegolová (2001) mostra que os utensilios de ferro fabricábanse na Anatolia Central en cantidades moi limitadas ao redor do 1800 a. C. e eran de uso xeneralizado entre as elites, aínda que non entre a plebe, durante o Novo Imperio Hitita (≈1400-1200 a. C.).^[14]

Peza da idade de ferro.

Do mesmo xeito, os restos arqueolóxicos recentes da elaboración do ferro no val do Ganxes, na India, datáronse provisionalmente no 1800 a. C. Tewari (2003) conclúe que «o coñecemento da fundición do ferro e a fabricación de artefactos de ferro era ben coñecido nos Vindhyas orientais e o ferro utilizouse na chaira central do Ganxes, polo menos desde principios do segundo milenio a. C.».^[15] Na Idade de Bronce de Oriente Próximo, apareceron no Oriente Medio, o Sueste asiático e o Sur de Asia un número cada vez maior de obxectos de ferro fundido (distinguibles do ferro meteórico pola falta de níquel no produto).

Os xacementos africanos revelan datas que se remontan ao 2000-1200 a. C.^{[16][17][18][6]} Con todo, algúns estudos recentes datan o inicio da metalurxia do ferro en África entre o 3000 e o 2500 a. C., con probas existentes dunha metalurxia temperá do ferro en partes de Nixeria, Camerún e África central, xa desde ao redor do 2000 a. C. A cultura Nok de Nixeria podía practicar a fundición de ferro desde o ano 1000 a. C., mentres que a próxima cultura Djenné-Djenno do val do Níxer en Malí mostra evidencia de produción de ferro desde o ano 250 a. C. aproximadamente. A tecnoloxía do ferro en gran parte da África subsahariana ten unha orixe africana que data de antes do ano 2000 a. C. Estes achados confirman a invención independente da fundición de ferro na África subsahariana. ^{[Cómpre referencia]} Dende 1200 a. C., o ferro era amplamente utilizado no Oriente Medio, porén non suplantou en ningún momento o uso do bronce.

Comezo

Copia do Guerreiro de Hirschlanden (en alemán: Krieger von Hirschlanden), unha estatua dun guerreiro espido faliforme feita de arenisca, a estatua antropomórfica de tamaño natural máis antiga coñecida da Idade de Ferro ao norte dos Alpes.

Aínda que o ferro meteórico utilizouse durante milenios en moitas rexións, o comezo da Idade de Ferro defínese localmente en todo o mundo por convención arqueolóxica cando a produción de ferro fundido (especialmente ferramentas e armas de aceiro) substitúe aos seus equivalentes de bronce no uso común.^[19]

As probas arqueolóxicas modernas identifican o inicio da produción mundial de ferro a gran escala ao redor do 1200 a. C., o que marca o final da Idade de Bronce. A Idade de Ferro en Europa considérase a miúdo como parte do colapso da Idade de Bronce no antigo Próximo Oriente.

Anthony Snodgrass suxire que a escaseza de estaño e as interrupcións comerciais no Mediterráneo ao redor do 1300 a. C. obrigaron aos ferreiros a buscar unha alternativa ao bronce.^[20][21] Existen evidencias nesta época de que varios obxectos de bronce foron reciclados e transformados en armas. Co uso máis difundido do ferro, foi desenvolvida a tecnoloxía necesaria para facer un aceiro inoxidable, facendo que o seu valor baixase. Como resultado, cando houbo estaño dispoñible novamente, o ferro xa gañara a preferencia na produción de armas e ferramentas, sendo barato o suficiente para substituír definitivamente ás ferramentas de bronce fundido.^[22] O ferro sendo un material máis resistente e lixeiro, ofrecía vantaxes tecnolóxicas para as civilizacións que o adoptaban.

Porén, traballos arqueolóxicos máis recentes mudaron non soamente a cronoloxía, senón tamén as causas da transición do bronce para o ferro. Alén do que o ferro estaba a ser producido na India dende o 1800 a. C., varios sitios africanos posúen artefactos de ferro dende polo menos 1200 a. C.,^[16][23][24] refutando a idea de que houbo unha única descuberta do ferro que despois se difundiu polo mundo.

Na Europa central e occidental, a Idade de Ferro durou desde c. 800 a. C. até c. 1 a. C. aproximadamente, comezando no norte de Europa no 600 a. C. antes da Idade de Ferro romana e chegando ao norte de Escandinavia no 500 a. C. aproximadamente.

Considérase que a Idade de Ferro no antigo Oriente Próximo durou desde o 1200 a. C. (colapso da Idade do Bronce) até o 550 a. C. (ou 539 a. C.), aproximadamente o comezo da historiografía con Heródoto, marcando o final do período protohistórico.

Na China, debido a que a escritura se desenvolveu primeiro, non existe un período prehistórico recoñocible caracterizado pola metalurxia do ferro, e a China da Idade de Bronce pasa case directamente á dinastía Qin da China imperial. A Idade de Ferro na China no contexto da China utilízase ás veces para o período de transición da c. 900 a. C. 100 a. C., durante o cal a metalurxia ferrosa estivo presente, aínda que non fose dominante.

Antigo Oriente Próximo

Crese que a Idade do Ferro no antigo Oriente Próximo comezou tras o descubrimento das técnicas de fundición e forxa do ferro en Anatolia, o Cáucaso ou o sueste de Europa a finais do II milenio a. C. (c. 1300 a. C.).^[3] A primeira fundición de ferro atópase en Tell Hammeh, Xordania, datada ao redor do 930 a. C. (determinado a partir da datación por C14¹⁴).

Períodos

Mapa mostrando a distribución da cultura Hallstatt e La Tène.      O centro do territorio Hallstatt (sobre o 800 AdC) móstrase en amarelo escuro,      a eventual área de influencia da cultura Hallstatt (sobre o 500 AdC) en amarelo claro.      O centro do territorio da cultura La Tène (450 AdC) móstrase en verde escuro,      a eventual área de influencia da cultura La Tène (sobre o 50 AdC) móstrase en verde claro.

O período da Idade de Ferro divídese en dous:

• Período da Cultura de Hallstatt (Primeira Idade de Ferro)
• Período da Cultura de La Tène (Segunda Idade de Ferro)

Na Europa Central, a Idade de Ferro divídese en tres períodos:

• A Cultura dos Campos de Urnas (1200-725 a.C.) (iníciase no Bronce e remata no Ferro).
• A Cultura de Hallstatt (800-450 a.C.) e
• A Cultura de La Tène (de 450 a.C até a conquista romana).

Na Alemaña, os historiadores diferencian unha Idade de Ferro Prerromana e outra Romana (Cultura de Jastorf).

Na Península Ibérica a Idade de Ferro remata coa ocupación do territorio polo Imperio Romano.

Europa

A metalurxía do ferro foi introducida en Europa probablemente dende Asia Menor cara ó século X a. C., e estendeuse cara ó norte e o oeste durante os seguintes 500 anos. Considérase comunmente que a Idade de Ferro en Europa remata coa conquista romana.

Europa do leste

A Idade de Ferro comezou en Europa oriental a comezos do I milenio a. C. Na estepa póntico-caspia e o Cáucaso, a cultura de Koban, a cultura de Novocherkassk e a de Chernogorovka marcan a aparición da Idade de Ferro temperá entre o século X a. C. e o século IX a. C.. Contra o 800 a. C. xa se estaba expandindo cara a cultura de Hallstatt a través das migracións tracias-cimerias.

Xunto coas culturas de Chernogorovka e Novocherkassk, no territorio das actuais Rusia e Ucraína asóciase case maioritariamente a Idade de Ferro cos escitas, que a desenvolveron dende o século VII a. C.. A maioría dos restos da súa produción de ferro e industrias metalúrxicas entre os séculos século V a. C. e século III a. C. atopáronse preto de Nikopol (en Kamenskoe Gorodishche), no que se considera a rexión metalúrxica por excelencia da antiga Escitia.^[25][26]

Dende a cultura de Hallstatt, a Idade de Ferro desprázase cara ao oeste seguindo a expansión celta do século VI a. C.. En Polonia, a Idade de Ferro chega á cultura lusaciana por esas datas, seguida nalgunhas áreas pola cultura pomerania. Ó longo dos anos, debatéronse as adscricións étnicas de moitas culturas da Idade de Ferro, xa que se adoita considerar que a zona é berce dos pobos xermánicos, bálticos e eslavos.

Europa central

En Europa central, a Idade de Ferro divídese polo xeral en Idade de Ferro Temperá (como a da Cultura de Hallstatt), entre o século IX a. C. e o 450 a. C., e a Idade de Ferro Serodia (como a da Cultura de La Tène), que comezou contra o 450 a. C.. En Alemaña, os historiadores adoitan diferenciar entre unha Idade de Ferro prerromana (La Tène) e outra romana (cultura de Jastorf).

Europa do oeste e sur

Unha réplica dun tellado da Idade de Ferro, semellante aos das pallozas do Cebreiro.

Artigo principal: Idade de Ferro británica.

En Italia, é probable que a tecnoloxía do ferro fora introducida por primeira vez pola cultura de Villanova, aínda que esta era propiamente unha cultura da Idade de Bronce. A Idade de Ferro propiamente dita comeza coa civilización dos etruscos, que acabou de súpeto coa conquista da súa última cidade, Volsinii, por parte da nacente República Romana no ano 260 a. C..

Na Península Ibérica atopamos a cultura de Tartessos, seguida cronoloxicamente polos iberos. A influencia dos celtas desprazados nas súas migracións desenvolveron na península unha nova cultura, os celtiberos. Namentres, na actual Francia aparecerían os pobos galos.

Nas illas británicas, a Idade de Ferro durou dende o século V a. C. até a conquista romana, e até ben entrado o século V nas zonas non romanizadas. Nelas atópanse tamén restos de clara influencia celta, o que permite concluír unhas raíces culturais comúns de orixe celta en todo o oeste de Europa. As estruturas defensivas datadas nesa época adoitan ser moi impresionantes, como os broch do norte de Escocia e os castros esparexidos no resto das illas.

Europa do norte

Os broch como o de Dun Carloway (Illa de Lewis, Escocia) son construcións da Idade de Ferro serodia.

A Idade de Ferro divídese, segundo os historiadores da zona, nunha Idade de Ferro prerromana e unha Idade de Ferro romana, seguida por un período de migración. O norte de Alemaña e Dinamarca foron dominados pola Cultura de Jastorf, mentres que na zona máis ó sur de Escandinavia atopábase a moi semellante Idade de Ferro Gregan

As primeiras producións de ferro escandinavas facíanse mediante a recolleita manual de mineral de ferro. A península escandinava, Finlandia e Estonia conservan restos arqueolóxicos correspondentes a unha temperá produción de ferro a pequena escala, aínda que resulta imposible datala con seguridade.