Dialéctica
método de argumentación para a resolución de discrepancias From Wikipedia, the free encyclopedia
método de argumentación para a resolución de discrepancias From Wikipedia, the free encyclopedia
A dialéctica[1] --do grego διαλεκτική (dialektik?), τέχνη (tékhnē), literalmente: técnica da conversación; con igual significado, en latín (ars) dialectica—é unha rama da filosofía cuxo ámbito e alcance variou significativamente ao longo da historia.
Orixinariamente designaba un método de conversación ou argumentación análogo ao que actualmente se chama lóxica. No século XVIII o termo adquiriu un novo significado: a teoría dos contrapostos nas cousas ou nos conceptos, así como a detección e superación destes contrapostos. De maneira máis esquemática pode definirse a dialéctica como o discurso no que se contrapón unha determinada concepción ou tradición, entendida como tese, e a mostra dos problemas e contradicións, entendida como antítese. Desta confrontación xorde, nun terceiro momento chamado síntese, unha resolución ou unha nova comprensión do problema. Este esquema xeral pode concretarse como a contraposición entre concepto e cousa na teoría do coñecemento, á contraposición entre os diferentes participantes nunha discusión e as contraposicións reais na natureza ou na sociedade, entre outras.
O termo adquire un significado non circunscrito ao ámbito da retórica grazas, fundamentalmente, aos escritos do filósofo alemán G.W.F. Hegel. Na época en que escribe unha das súas grandes obras (Fenomenoloxía do espírito, 1808) o mundo parece poñerse en movemento, transformando de forma visible o que durara séculos. Trátase dos primeiros momentos do modo de produción capitalista que, a diferenza dos anteriores, baséase primordialmente na circulación das mercadorías e do diñeiro. Entón o vello problema filosófico do cambio agudízase: como entender racionalmente que unha cousa poida cambiar de aparencia e seguir sendo a mesma cousa? Hegel concibe a realidade como formada por opostos que, no conflito inevitable que xorde, procrean novos conceptos que, en contacto coa realidade, entran en contraposición sempre con algo. Este esquema é o que permite explicar o cambio mantendo a identidade de cada elemento, a pesar de que o conxunto cambiase.
Co mesmo proceder Karl Marx analizará a realidade social e, claramente nos seus escritos a partir de 1842, entenderaa como unha realidade conflitiva debido á contraposición de intereses materiais incompatibles. Así dirá, no Manifesto comunista (1848), que "toda a historia da humanidade ata agora é a historia da loita de clases"; isto é: a confrontación entre clases sociais é o motor do cambio histórico.
No século XX o filósofo alemán Theodor Adorno titulará Negative Dialektik (Dialéctica negativa) (1966) unha das súas obras capitais. Esta obra iníciase cunha afirmación provocativa: "A formulación dialéctica negativa atenta contra a tradición". Refírese Adorno a que na dialéctica de Platón ou na de Hegel o resultado do movemento de contraposición é a afirmación de algo, mentres que o que el pretende é subliñar o carácter inconcluso de calquera momento do movemento de contraposición, tanto a nivel social como cultural.
Para o hinduísmo, a diversidade de cousas e eventos contraditorios que nos rodean son xustamente as diferentes manifestacións do todo, chamado Brahma. Así, aos diversos aspectos do Divino, deron na India antiga distintos nomes de variados deuses que non son máis que reflexos dunha única realidade última, de maneira que, por exemplo, a forza destrutora e a forza creadora son dúas manifestacións desa mesma realidade.
Heráclito pode ser considerado como 'pai da dialéctica' en occidente, é o primeiro que considera que a contradición non paraliza, senón que dinamiza. En Heráclito insinúase que as cousas se empuxan unhas a outras opoñéndose. En toda oposición os termos que se opoñen son, cada un, a negación do outro.
En Heráclito de Efeso, pódese observar con máis claridade a mobilidade e a negatividade que sentamos como características da dialéctica. É ben sabido que «O Escuro de Éfeso», como lle chamaron os antigos, dicía que "todo pasa" e que "a guerra é o pai de todas as cousas". Convén advertir, respecto da primeira afirmación, que un fragmento moi citado di que, segundo Heráclito, "non é posible baixar dúas veces ao mesmo río porque os que descenden mergúllanse en augas sempre distintas na súa fluír incesante". Pero noutro fragmento, menos citado, lese igualmente que, "baixamos e non baixamos ao mesmo río, somos e non somos". Isto é importante, porque significa que Heráclito non era heracliteano, é dicir, non sostiña, como algúns manuais lle fan dicir, que o incesante fluír das cousas destrúe continua e enteiramente a súa identidade. Non é o mesmo río, pero o é; somos e non somos. Heráclito vía ás cousas permanecer cambiando e cambiar permanecendo.
Outro dos primeiros exemplos de aplicación do método dialéctico ofréceno os Diálogos do filósofo grego Platón, quen ademais reflexiona sobre o funcionamento e o alcance deste procedemento, notablemente nas súas obras Gorxias, República VI e Teeteto.
Nos diálogos platónicos temperáns, o procedemento permite someter a exame certo conxunto de crenzas que mantén determinado individuo. A partir dos diálogos medios, o seu alcance amplíase, para poñer a proba hipótese ou teorías coas que non necesariamente alguén está comprometido. O exame usualmente lévao a cabo Sócrates, quen dirixe ao seu interlocutor unha serie de preguntas para explorar se hai inconsistencias entre os seus devanditos. Estas preguntas son, pois, críticas e comprometedoras, e pode considerarse que equivalen a obxeccións; pois naturalmente, unha teoría que mostra ser contraditoria non podería aceptarse como verdadeira (Vg., foi refutada). Por outra banda, en moitos diálogos de Platón pode constatarse como os interlocutores de Sócrates deféndense das súas obxeccións; en ocasións é o propio Sócrates quen responde ás súas críticas anteriores. O procedemento de preguntas e respostas dá lugar así a unha discusión ou controversia racional, cuxo resultado é a miúdo a refutación das ideas que se examinan. En calquera caso, mediante a detección e eliminación de erros, o procedemento tende á identificación da verdade -ou polo menos, do que racionalmente pode aceptarse como tal. A refutación (en grego: elenchô) convértese nun método de proba (Vlastos, G. Socratic Studies, Cap. 1)
Case todos os filósofos presocráticos escribiran como profetas iluminados, sen pensar sequera en dar algunha proba da validez dos seus puntos de vista (M. Détienne). Unha excepción importante é Zenón de Elea, quen introduce na filosofía a idea de refutar racionalmente as teorías dos seus adversarios, mostrando que conducen a paradoxos. Este é o antecedente do que parten Sócrates e Platón, o último dos cales leva a idea un paso máis lonxe. É notable que no Parménides Platón utilizou o procedemento de preguntas comprometedoras, para poñer a proba teorías da súa propia factura (concretamente, a teoría metafísica das Formas), converténdose así no primeiro filósofo que practica a autocrítica. Talvez Platón tenta mostrar así canto máis lle interesa a procura da verdade, que a defensa das súas posicións. En todo caso, a dialéctica (i.e., a controversia, e máis fundamentalmente, a exposición á crítica) queda perfilada por el como un procedemento de investigación. A este xesto do clásico pode atribuírse o que a filosofía sexa hoxe un campo de investigación académica, e non unha rama da mitoloxía ou da literatura fantástica.
Para Aristóteles, a procura da base filosófica da ciencia (e da propia filosofía) require un exercicio dialéctico. Na Metafísica, Libro Γ (ou IV), Cap. 4, Aristóteles explica por que a procura dunha proba dos "principios" debe facerse mediante unha demostración refutativa, e en cambio sería imposible dar deles unha "demostración" (vg., unha proba positiva deles). Aristóteles tamén trata da dialéctica nos Tópicos.
Esta clase de xustificacións ou probas, que a actividade dialéctica permite conseguir segundo os clásicos, só poden desenvolverse grazas á confrontación de puntos de vista opostos. Con todo, a partir da Ilustración difundiuse amplamente, aínda que ao parecer sen discusión polo medio, un xuízo contrario, de David Hume, quen na An Enquiry Concerning Human Understanding § 4 (Investigación sobre o entendemento humano), afirma sen máis que todo razoamento humano é indutivo (nos seus termos, "probable", ou "moral") ou dedutivo ("demostrativo"); por tanto, non dialéctico senón monoléctico. É dicir que segundo Hume, toda proba científica ou filosófica debe ser construíble na súa integridade desde un único punto de vista. Esta idea non foi suficientemente discutida, e pode considerarse como unha hipótese, tanto como a idea contraria.
Ademais da propia confrontación de ideas, un par de conceptos ou regras lóxicas distinguen aos argumentos dialécticos dos monolécticos. Son 1) a argumentación ex concessis, segundo a cal é lícito razoar a partir dos orzamentos ou premisas do antagonista, sen que en suma, faga falta xustificalas (polo menos, non para ese mesmo contrario). E por outra banda 2), a noción da carga da proba, que atribúe a un dos debatentes en particular, o deber de iniciar a argumentación, dando un apoio prima facie razoable á súa tese. Se o interesado o consegue, con iso transfire ao seu adversario a obrigación (ou carga) de responder, argumentando en contra súa. Calquera dos debatentes que deixe de atender satisfactoriamente esta obrigación cando lle corresponde, por ese feito resulta derrotado na polémica. En Occidente, a carga da proba inicial corresponde ao que propón novidades, e desde logo a quen cuestiona os usos e as crenzas tradicionais ou xeralmente aceptadas. Unha máxima do dereito romano prescribe: "o que afirma, proba".
Parece que aos estoicos débese o uso posterior (concretamente, medieval) do termo, co que 'Dialéctica' pasa a referirse ao conxunto da lóxica, que polo demais os estoicos cultivaron como estudo do razoamento dedutivo (por tanto, monoléctico). Xunto coa Gramática e a Retórica, a Dialéctica constitúe o Trivium medieval.
