Salisjaanske talen
From Wikipedia, the free encyclopedia
De Salisjaanske talen (ek wol stavere as Salishaanske talen) foarmje in taalfamylje fan Yndiaanske talen dy't foarhinne sprutsen waarden yn it suden fan 'e Kanadeeske provinsje Britsk-Kolumbia en it Noardwesten fan 'e Feriene Steaten. Dizze talen wurde karakterisearre troch ûnder mear agglutinaasje en it foarkommen fan syllabyske konsonanten. Der bestiet ûnienichheid oer de fraach hoefolle ferskillende Salisjaanske talen oft der binne. Taalkundigen telle 23 ûnderskate talen, wêrfan't anno 2018 10 útstoarn binne. Guon fan 'e Salisjaanske talen omfetsje in flink tal dialekten, mar de sprekkers sjogge harren eigen dialekt oer it algemien as in selsstannige taal. De Salisjaanske talen wurde gauris stavere mei de amerikanistyske fonetyske notaasje, dy't lettertekens omfiemet foar konsonanten en fokalen dy't yn 'e measte Westerske talen net foarkomme. Guon Salisjaanske folken, lykas de Lillûet (Lillooet), hawwe lykwols eigen ortografyen ûntwurpen.
| Salisjaanske talen | ||
| algemien | ||
| oare namme(n) | Salishaanske talen | |
| lokaasje | súdlik Britsk-Kolumbia en it Amerikaanske Noardwesten | |
| tal talen | 23 (wêrfan 10 †) | |
| tal sprekkers | 2.260 (2014) | |
| taalbesibskip | ||
| taalfamylje | gjin algemien akseptearre heger nivo fan taalfamylje | |
| subgroepen | ● Bella Kûla ● Ynlânsk-Salisjaansk ● Kust-Salisjaansk | |
| taalkoades | ||
| ISO 639-5 | sal | |
De namme 'Salisjaansk' is ûntliend oan Séliš, it endonym fan 'e Plathollen (Flathead), in Salisjaansk folk út westlik Montana. Yn it Ingelsk wurde de termen Salishan en Salish yn sawol taalkundige as etnografyske publikaasjes trochinoar brûkt. Dat is lykwols eins net korrekt en wurket ek betiizjend foar net-ynwijden, mei't de term Salish eins in Ingelske ferbastering is fan Séliš, en dêrmei in synonym is foar 'Plathollen'.
It oarspronklike ferspriedingsgebiet fan 'e Salisjaanske talen besloech hast it hiele súdlike trêdepart fan 'e Kanadeeske provinsje Britsk-Kolumbia en teffens grutte dielen fan 'e Amerikaanske steaten Washington en Idaho, mei dêropta it westen fan Montana en parten fan noardwestlik Oregon. Utsein it Bella Kûla (Bella Coola), dat in eksklave foarmet oan 'e sintrale kust fan Britsk-Kolumbia, en it (no útstoarne) Tillamûk (Tillamook), dat in oare eksklave wie oan 'e kust fan Oregon, foarmen de Salisjaanske talen foarôfgeande oan 'e kolonisaasje fan it gebiet troch de blanken, yn 'e njoggentjinde iuw, in geografysk oaniensletten blok. Harren taalgebiet omsleat yn 'e midden folslein it ferspriedingsgebiet fan it Kûtenai (Kootenai), dat in net oan 'e Salisjaanske talen besibbe isolearre taal is.
Fan 'e 23 troch taalkundigen erkende Salisjaanske talen binne anno 2018 10 útstoarn. De restearjende 13 wurde allegearre slim yn harren fuortbestean bedrige, mei lytse groepkes memmetaalsprekkers (yn trije gefallen minder as tsien), dy't foar it meastepart sechstich jier of âlder binne. De grutste taal fan 'e famylje, wat oantal sprekkers oangiet, is it Okanagan, mei yn 2014 590 sprekkers. Yn totaal wurde de Salisjaanske talen noch sprutsen troch sa'n 2.260 lju op in etnyske befolking fan krapoan 112.000 minsken. Omrekkene yn persintaazjes komt dat del op 2,02%.
De Salisjaanske talen wurde taalkundich karakterisearre troch ferskate skaaimerken. Ien fan 'e opfallendste is agglutinaasje, in proses wêrby't ideeën dy't yn bgl. it Frysk werjûn wurde yn bywurden, foarnamwurden en eigenskipswurden, yn ien wurd opnommen wurde troch tafoeging fan foar-, tusken- en/of efterheaksels. In oar skaaimerk fan 'e measte Salisjaanske talen is in post-felêre fokaalharmony, wêrby't guon fokalen fan klank feroarje omreden fan beynfloeding troch in oare fokaal yn itselde wurd.
Wat ek in protte yn 'e Salisjaanske talen foarkomt, binne syllabyske konsonanten, oftewol konsonanten dy't op harsels (dus sûnder tafoeging fan in fokaal) in wurdlid (syllabe) foarmje. In ekstreem foarbyld dêrfan is it Bella Kûla-wurd xłp̓x̣ʷłtłpłłskʷc̓ (IPA: [xɬpʼχʷɬtʰɬpʰɬːskʷʰt͡sʼ], likernôch: "chtlpchwtlthtlskwhus"), mei de betsjutting "hy hie in kornelleplant [yn syn besit] hân", dat trettjin obstruïntyske konsonanten op in rige hat, sûnder ek mar ien fonetyske of fonemyske fokaal.
Ek kenne Salisjaanske talen it ferskynsel glottalisearring fan beskate konsonanten, wêrby't de útspraak fan foar yn 'e mûle ferskoot nei efter yn 'e kiel. Guon taalkundigen beskôgje de Salisjaanske talen, yn 'e mande mei de Wakasjaanske talen en de no útstoarne Tsjimakûaanske talen, as talen dy't gjin tiidwurden hawwe, mar dat is in omstriden teory, mei't der neffens oare saakkundigen wol deeglik wurdfoarmen yn dy talen foarkomme dy't as tiidwurd fungearje.
Der is anno 2019 noch gjin taalbesibskip oantoand tusken de Salisjaanske talen en oare taalfamyljes, alteast net op in manear dy't troch de mearderheid fan 'e taalkundigen oertsjûgjend achte wurdt. De foaroansteande Amerikaanske taalkundige Edward Sapir hat suggerearre dat de Salisjaanske talen mooglik besibbe wêze kinne mei de Wakasjaanske talen en de Tsjimakûaanske talen; dy trije taalgroepen soene dan de (hypotetyske) Mosaanske taalfamylje foarmje. Dat dit útstel yn 'e taalkundige literatuer oant hjoed de dei fuortbestiet, hat benammen te krijen mei Sapir syn statuer as wittenskipper, mei't foar dizze teory net folle bewiis fûn is. Bûten kiif stiet lykwols de bydrage dy't de Salisjaanske talen (benammen it Opper- en Neder-Tsjehalis) levere hawwe oan 'e wurdskat fan it Sjinûk-jargon, in mingtaal dy't yn it ferline yn it Amerikaanske Noardwesten as lingua franca brûkt waard foar yntertribale hannel.
(De list fan talen hjirûnder is gearstald op poer taalkundige grûnen, en hâldt gjin rekken mei etnyske of politike skiedslinen tusken de ûnderskate Salisjaanske groepen.)
|
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
