Zalduondo

Zalduondo^[1] Arabako ipar-ekialdeko udalerri bat da, Arabako Lautadako kuadrillakoa. Gipuzkoarekin muga egiten du, eta hurbil ditu Nafarroa Garaiko Ziordia, Olatzagutia eta Altsasu. Gasteiztik 31 bat kilometro ekialdera eta Iruñetik 60 bat km mendebaldera dago. Arabako biztanle gutxieneko udalerria da.

Zalduondo
Araba, Euskal Herria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Arabako Lautada
Izen ofiziala	Zalduondo
Alkatea	Lurdes Lekuona Laburu (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	01208
INE kodea	01061
Herritarra	zalduondar[1]
Kokapena
Koordenatuak	42°53′09″N 2°20′50″W
Azalera	12,03 km²
Garaiera	613-1204 metro
Distantzia	31 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	194 (2024) −2 (2023)
80 (%41,2)   (%53,1) 103
Dentsitatea	15.38 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[2]	% 27,4
Zahartze tasa[2]	% 22,64
Ugalkortasun tasa[2]	‰ 0
Ekonomia
Jarduera tasa[2]	% 84 (2011)
Genero desoreka[2]	% -12,34 (2011)
Langabezia erregistratua[2]	% 8,2 (2013)
Euskara
Euskaldunak[3]	% 46.23 + % 13.07 hartzaile (2021)
Kaleko erabilera [4]	%  (2021)
Etxeko erabilera[5]	% 24.62 (2021)
Datu gehigarriak
Sorrera data	1.025 baino lehen

Izena

1025. urteko Donemiliagako goldea agirian, Zalduhondo izenaz ageri da.

Geografia

Mugakideak

• Iparraldean: Altzaniako Partzuergoa.
• Hegoaldean: Donemiliaga.
• Ekialdean: Asparrena.
• Mendebaldean: Donemiliaga.

Ingurune naturala

Gipuzkoako mugan dagoen Urkilla mendilerroa du herriak iparraldean. Handik, Lizarrate edo San Adriandik barrena zetorren antzinako bidea Zumarraundira, eta hortik Zalduondora. Lizarratek alde batean ditu Urkilla eta Aizkorriko mendilerroak, eta bestean Altzaniako mendiak.

Historia

Esan bezala, 1025. urtean jada bazen Zalduondoren berri ematen zuen agiririk; beraz, uste da haren sorrera lehenagokoa dela. Garai haietan hasita, Zalduondotik pasatzen da Donejakue bidea.

Udalerriko aztarna zaharrenak, hala ere, Aistra izeneko biztanlerik gabeko herrixkan aurkitu dira: VI. eta VII. mendeetako Erdi Aroko herrixka baten aztarnak. Euskal Autonomia Erkidegoan ezagutzen den Erdi Aroko herrixkarik zaharrena da. Ingurunea pinudiz estalita zegoen, eta Aistran nekazari talde bat bizi zen. Zerealak hazten zituzten.^[6][7]

Demografia

Zalduondoko biztanleria

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Hauteskundeak Zalduondon»

Zalduondoko udaletxea

Zalduondoko udalbatza
Alderdia		2015eko maiatzaren 24a		2011ko maiatzaren 22a
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euskal Herria Bildu (EH Bildu)	5 / 5	93 (% 69,4)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	0 / 5	36 (% 26,87)	4 / 5	70 (% 54,69)
	Independenteak			1 / 5	76 (% 59,38)
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Alkateak

Hauek izan dira Zalduondoko azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[8]
Jose Antonio Lopez de Aberasturi Martinez de Ibarreta[8] / Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[9][10]	1979	1983		Batasuna Zalduendoko Aukera[9]
Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[8] / Jose Maria Imaz Mugica[9]	1983	1987		Candidatura Independiente de Zalduendo "Zalduendo-ko"[11] / Euzko Alderdi Jeltzalea
Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[8]	1987	1991		Euzko Alderdi Jeltzalea
Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[8][9]	1991	1995		Euzko Alderdi Jeltzalea
Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[8][9]	1995	1999		Euzko Alderdi Jeltzalea
Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[8][9]	1999	2003		Euzko Alderdi Jeltzalea
Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[8]	2003	2007		Euzko Alderdi Jeltzalea
Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[8]	2007	2011		Euzko Alderdi Jeltzalea
Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[8]	2011	2015		Euzko Alderdi Jeltzalea
Gustavo Fernando Fernandez Villate[8][12]	2015	2019		Euskal Herria Bildu
Gustavo Fernando Fernandez Villate[8][13]	2019	2023		Euskal Herria Bildu
Lurdes Lekuona Laburu[14]	2023	Jardunean		Euskal Herria Bildu

Garraioa

Araba Bus sareko  lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 5 Gasteiz (geltokia) Gasteiz (Alas/Boulebard) • Gasteiz (Madril/Arantzabela) • Arkauti • Arkauti (Nekazaritza i.) • Arkauti (akademia) • Oreitia • Burgu • Dulantzi • Gauna • Adana • Uribarri Jauregi • Gereñu • Alaitza • Langarika • Gazeo • Agurain • Erdoña • Zalduondo • Araia (Iduia) Araia

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak linea bat ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 9a Araia Agurain Erdoña Ametzaga • Zalduondo • Galarreta • Gordoa • Arriola • Narbaxa • Luzuriaga • Zuhatzu Donemiliaga Araia Agurain Erdoña

Kultura

Euskara

XXI. mendean, Zalduondo da euskara gehien indartu duen herria. 1981ean ia euskaldunik gabeko herria zen, Arabako gehienak bezala. Egun, biztanleen % 51,5k badaki euskaraz. Gazte guztiak euskaldunak dira, eta heldu askok ere ikasi dute.^[15]

2009ko inauterien irudia.

Inauteriak

Sakontzeko, irakurri: «Zalduondoko inauteriak»

Otsailaren 3an, inauteri-igandean, Markitos pertsonaia gaiztoa epaitu eta erretzen dute. Markitos beltzez jantzitako panpina gorbataduna da, eta gaitzak sinbolizatzen ditu. Horregatik erretzen dute: gaitzak deuseztatzeko.

Harekin batera, herriko inauterietako beste pertsonaiak hauek dira: pregoilaria (erreketa baino lehen sermoia botatzen duena), porreroak (Lantzeko Ziripoten antzekoak), errauts banatzaileak, elkarrekin doazen atsoa eta agurea, artzaina eta ardiak (pertsonek irudikatuak) eta kale garbitzailea.

San Julian eta Santa Basilia baseliza, Aistran

Ondasun nabarmenak

• Andoin-Luzuriaga jauregia, 1683ko eraikin barrokoa, 1999an kultura ondasun izendatua, monumentu sailkapenarekin.^[16]
• Lazarragatarren jauregia, XVI. mendekoa, gaur egun Museo Etnografikoaren egoitza, 2002an kultura ondasun izendatua, monumentu sailkapenarekin.^[17]
• Larreatarren etxea, XV. mendekoa.
• Udaletxea, 2008an monumentu sailkapenarekin kultura ondasun izendatua.^[18] 2006ko azaroaren 16an sute baten ondorioz erabat erre zen, eta zaharberritu egin zuten.
• Aistrako San Julian eta Santa Basilisa ermita erromanikoa.

Argazki galeria

• 
  Lazarragatarren jauregia
• 
  Andoin-Luzuriaga jauregiaren fatxada nagusia.
• 
  Erromesen ospitalea
• 
  Larreatarren etxea

Zalduondar ospetsuak

• Zeledonio Altzola Gartzia de Andoin (1796-?), Gasteizko Andre Maria Zuriaren jaietako Zeledon pertsonaia nagusi Zeledonen inspirazio iturritzat jotzen diren bi gizonetako bat (bestea, Zeledon Iturralde bitorianoarra da).
• Bernardo Atxaga (1951-), euskal idazle ospetsua. Asteasun (Gipuzkoa) jaioa, aspaldiko urteetan Zalduondon bizi da, Andoin-Luzuriaga jauregian, hain zuzen ere.^[19]

Bitxikeriak

Burgostik 14 kilometro ekialdera Zalduendo deituriko beste herri bat dago. Nahiz Arabakoa, nahiz Burgoskoa Donejakue bidearen ertzean daude.

Erreferentziak

1. Euskaltzaindia. (PDF) 150. arauaː Arabako herri izendegia. .
2. Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
3. Euskararen Adierazle Sistema. Euskara-gaitasuna adinaren eta sexuaren arabera. EAE (eskualdeka/udalerrika). Eusko Jaurlaritza.
4. «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
5. «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
6. (Gaztelaniaz) «Los resultados de la excavación de la aldea medieval de Aistra (Álava) se presentarán en marzo de 2010», Europa Press, 2009-09-07.
7. (Gaztelaniaz) Begoña HERNÁNDEZ BELOQUI: «El entorno vegetal del yacimiento medieval de Aistra (Zalduondo, Álava) a través de su estudio paleopalinológico», Munibe, 62. zenbakia, 2011. Ikus 423-438. orrialdeak.
8. «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-04-05).
9. «Zalduondo» Auñamendi Eusko Ikaskuntza (Noiz kontsultatua: 2020-04-14).
10. (Gaztelaniaz) Cañamero Redondo et al., Antonio. (1982). Enciclopedia Histórico Geográfica de Álava. Haranburu Editor, (IV. Liburukia) 320 or..
11. (Gaztelaniaz) «Elecciones Locales 1983 (Concejales)» Boletín Oficial de la Provincia Foral de Álava (BOPFA) 42 1983-04-12 (Noiz kontsultatua: 2024-02-13).
12. (Gaztelaniaz) «EH Bildu gobernará en nueve municipios de Álava durante la presente legislatura» 20 minutos 2015-06-13 (Noiz kontsultatua: 2023-04-29).
13. (Gaztelaniaz) «Alcaldías en Álava: Labastida, Zigoitia y Laguardia para el PNV, Samaniego para EH Bildu» Gasteiz Hoy 2019-06-15 (Noiz kontsultatua: 2020-03-29).
14. (Gaztelaniaz) «EH Bildu refuerza su poder municipal en la Llanada alavesa» Diario de Noticias de Álava 2023-05-29 (Noiz kontsultatua: 2023-08-03).
15. «Zalduondo, euskara gehien indartu den herria», EITB.eus, 2015-02-21.
16. Andoin-Luzuriaga jauregiaren izendapena, kultura ondasun gisa. EHAA, 1999-07-06.
17. Lazarragatarren jauregiaren izendapena, kultura ondasun gisa. EHAA, 2002-11-14.
18. Udaletxearen izendapena, kultura ondasun gisa. EHAA, 2008-01-08.
19. (Gaztelaniaz) Francisco GÓNGORA: «Carnavales Zalduondo (Álava). Markitos, el malo», El Correo, 2009-10-05.

Ikus, gainera

• Araba
• Arabako udalerrien zerrenda
• Arabako Lautadako kuadrilla
• Araba eta Gipuzkoako Partzuergo Orokorra

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Araba

• (Gaztelaniaz) Ainhoa AROZAMENA AYALA: «Zalduondo», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
• "Zalduondoko emakumeak bizi sorburu" dokumentala.
• "Zalduondoko inauteriak" dokumentalak.
• Done Saturnino eliza - bisita birtuala

• Datuak: Q1443609
• Multimedia: Zalduondo / Q1443609
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zalduondo