Orkoien

Orkoien^[4] ([oɾko.ien]) Nafarroa Garaiko erdialdeko udalerri bat da, Iruñerrikoa. 2014. urtean 3.743 biztanle zituen.

Orkoien
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Iturgain plazararen ikuspegia
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Iruñerria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Orkoien
Alkatea	Carlos Arróniz Loiola (UIO, ezkerrekoa)
Posta kodea	31160
INE kodea	31906
Herritarra	orkoiendar
Geografia
Koordenatuak	42°49′26″N 1°41′57″W
Azalera	5,26 km²
Garaiera	450 metro
Distantzia	6 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	4.051 (2023:  −44)
2.000 (%49,4) (2019)  (%50,8) 2.057
Dentsitatea	375,2 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 22,15
Ugalkortasuna[1]	‰ 80,47
Ekonomia
Jarduera[1]	% 86,15 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0,03 (2011)
Langabezia[1]	% 12,02 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2][3]	% 14,30 (2018: %6,67)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.orkoien.com/

Izena

Orkoien izenaren esanahia ezezaguna da, baina Luis Michelena hizkuntzalariak "en"-en ere amaitzen diren Nafarroako beste herri batzuen izenekin lotzen du, Labaien, Ituren, Ihaben edo Lozen kasu, baina zalantzan dago "en" Euskal genitiboa ote den. Ramón Menéndez Pidalek, aldiz, pertsona izenarekin lotzen du, Orcuius, zeinari "en" atzizkia gehitzen zaion, mundu iberiarrean oso hedatua. "Urkiak", "Larreak" edo "gailur isurialdea" bezala itzuli izan da.

Historian zehar, Nafarroako Euskal Izendegian (NEN) jasotzen den bezala, herriaren izena modu ezberdinetan idatzi da; Orcheia edo Orcheian 1097 eta 1109 urteen artean, 1099 eta 1153 urteen artean Orcheien edo Orcheyen bezala agertzen da 1366an Orcoyen bezala, 1099 eta 1153 artean Orkeian edo Orkeien bezala, 1226an Orqueienco bezala, 1350 eta 1366 artean Orqueyan bezala, 1345 eta 1393 artean Orqueyen bezala eta 1244an Orquoyen bezala.^[5]

Herriaren izen ofiziala Orcoyen izan zen, gutxienez 1842tik, Espainiako Estatistika Institutua lehen errolda argitaratu zenetik (non 1842ko eta 1857ko errolden artean udalerri gisa agertzen den) Orkoienagatik aldatu zen arte Nafarroako Gobernuak onartu ondoren.

Sinboloak

Armarria

Orkoiengo armarria

Orkoien honako armarria dauka:

«

Gurutzean zatitutako armarria: 1. Urrea eta hiru makilak. 2. Urrezkoa, hiru gorriz egina. 3. Urrezkoa eta azurezko bi zerrenda ondatuak. 4. Gulez eta zilarrezko chevronez egina, urrezko hiru panelez lagunduta. Erdian, kuartelatutako ezkutu bat: Nafarroako 1. eta 4. armak, eta azur eta urrezko 2. eta 3. fuselatuak.

»

Armarri hau Charles Artiedakoa Orkoieneko jauna izandakoari dagokio.

Orkoiengo bandera

Bandera

Herriko bandera 2017an ofizialdu zen. Bandera Marian Fernandezek, Txema Lestonek eta Jose Osetek egin zuten 1988an egin zen lehiaketa publiko baterako. Ofiziala ez izan arren, bandera 1990eko Gure Jokoa frontoi zaharreko hormetako batean margotuta zegoen. Banderak hiru zerrenda ditu, bat urre nagusi kolorekoa, guztizkoaren bi heren hartzen dituena eta mies irudikatzen duena, eta beste bi zerrenda berdin; bat berde kolorekoa, herria inguratzen duten zelaiak irudikatzen duena, eta bestea gorri kolorekoa, Nafarroako kolorearen gisa. Ezkerreko aldean kolore zuriko irudi poligonal bat ere badago, barruan urrezko galburu bat duena, Oltza zendeako kontzejuen ikurra. Kontzeju horietakoa izan zen independizatu eta udalerri propio bihurtu aurretik. Azkenik, banderaren erdialdean armarria dago.

Geografia

Kokapena

Orkoienek 5,26 kilometro koadro ditu. Iruñeko metropoli-eremuaren ipar-mendebaldean dago, Iruñetik sei kilometro mendebaldera.

Ipar-mendebalde: Itza (Itzako kontzejua)	Ipar: Berriobeiti (Lotzako kontzejua)	Ipar-ekialde: Berriobeiti (Berriobeitiko kontzejua)
Mendebalde: Itza (Itzako kontzejua)		Ekialde: Iruñea
Hego-mendebalde: Oltza Zendea (Aratzuriko kontzejua)	Hegoalde: Oltza Zendea (Aratzuriko kontzejua)	Hego-ekialde: Iruñea

Inguru naturala eta klima

Orkoienek klima azpi-mediterraneoa dauka, udaberri eta udazken euritsu eta uda lehorrekin. Oro har, klima Iruñerriko beste herri batzuetan baino hotzagoa eta euritsuagoa da. Urteko batez besteko tenperatura 10-12 gradu ingurukoa eta prezipitazioak 900 eta 1.000 mm bitartekoak izaten dira. Urteroko egun euritsuak 100 dira.

Iruñeko aireportuko behatokiaren erregistro historikoak (1971-2000)[6]
1975-2000	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtea
Batez besteko tenperatura (°C)	5,0	6,5	8,6	10,2	14,0	17,5	20,7	20,9	18,0	13,6	8,6	6,0	12,5
Batez besteko gehieneko tenperatura (°C)	8,9	11,1	14,0	15,5	19,8	23,9	27,6	27,8	24,4	18,7	12,8	9,7	17,8
Batez besteko gutxieneko tenperatura (°C)	1,2	1,9	3,3	4,9	8,2	11,2	13,7	14,0	11,7	8,4	4,3	2,4	7,1
Precipitazioak (mm)	63	52	52	77	74	47	40	43	43	74	80	75	721

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Orkoieni buruzko historiako lehen aipamena XIII. mendekoa da, Orkoiengo Andreak Leireko monasterioari eginiko dohaintza bat, alegia. Erdi Aroan zehar, Karlos III.a Noblea erregeak San Migel eta San Esteban basilikak konpontzeko laguntzak eman zizkion herriari.^[7]

XVIII. mendearen hasieran, Independentzia Gerratearen Gasteizko borrokaren ondoren, Wellington jeneralaren armadaren egoitza nagusia Orkoiengo "Apaizaren etxean" izan zen, Iruñeko konkista prestatzen zuen bitartean.

Oltza Zendeako partaide zeneko Orkoiengo kartela

Geografikoki Oltza zendean dago; zenbait urtez, 1857ko errolda arte, bere udalerria izan zuen, gero beste hainbat herrirekin Oltza zendea osatu zuena. 1970eko hamarkadatik aurrera, biztanleria izugarri hazi zen, Iruñerriaren industrializazio prozesuaren barnean. 1973. urtean Orkoienek 273 biztanle zituen, eta 1981. urtean 1.091. Hazkunde horrek eragin zituen aldaketak -eta beharrak- herriaren desanexioa ekarri zuen 1992an.

Ekonomian ere aldaketa nabarmena izan zen, nekazaritzatik industria eta zerbitzuetara igarotzean. Industriaren alorrean eta Volkswagen automobilgintza enpresaren Landabengo fabrikarekiko hurbiltasuna dela eta, autoen osagaiak ekoizten dituzten enpresak garatu dira.

Demografia

Populazio-piramidea

2011ko biztanleria-piramidearen datuak honela laburbil daitezke:

• 20 urtetik beherako biztanleria guztizkoaren % 26,92 da.
• 20-40 urte artekoa % 39,35 da.
• 40-60 urte bitartekoa % 24,75 da.
• 60 urtetik gorakoa % 8,99 da.

Biztanleriaren bilakaera

Orkoiengo populazioaren bilakaera 1900etik goranzko joera izan du, baina 1980ko hamarkadatik aurrera hazkunde demografiko handiena gertatu zen. 1900tik 2017era hazkundea %267,3koa izan zen. 1970 eta 1981 artean % 35,97koa eta 1981 eta 2017 artean %26,51koa.

Azken 17 urteetako udal-erroldak modu orokorrean aztertuz gero, populazioa %20,86 igo dela ikus daiteke 2000 eta 2017 urteen artean.

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 243 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %9,69 (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Urtea		1993	1994	1995	1996	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007
Biztanleria		1 222	1 213	1 217	1 250	1 260	1 278	1 267	1 327	1 492	1 683	1 885	2 109	2 251	2 508
Urtea		2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Biztanleria		2 947	3 320	3 511	3 637	3 696	3 716	3 743	3 770	3 802	3 910	3 996	4 057	4 145

Politika

Udal hauteskundeak

Alderdi Politikoa	2019[8]		2015[9]		2011[10]		2007[11]		2003[12]		1999[13]		1995[14]
	Botoak %	Zinegotziak	Botoak %	Zinegotziak	Botoak %	Zinegotziak	Botoak %	Zinegotziak	Botoak %	Zinegotziak	Botoak %	Zinegotziak	Botoak %	Zinegotziak
Euskal Herria Bildu (EH Bildu)	33,46%	4	35,74%	4	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Unión de Izquierdas de Orkoien (UIO)	25,97%	3	30,17%	4	35,17%	5	47,26%	6	-	-	-	-	-	-
Navarra Suma (NA+)	23,35%	3	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Nafarroako Alderdi Sozialista(PSN-PSOE)	15,13%	1	8,52%	1	5,81%	0	14,29%	2	-	-	-	-	-	-
Nafar Herriaren Batasuna (UPN)	-	-	18,70%	2	14,51%	2	14,14%	1	-	-	-	-	-	-
Partido Popular (PP)	-	-	2,84%	0	3,87%	0	-	-	-	-	-	-	-	-
Orkoien Egunero	-	-	-	-	26,86%	3	-	-	-	-	-	-	-	-
Bildu (Bildu)	-	-	-	-	11,33%	1	-	-	-	-	-	-	-	-
Nafarroa Bai (Na-Bai)	-	-	-	-	-	-	16,38%	2	-	-	-	-	-	-
Eusko Abertzale Ekintza (ANV)	-	-	-	-	-	-	6,59%	0	-	-	-	-	-	-
Ezker Batua (IUN-NEB)	-	-	-	-	-	-	-	-	51,19%	5	72,61%%	7	70,65%	7
Agrupación Independiente de Orkoien (AIO)	-	-	-	-	-	-	-	-	38,99%	4	-	-	-	-
Euskal Herritarrok (EH)	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	19,53%	2	-	-
Herri Batasuna (HB)	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	22,59%	2

1991n udalerri bihurtu zenetik Orkoiengo kolore politikoak ezaugarri berezia du: zenbait agintalditan NEBk izan duen alkatetza bakarra izan da.

1991tik 2011 arte alkatea Casimiro Larrea Ruiz izan zen. 2007 arte NEBren barruan aukeratuta baina etxebizitza promozio batekin egondako salaketak direla eta gertatutako eztabaida izan zela eta, urte horretan alderdia utzi eta Unión de Izquierdas de Orkoien (Orkoiengo Ezkerren Batasuna, UIO) taldea sortu zuen^[15]. 2007an UIOk sei zinegotzi lortu zituen, Nafarroa Baik bi zinegotzi, PSNk bi zinegotzi, UPNk zinegotzi bakarra eta Eusko Abertzale Ekintzak bat ere ez.

Baliogabeko botoak 9 izan ziren (emandako guztien %0,65) eta 18 boto zuri izan ziren (botoen %1,30). Abstentzioa %23,48koa izan zen.

2011ko udal hauteskundeetan ere UIO izan zen nagusi, baina 5 zinegotzirekin gehiengo osoa galdu zuen; Casimiro Larreak alkatetza utzita, kargua Carlos Arróniz Loiolak hartu zuen. Nafarroa Bain oinarrituta eratutako ^[16] Orkoien Egunero taldea (3 zinegotzi) eratu zen; UPNk eta Bilduk ere ordezkaritza lortu zuten, PSNk zuena galdu egin zuen eta PPk ere ez zuen hautetsi bat ere erdietsi.

Orkoiengo Udaletxea

Udaletxea

Artikulu nagusia: «Orkoiengo udaletxea»

• HELBIDEA: Iturgain kalea, 1

Alkateen zerrenda

2019-	Carlos Arróniz Loiola	UIO
2015-2019	Carlos Arróniz Loiola	UIO
2011-2015	Carlos Arróniz Loiola	UIO
2007-2011	Casimiro Larrea Ruiz	UIO
2003-2007	Casimiro Larrea Ruiz	Nafarroako Ezker Batua
1999-2003	Casimiro Larrea Ruiz	Nafarroako Ezker Batua
1995-1999	Casimiro Larrea Ruiz	Nafarroako Ezker Batua
1991-1995	Casimiro Larrea Ruiz	Nafarroako Ezker Batua

Azpiegiturak

Iruñerriko Mankomunitatea arduratzen da zaborra biltzeaz, ura hornitzeaz eta bestelako zerbitzuak eskaintzeaz, Iruñeko metropolitar guneko beste hainbat herritan bezala.

Gizarte-ongizatea

Hezkuntza

Haur hezkuntzarako (0-3 urte), herrian Ostadar Haur Eskola dago, 2002ko urriaren 11n inauguratu zena eta G (gaztelania) eta D (euskara) hizkuntza-eredua eskaintzen duena^[17]. Haur eta Lehen Hezkuntzarako (3 urtetik 12 urtera), Orkoiengo San Miguel Ikastetxe Publikoa, G (gaztelania) eta A (gaztelania) hizkuntza-ereduak eskaintzen dituena eta Auzalar Ikastetxe Publikoa D eredua eskaintzen dituena daude.^[18]

1990eko Gure Jokoa frontoia barrutik

Kirolak

Udal futbol zelaia

2011ko martxotik, Orkoien udal futbol zelai berri bat dauka, belar artifizialarekin eta harmaila batekin. Kanpoaldean, kirol-pista libre bat eta aparkaleku bat ere baditu.

Mendikur Kirol Gunea

2000ean, kiroldegiaren ondoan, neguko eta udako igerilekua, saunak, gimnasioa, berdegunea eta taberna-jatetxea dituen kirol-gune bat eraiki zen.

Udal pilotalekua

Gaur egungo frontoia

1990ean frontoi berri bat eraiki zen 1951ko estali gabeko frontoi zaharraren ordez. Honek, udal kirol jarduerak eta pilota eskola bat biltzen zituen. Kanpoaldean ere kirol-pista libre bat zuen. Gure Jokoa frontoi zaharrak 12 dutxa zituen, eta harmailetan 240 lagunentzako lekua zeukan harmaila finkoa zeukan. Frontoi horrek, izan ere, taberna txiki bat zuen goiko eskuinaldean.

1990eko Gure Jokoa frontoia, 2016ko urtarrilaren 11n inauguratu zuten frontoi berri batengatik ordezkatu zen. Gaur egun, pista handiago bat, haurrentzako parke bat eta belarra duen eremu bat dauka.

Osasuna

Lehen mailako arreta

Orkoien udalerria Nafarroako iparraldeko I. Osasun Eremuan eta Orkoiengo Oinarrizko Osasun Eremuan dago. Azken eremu horrek honako udalerri hauek hartzen ditu barnean: Orkoien, Oltza, Etxauri, Bidaurreta, Goñerri, Ziritza, Zabaltza, Ollaran, Etxarri, Belaskoain eta Itza udalerriko Itza eta Lete kontzejuak. Orkoienen osasun-zentro bat dago.^[19]

Orkoiengo osasun-zentroa 1989an inauguratu zen, eta 2006an birmoldatu zen, oinarrizko eremuko biztanleriaren gorakada nabarmenak agerian utzi zituen behar berrietara egokitzeko. 4.673 osasun-txartel ditu esleituta, eta hiru mediku orokor, pediatra bat, lau erizain, bi administrari eta gizarte-langile batek osatutako plantilla dauka.^[20]

Ospitaleko arreta

Orkoien Iruñeko eremuan dago, eta, bertan, hirugarren sektoreko 2 ospitale orokor daude: Bideko Ama Birjina Ospitalea eta Nafarroako Ospitalea. Biak Iruñean daude, eta Nafarroako Ospitale Gunean daude. Ortopediako eta errehabilitazioko ospitale monografiko bat, Elkanon dagoen Ubamin klinika eta laguntza espezializatuko lau zentro anbulatorio dauka (horietako 3 Iruñean eta bat Tafallan).^[21]

Garraioa

Udalerri honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 2 linea daude:

Eskualdeko Hiri Garraioa Orkoien
Eguneko Zerbitzua	Gaueko Zerbitzua

Horrez gain, La Pamplonesa autobus konpainiak Orkoien Iruñea eta inguruko herri txikiagoekin batzen ditu. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Etxauri - Ibero - Ororbia - Orkoien eta Iruñea

Konpainia beraren beste linea batek, Iruñea eta Ibero bitartekoa, honako ibilbidea egiten du:

• Ibero - Izkue - Lizasoain - Ororbia - Aratzuri - Orkoien eta Iruñea

Kultura

San Migel Eliza

Jaiak

Orkoiengo jaiak ekaineko azken aurreko asteartean hasten dira, eta sei egun irauten dute. Horrez gain, urtean zehar bestelako jaiak ere antolatzen dira, besteak beste, Kupueta auzoko jaiak, maiatzaren 1ean San Jose langilearen jaia, eta irailaren 29an San Miguel, herriko patroia dena.

Ondasun nabarmenak

• San Migel eliza: Erdi Aroko eliza da eta herrigune historikoan dago.
• Orkoiengo udaletxea: Udalaren egoitza da.

Eusebio Untzue

Orkoiendar ospetsuak

• Eusebio Untzue (1955-), Movistar txirrindulari talde nafartarraren zuzendaria.
• Juan Carlos Unzue (1967-), Osasuna, Bartzelona, Sevilla, Tenerife eta Oviedo futbol taldeetako atezain ohia.
• Carlos Armendaritz (1969-), esku huskako pilotaria.
• Enrique Sanz (1989-), txirrindularia.
• Josune Ilundain (1990-), sortzaile, ekintzaile eta idazlea.
• Nico Serrano (2003-), futbolaria.
• Paula Ostiz (2007-), txirrindularia.

Erreferentziak

1. Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. Belasko, Mikel. (1999). Diccionario etimológico de los pueblos, villas y ciudades de Navarra. Pamiela, 342 or. ISBN 978-84-7681-301-0..
6. Registros históricos del observatorio del Aeropuerto de Pamplona (1975-2000). ].
7. Orkoiengo udala, ed. «Orkoiengo historia» www.orkoien.com (Noiz kontsultatua: 2021-02-23).
8. «Elecciones 2019» web.archive.org 2019-06-25 (Noiz kontsultatua: 2021-02-20).
9. Resultados elecciones Orkoien 2015. .^{[Betiko hautsitako esteka]}
10. Resultados elecciones Orkoien 2011. .
11. «Wayback Machine» web.archive.org 2007-05-26 (Noiz kontsultatua: 2021-02-20).
12. «Orcoyen - Resultados Elecciones Municipales 2003 en Orcoyen - lainformacion.com» web.archive.org 2016-03-04 (Noiz kontsultatua: 2021-02-20).
13. «Orcoyen - Resultados Elecciones Municipales 1999 en Orcoyen - lainformacion.com» web.archive.org 2016-03-04 (Noiz kontsultatua: 2021-02-20).
14. «Orcoyen - Resultados Elecciones Municipales 1995 en Orcoyen - lainformacion.com» web.archive.org 2016-03-04 (Noiz kontsultatua: 2021-02-20).
15. Casimiro Larrea dará paso a Carlos Arróniz al frente de Unión de Izquierdas de Orkoien, Diario de Noticias, 2011ko martxoaren 11.
16. Orkoien Eguneroren aurkezpena.
17. ««Colegio Público San Miguel de Orcoyen»» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2021-02-23).
18. Orkoiengo udala, ed. «Hezkuntza instalazioak» www.orkoien.com (Noiz kontsultatua: 2021-02-23).
19. «LEGISLACIÓN SANITARIA DE NAVARA» web.archive.org 2010-06-23 (Noiz kontsultatua: 2021-02-23).
20. «La consejera Kutz inaugura en Orkoien las obras de remodelación del edificio del centro de salud» www.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-02-23).
21. (Gaztelaniaz) Pérez Equiza, María Cruz. (2006). Gobierno de Navarra y EGN comunicaciones ed. Atlas de Navarra Geografía e Historia. , 69 or. ISBN 84-934512-1-5..

Ikus, gainera

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• Nafarroa Garaiko udalerrien zerrenda

Kanpo estekak

• Orkoiengo Udalaren webgunea.
• (Gaztelaniaz) Orkoieni buruzko informazioa, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren webgunean.
• San Migel kalea, Google Street View zerbitzuan.

• Datuak: Q1767914
• Multimedia: Orkoien / Q1767914
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orkoien