Ategorrieta-Ulia

Ategorrieta-Ulia
	Euskal Herria
Kokapena
Herrialdea	Gipuzkoa
Udalerria	Donostia
Geografia
Koordenatuak	43°19′26″N 1°57′43″W
Azalera	2,795 km²
Garaiera	42 metro
Demografia
Biztanleria	4.061 (2023)
Dentsitatea	1.453 bizt/km²

Ategorrieta-Ulia Donostiako (Gipuzkoa) auzoa da.^[1] Batzuetan udalak berak Ulia deitu izan dion arren.^[2]

Datu azkarrak Kokapena, Herrialdea ...

Itxi

Donostiatik Pasaira eta Irunera doan errepidearen inguruan kokatzen da, Ulia mendiaren magalean. Bere funtzio nagusia egoitzarena da, baina kultur-etxea, kiroldegia eta hainbat ikastetxe eraiki dira 1980tik.

Ekialdean Miracruz-Bidebietarekin muga egiten du, hegoekialdean Intxaurrondorekin (Mirakruz gaina, Intxaurrondo zaharra, San Luis eta Marrutxipi), eta azkenik, hegomendebaldean Egia eta Grosekin. 2014an 3.962 biztanle zituen: 2.061 emakumezko eta 1.901 gizonezko. Egun 4.096 biztanle ditu guztira (2022).

Historia

Jai Alai izeneko lehen frontoia (XIX. mendea)

Jai Alai izena duten frontoi asko dago munduan. Baina Jai Alai izenaren jatorria Donostiako Ategorrietan eraikitako frontoian dago. Serafin Barojak asmatu zuen, eraikin berri hartan jokatzen zen ble pilota jokoaren izena erakargarria izan zedin.^[3] Han, joko garbian aritzen ziren pilotariak, xisteraz. Xistera hura Gantxiki senperetar arotz gazteak 1857 edo 1858an asmatu zuen, gaztainondoko adarrak erabiliz. Gaur egun ere, xisterak antzekoa izaten jarraitzen du joko garbian. Zesta puntan, xistera handia erabiltzen da.

Pilota eta erreminten garapena batetik, eta bakarkako desafioen erakargarritasuna bestetik. Hau Antonio Peña y Goñi, konposatzaile, kritiko eta pilota afizionatuak idatzitako La pelota y los pelotaris^[4] liburuan deskribatzen da, nola aldatu ziren XIX. mendeko Donostiako pilotalekuak. Pilotaleku berriak sortu Pilota plaza berriak eta Frontoiak eraiki ziren.

Lehen adibide esanguratsua Ategorrietako Jai Alai pilota jokoa izena zuen frontoia izan zen. Eredugarria, etorkizunean eraikiko ziren beste askorentzako. Espazio publikotik, espazio pribatura pasako zen pilota jokoaren ikuskizuna.^[5] Herri guztiek eraldatu zituzten herrietako pilota plazak, herrietako pilotalekuak ^[6] ^[7]

Auzo aitzindaria Donostiako futbolean (1904)

Donostiako Real Sociedad futbol taldearen hazia izan zen San Sebastian Recreation Club taldea Ategorrietan sortu zen. Kirol ugaritako kluba zen, futbola barne zuena. Hauxe izan zen hirian ofizialki ezarritako lehen futbol elkartea eta baita txapelketa nazional batean (1905eko Espainiako txapelketa) parte hartu zuen lehen talde gipuzkoarra ere. Taldearen kamiseta horia eta berdea izan zen, eta mende bat geroago Errealak berreskuratu egin zuena bigarren ekipamendu gisa, 2007-08 eta 2008-09 denboraldietan haren jatorriari omenaldia egiteko.^[8] San Sebastián Recreation Cluba Ategorrietan sortu zen baina 1906an Antigua auzora aldatu zuen egoitza eta Ondarretako futbol zelaia inauguratu zuen. Real Sociedad ofizialki 1909an sortu zen, baina San Sebastian Recreation Club Taldeak gaur egun oraindik jardunean jarraitzen du tenis elkarte gisa; Real Club de Tenis de San Sebastián (RCTSS) izena du^[9].

Isidoro Uribesalgo eskultorea (1907)

Isidoro Uribesalgo eskultorea (Aretxabaleta, 1873 - Donostia, 1928) eskultore neoklasikoa Ategorrietan bizi izan zen familiarekin 1907tik 1928an hil zen arte. Urte horietan hiriburuko elizetarako eskulturak egiten jarraitu zuen.^[10]

Donostiako San Ignazio elizan, Gros auzoan, hainbat lan utzi zituen. Donostiako kaian dagoen elizako Pietatearen egilea ere izan zen.^[11]

Teknika oso garatua zeukan. Erlijio gaietako eskultura ugari egin zituen, baina baita bestelakoak ere, pertsona zibilen bustoak esate baterako. Hainbat urtez Erroman eta Parisen bizi izan zen. Uribesalgoren lanak Gipuzkoako hainbat tokitan aurkitzen dira. Esate baterako, Andres Urdanetaren estatua, Ordizian dagoena, Gipuzkoako Foru Aldundiaren enkarguz.

1904an Jeronima Sarasaterekin ezkondu zen eta bost seme alaba izan zituen; Juan, Justino, Juliana, Josefa Ignacia eta Maria Dolores, Horietako gehienak Ategorrietan jaio ziren.^[12] 1928ko maiatzaren 8an hil zen. Zurezko pieza bat arbastatzerakoan zauri bat egin zuen eta tetanos infekzio baten eraginez egun gutxitara hil zen^[13].

Ategorrietako sarraskia (1931)

Ategorrietako sarraskia izenarekin aipatu ohi da Guardia Zibilak Donostiako Ategorrieta inguruan egindako sarraskia, 1931ko maiatzaren 27an gertatua. Guardia Zibilak tiro egin zuen Pasaiatik zetorren itsas langileen manifestazio baten aurka. Manifestazioan bi mila pertsona inguru ziren, tartean emakumeak eta haurrak. Zazpi langile hil eta hogeita hamar bat zauritu zituzten. Hauek izan ziren hildakoak: Jose Carnés, 32 urtekoa; Manuel Pérez, 34 urtekoa; Jose Novo Martínez, 25 urtekoa; Antonio Barro, 31 urtekoa; Julian Zurro Pérez, 19 urtekoa; Jesus Camposoto, 23 urtekoa^{[oh 1]} eta Manuel López Díaz, maiatzaren 29an zaurien ondorioz erietxean hila.

Guardia zibilen tiroen eraginez, 30 bat langile izan ziren zaurituak. Sarraskiaren biharamunean egunkariek egindako kroniketan ikus daitekeenez, erietxeetan artatutakoek erakusten zuten zauriak oso hurbiletik egindako tiroek eragindakoak izan zirela.^[14] Erregistratutako zaurituen datuen agitara, ikusten da gazteak zirela gehienak, eta galiziar jatorrikoak asko: Vicente Saleta, Providencia Ageita (21 urte), Julio Fernandez (25), Manuel Doldán Pérez (18), Pedro Basterretxea (31), Lisardo Zapata (32), Manuel Alfonso, Antonio Barro (26), Valentin Ochoa (21), Carmen Candanal (27), Jose Suarez (25), Luis Centeno (29), Herminio Gonzalez, Jose Saletas, Emilio Ruiz, Eugenio Korta, Bruno San José, Juan Nieves Damapier, Manuel Alfamabrar (24), José Orleca (27), Vicente Sainz (17), Celestino La Rosa, Herminio González, Vicente Caterín (33), Julio Fernández (25), Jose Pardavilla (34), José Mariño (23)...^[15]

Memoriaren lekuak

Uliako Auzo Elkartea (1975)

Uliako Auzo Elkartea 1975ean sortu zen, udalak auzoko ia etxe guztiak bota nahi izan zituenean. Donostiako Udalak 1972an onartu zuen Uliako Plan Partzialak 102 edifizio eraitsi nahi zituen (1500 etxebizitza guztira) Saguesen, Zemorian, Uliako mendi-magalean, Ategorrietan eta Intxaurrondo Zaharrean. Auzo-elkartea Donostiako udalean erregistratu zen lehenengoa izan zen. Orduko hartan elkarteak lortu zuen Sagueseko etxeak ez botatzea; eta ez hori bakarrik, Sagues urbanizatzea ere lortu zuen, ordura arte zulo handiz betetako aparkaleku erraldoi hutsa baino ez zen Sagues.^[16]

Gero, hurrengo urteetan hainbat ekinbide antolatu zituen auzoan hainbat azpiegitura lortzeko. Besteak beste hauek:^[16]

Anbulatorioa (Nafarroa etorbidekoa).
Okendo kultur etxea.
Manteoko Frontoia.
Bigarren hezkuntzako institutua (Zubiri-Manteo BHI).
Ulia Mendia parke gisa kalifikatzea.
Ulian lege urbanistikoa betearaztea udalarekin elkarlanean.
Auzoko lehen kabinete psikopedagogikoa.
Dantza-taldea.
Umeentzako pintura tailerra.
Helduentzako pintura-gela (Rodriguez Catalán,^[17] Teresa G. Díaz^[18]...,)
Gau eskola.
Yoga.
San Joan gaua
Egur tailako ikastaroak.
Jubilatuen etxea (ile-apaindegi eta dispentsarioarekin).
2003an-edo Uliako kostaldean dagoen Murgita Kala (Ilurgieta edo Irurdieta ere deitua) desagertzear egon zen, ur zikinak garbitzeko gune porlandu eta kirastun bihurtzekotan egon zen. Baina ez zen horrela bukatu.
Manteo Kiroldegia.
Rodil-Zorroaga autobusa.^[19]
Bisitak Buskando eta Soroborda ur-biltegietara
Udal mintegietako parkea zabaltzea.
Lore-Baratza proiektua mintegi zaharrerako.

Auzuneak

Manteo
Ulia barren
Ategorrieta

Kale izendegia

Ategorrieta
Jose Elosegi Alkatearen Hiribidea
Alejandria Kalea
Arbola Pasealekua
Atarizar Kalea
Ategorrieta Hiribidea
Ategorrietako Galtzara Zaharra
Baderas Kalea
Fernando Sasiain Kalea
Gurutze Pasealekua
Indianoene Kalea
Larraga Bidea
Manteo Kalea
Mendiola Bidea
Mikel Gardoki Pasealekua
Nafarroa Hiribidea
Rodil Kalea
Toki Eder Pasealekua
Tomas Alba zabalgunea
Ulia Pasealekua
Zemoria Kalea

Oharrak

[O 1]
Langile honen deitura gaizki idatzita («Camprosola») ageri da zenbait iturritan; ikus, adibidez, Xabier Portugal (2007), 31. or.

Erreferentziak

[1]
2010eko HAPOaren Hirigintza Esparruen bosgarren liburua, Ategorrieta-Uliari eskainia. .
[2]
«Donostia.eus - Ulia» www.donostia.eus (Noiz kontsultatua: 2023-08-14).
[3]
Peña Goñi, Antonio: La pelota y los pelotaris. Madril. 1892, 12 or.)
[4]
memoria digital vasca. .
[5]
Carballo Ostolaza, Daniel. (2015). «Pilota jokoaren desagerpena espazio publikotik, jokoa pribatua bihurtzen denean: pilota jokoaren ezarpen mailak arkitekturan» Aldiri: arkitektura eta abar (23): 49–53. ISSN 1889-7185. (Noiz kontsultatua: 2024-06-10).
[6]
Carballo Ostolaza, Daniel. (2012-09). [hhttp://www.ingeba.org/liburua/pelotafortificaciones.pdf (Ingeba) Implantación del juego de la pelota en los cascos antiguos. La transformación de la muralla medieval de Laguardia o el baluarte renacentista de Hondarribia, en la implantación del juego de la pelota, extramuros. ] (Noiz kontsultatua: 2024-06-10).
[7]
Carballo Ostolaza, Daniel. (2012-09). Implantación del juego de la pelota en los cascos antiguos. La transformación de la muralla medieval de Laguardia o el baluarte renacentista de Hondarribia, en la implantación del juego de la pelota, extramuros. (Noiz kontsultatua: 2024-06-10).
[8]
(Gaztelaniaz) «De amarillo y verde, como en 1903» El Diario Vasco 2008-01-27 (Noiz kontsultatua: 2021-04-05).
[9]
«Inicio» RCTSS (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
[10]
Leturia, Aitor Antxia; Leturia, Kepa Antxia; Elizburu, Amaia Murgiondo. (2017). «Artista euskaldunak Erroman (1865-1915)» Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País 73 (1-2) ISSN 0211-111X. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
[11]
«Uribesalgo Guruceta, Isidoro - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
[12]
(Gaztelaniaz) «La escultura 'bartoliniana' de Isidoro Uribesalgo» El Diario Vasco 2017-05-06 (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
[13]
«Isidoro Uribesalgo Guruceta | Real Academia de la Historia» dbe.rah.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
[14]
El Día egunkaria, 1931-05-28.
[15]
(Gaztelaniaz) Martxelo, Diaz. (2021-04-14). «EH Bildu propone conmemorar la matanza de Ategorrieta, ¿qué pasó en 1931?» naiz: (Noiz kontsultatua: 2021-05-21).
[16]
Blogak.eus. «Uliako auzo-elkartea (Nor gara gu?)» blogak.eus (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
[17]
Rodriguez Catalán. (2015). Pintura Rodriguez Catalán, Ulia. Uliako Auzo Elkartea (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
[18]
González Díaz, Teresa. (2015). Pintura, Teresa G. Díaz. Uliako Auzo Elkartea (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
[19]
«37 | Rodil-Zorroaga» DBUS (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).

Ikus, gainera

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Donostia

Okendo etxea
Ategorrietako Ate Gorriak (eskultura)
Ategorrietako geltokia
Bakearen Usoa (Nestor Basterretxea)
Ulia mendia
Uliako parkea
Maite Gonzalez, idazle eta itzultzailea
Josetxo Mayor Ulia mendiko bideen zaintzailea.
Uliako Mintegietako parkea
Soroborda ur-biltegia
Buskando ur-biltegia
Interes orokorrekoa. Auzo bat parke baten alde.
Zurriola ikastola
Kortxoenea gaztetxea

Kanpo estekak

Ategorrietako argazki zaharrak Gure Gipuzkoa argazkigunean (2017-06-04)
Uliako argazki zaharrak Gure Gipuzkoa argazkigunean (2017-06-04)
Okendo kultur-etxea
Ulia auzo-elkartea
Zubiri-Manteo institutua
Jesuitak Donostia
Uliazpi-Ategorrieta Zentroa
Manteo kiroldegia
Manteo kiroldegia, Berabera

Datuak: Q2032315

[14] [O 1]
Langile honen deitura gaizki idatzita («Camprosola») ageri da zenbait iturritan; ikus, adibidez, Xabier Portugal (2007), 31. or.

[1] [1]
2010eko HAPOaren Hirigintza Esparruen bosgarren liburua, Ategorrieta-Uliari eskainia. .

[2] [2]
«Donostia.eus - Ulia» www.donostia.eus (Noiz kontsultatua: 2023-08-14).

[3] [3]
Peña Goñi, Antonio: La pelota y los pelotaris. Madril. 1892, 12 or.)

[4] [4]
memoria digital vasca. .

[5] [5]
Carballo Ostolaza, Daniel. (2015). «Pilota jokoaren desagerpena espazio publikotik, jokoa pribatua bihurtzen denean: pilota jokoaren ezarpen mailak arkitekturan» Aldiri: arkitektura eta abar (23): 49–53. ISSN 1889-7185. (Noiz kontsultatua: 2024-06-10).

[6] [6]
Carballo Ostolaza, Daniel. (2012-09). [hhttp://www.ingeba.org/liburua/pelotafortificaciones.pdf (Ingeba) Implantación del juego de la pelota en los cascos antiguos. La transformación de la muralla medieval de Laguardia o el baluarte renacentista de Hondarribia, en la implantación del juego de la pelota, extramuros. ] (Noiz kontsultatua: 2024-06-10).

[7] [7]
Carballo Ostolaza, Daniel. (2012-09). Implantación del juego de la pelota en los cascos antiguos. La transformación de la muralla medieval de Laguardia o el baluarte renacentista de Hondarribia, en la implantación del juego de la pelota, extramuros. (Noiz kontsultatua: 2024-06-10).

[8] [8]
(Gaztelaniaz) «De amarillo y verde, como en 1903» El Diario Vasco 2008-01-27 (Noiz kontsultatua: 2021-04-05).

[9] [9]
«Inicio» RCTSS (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).

[:3-10] [10]
Leturia, Aitor Antxia; Leturia, Kepa Antxia; Elizburu, Amaia Murgiondo. (2017). «Artista euskaldunak Erroman (1865-1915)» Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País 73 (1-2) ISSN 0211-111X. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).

[:1-11] [11]
«Uribesalgo Guruceta, Isidoro - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).

[:0-12] [12]
(Gaztelaniaz) «La escultura 'bartoliniana' de Isidoro Uribesalgo» El Diario Vasco 2017-05-06 (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).

[:2-13] [13]
«Isidoro Uribesalgo Guruceta | Real Academia de la Historia» dbe.rah.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).

[:5-15] [14]
El Día egunkaria, 1931-05-28.

[16] [15]
(Gaztelaniaz) Martxelo, Diaz. (2021-04-14). «EH Bildu propone conmemorar la matanza de Ategorrieta, ¿qué pasó en 1931?» naiz: (Noiz kontsultatua: 2021-05-21).

[:4-17] [16]
Blogak.eus. «Uliako auzo-elkartea (Nor gara gu?)» blogak.eus (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).

[18] [17]
Rodriguez Catalán. (2015). Pintura Rodriguez Catalán, Ulia. Uliako Auzo Elkartea (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).

[19] [18]
González Díaz, Teresa. (2015). Pintura, Teresa G. Díaz. Uliako Auzo Elkartea (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).

[20] [19]
«37 | Rodil-Zorroaga» DBUS (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[oh 1]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]