Zuia

Zuia Araba iparraldean dagoen udalerria da, Zuia-Gorbeialdea eskualdeko handiena. Gasteiztik 18 bat kilometrora dago. Haren herriburua Murgia da.

Zuia
Araba, Euskal Herria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Gorbeialdea
Izen ofiziala	Zuia
Alkatea	Unai Gutierrez Urkiza (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	01130
INE kodea	01063
Herritarra	zuiar
Kokapena
Koordenatuak	42°58′55″N 2°49′57″W
Azalera	122,49 km²
Distantzia	20 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	2.343 (2023) 13 (2022)
1.112 (%47,5)   (%50,8) 1.190
Dentsitatea	19,91 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[1]	% 15,68
Zahartze tasa[1]	% 20,38
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 24,12
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 79,87 (2011)
Genero desoreka[1]	% 2,81 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 5,51 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]	% 27,71 (2010)
Kaleko erabilera [2]	% 5.8 (2016)
Etxeko erabilera[3]	% 13.07 (2016)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.zuia.com

Geografia

Inguru naturala

Zuia Gorbeiaren magalaren inguruan dago, eta Arabako mendirik altuenera igotzeko abiapuntua da. Arrato eta Badaiakoa udalerriaren muga naturalak dira, eta aipatzekoa da haranaren erdialdean dagoen Atxabal-Oroko mendigunea.

Udalerria zeharkatzen duen ibai nagusia Baias ibaia da.

Udalerri mugakideak

• Iparraldean: Orozko (Bizkaia).
• Hegoaldean: Gasteiz eta Badaiako Sierra Bravako Komunitatea.
• Ekialdean: Zigoitia.
• Mendebaldean: Amurrio eta Urkabustaiz.

Historia

Esaten da Erdi Aroko ganboatar eta oinaztarren arteko gatazka odoltsuek Zuian izan zutela sorrera^[4].

Banaketa administratiboa

Zuiako udalerria honako 13 herriez osatua dago, biztanleen kopuruaren arabera:

1. Murgia (udalburua): 1.169 biztanle 2007an.
2. Sarria: 310 bz.
3. Bitoriano: 255 bz.
4. Ametzaga: 245 bz.
5. Markia: 68 bz.
6. Domaikia: 61 bz.
7. Gillerna: 49 bz.
8. Lukiano: 49 bz.
9. Jugo: 47 bz.
10. Aperregi: 44 bz.
11. Zarate: 33 bz.
12. Altube*: 29 bz.
13. Ziorraga*: 13 bz.

(* Altube —lehen Monreal de Zuya gisa ere ezaguna— eta Ziorraga auzo gisa har daitezke, ez baitute kontzeju izaerarik.)

• 
  Murgiko erdigunearen ikuspegia, eliza nabarmen.
• 
  Ametzaga herria.
• 
  Domaikiako San Bartolome elizako erretaula, estilo flandriarreko lan ikusgarria.
• 
  Jugoko San Martin eliza.
• 
  Iturrate jauregia, Sarria.

Demografia

XX. mendearen lehen erdia gorabeherarik gabe igaro zen Zuiako populazioari dagokionez. 1950eko hamarkadatik aurrera, ordea, populazioak beherako joera hartu zuen, gehienbat Gasteiz eta Bilbo hirietarako izandako emigrazioaren ondorioz.

1980ko hamarkadatik aurrera, garraiobideak hobetzearen eta hirietako etxebizitzen prezio altuen ondorioz, jende berria iritsi zen udalerrira, batez ere Murgira eta haren inguruetara. Horrek populazioa handitzea eragin zuen. Hala ere, populazio berri horren gehienak ez zuen lanik egiten udalerrian, Gasteizen baizik, eta udalerria lo-hiri bihurtu zen biztanle horientzat.

Zuiako biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Hauteskundeak Zuian»

Zuiako udaletxea Murgian.

2023-2027 legegintzaldia

2023ko hauteskundeen ondorengo Zuiako udalbatza
Alderdia		2023ko maiatzak 28
		Zinegotziak	Boto kopurua
	Euskal Herria Bildu (EH Bildu)	6 / 11	591 (% 46,53)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	4 / 11	371 (% 29,21)
	Zuiak Batzen Gaitu (ZBG)	1 / 11	161 (% 12,68)
	Alderdi Popularra (PP)	0 / 11	81 (% 6,38)
	Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)	0 / 11	66 (% 5,20)
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak. Eusko Jaurlaritza Boletin Oficial del Territorio Historico de Alava (Gaztelaniaz)

Alkateak

Hauek izan dira Zuiako azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[5]
Ignacio Oregui Goenaga[5][6][7]	1979	1983		Euzko Alderdi Jeltzalea
Ignacio Oregui Goenaga[5][6]	1983	1987		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Luis Apodaca Vea[5][6]	1987	1991		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Maria Ibañez Loyo[5][6]	1991	1995		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Maria Ibañez Loyo[5][6]	1995	1999		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Maria Ibañez Loyo[5][6]	1999	2003		Euzko Alderdi Jeltzalea
Patxi Goikoetxea Burutxaga[5][6][8]	2003	2007		Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna
Patxi Goikoetxea Burutxaga[5][9]	2007	2011		Euzko Alderdi Jeltzalea
Unai Gutierrez Urkiza[5][10][11]	2011	2015		Bildu
Unai Gutierrez Urkiza[5][12][13][10][11]	2015	2019		Euskal Herria Bildu
Unai Gutierrez Urkiza[5][13][14][10][11]	2019	2023		Euskal Herria Bildu
Unai Gutierrez Urkiza[11][15]	2023	Jardunean		Euskal Herria Bildu

Garraioa

Araba Bus sareko  eta  lineek zerbitzua ematen diote udalerri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 14 Gasteiz (geltokia) Zaitegi • Murgia • Sarria • Murgia (Paularrak) • Ametzaga • Beluntza (Soleta) Izarra⁠ 15 Gasteiz (unibertsitatea) Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (geltokia) • Zaitegi • Murgia • Sarria • Murgia (Paularrak) • Ametzaga • Beluntza (Soleta) • Izarra • Lezama • Larrinbe • Amurrio • Amurrio (San Jose) • Luiaondo (Malato) • Luiaondo • Laudio (Gurutze Gorria) • Laudio • Areta • Laudio (Ugarte) • Okondo Artziniega

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak 2 linea ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 3 Amurrio Urduña Tertanga • Delika • Artomaña • Aloria • Urduña (geltokia) • Lekamaña • Saratxo • Inoso • Ziorraga • Baranbio • Lezama • Larrinbe • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio (geltokia) Amurrio Urduña⁠ 5 Urduña Izarra Murgia Gopegi Urduña (suhiltzaileak) • Apregindana • Untzaga • Uzkio Urkabustaiz • Oiardo • Goiuri • Beluntza • Ziorraga • Altube • Gillerna • Lukiano • Aperregi • Donamaikia • Jugo • Bitoriano • Zarate • Markia • Sarria • Olano • Letona • Zaitegi Urduña Izarra Murgia Gopegi

Kultura

Zuiako udal pilotalekua.

Euskara

Zuiako hizkuntza nagusia euskara izan da XIX. mende arte; bertako hizkera mendebaleko euskararen aldaera zen, eta XX. mendean atzerakada nabarmena izan zuen, erabat galtzeraino. Mende haren azken laurdenean abiatutako berreskuratze prozesuaren ondorioz, gaur egun zuiarren % 48,7 inguru da euskalduna, eta hiztun horiek biltzeko asmoz sortua da Bidabarri euskara taldea.

Ondasun nabarmenak

Jugatxiko baseliza (Jugo).

• Gorbeiako Natura Parkea.
• Oroko Santutegia, Bitoriano ondoan dagoena, Atxabal-Oro haitzen parean (896 m). Eraikin nagusia XVI. mendekoa da.
• Jugatxiko baseliza, Jugotik gertu dagoena. Aisialdigunea du alboan, Arabako Foru Aldundiarena den parkean.
• Eztiaren museoa, Murgiko Oregi etxean dago.
• Bitorianoko 17. zenbakia duen baserria, XVII. mendekoa, Eusko Jaurlaritzak monumentu izendatua^[16].

Zuiar ospetsuak

• Jose Santos Intxaurregi (17??-1811), jugoar merkataria, Buenos Airesen politikaria izandakoa.
• Luis Alava Sautu (1890-1943), murgiar politikaria, fusilatua.
• Javier Ruiz de Larrinaga (1979 - ), ametzagar ziklo-krosslaria.
• Elena Loyo (1983-), atleta.
• Mikel Landa (1989-), murgiar txirrindularia.

Erreferentziak

1. Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
3. «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
4. Zuiako aisialdiari buruzko informazioa Zuiako Kuadrillaren webgunean. Bertan, ganboatar eta oinaztarren inguruko aipamena egiten da.
5. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-22).
6. «Zuia» Auñamendi Eusko Ikaskuntza (Noiz kontsultatua: 2020-04-14).
7. (Gaztelaniaz) Cañamero Redondo et al., Antonio. (1982). Enciclopedia Histórico Geográfica de Álava. Haranburu Editor, (IV. Liburukia) 358 or..
8. (Gaztelaniaz) «El Estado destina este año 1,5 millones de euros a los embalses de Korrosparri y Zuia» El Correo 2006-01-04 (Noiz kontsultatua: 2023-07-09).
9. (Gaztelaniaz) «Los pueblos urgen más ayudas forales para impulsar equipamientos y servicios sociales» El Correo 2007-09-03 (Noiz kontsultatua: 2023-07-09).
10. (Gaztelaniaz) «Unai Gutiérrez levanta la makila en su tercer mandato» El Correo 2019-06-15 (Noiz kontsultatua: 2020-03-15).
11. «EH Bilduren aginte makila kolokan da Legution - Gorbeialdea» Alea 2023-05-29 (Noiz kontsultatua: 2023-07-03).
12. (Gaztelaniaz) «EH Bildu gobernará en nueve municipios de Álava durante la presente legislatura» 20 minutos 2015-06-13 (Noiz kontsultatua: 2023-04-29).
13. (Gaztelaniaz) «Encaje de bolillos municipal» Diario de Noticias de Álava 2019-06-10 (Noiz kontsultatua: 2023-10-09).
14. (Gaztelaniaz) «Alcaldías en Álava: Labastida, Zigoitia y Laguardia para el PNV, Samaniego para EH Bildu» Gasteiz Hoy 2019-06-15 (Noiz kontsultatua: 2020-03-17).
15. (Gaztelaniaz) «Estos son los 53 alcaldes de los pueblos de Álava» Gasteiz Hoy 2023-06-17 (Noiz kontsultatua: 2023-06-19).
16. Bitorianoko 17 zenbakia duen baserriaren izendapena monumentu gisa Euskal Herriko Aldizkari Ofizialean

Ikus, gainera

• Araba
• Arabako udalerrien zerrenda
• Gasteiz eta Araba Erdialdeko eremu funtzionala
• Gorbeialdea
• Badaiako Mendilerroko Erkidegoa

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa

• Zuiako udalaren webgunea
• (Gaztelaniaz) Zuia Auñamendi entziklopedian
• "Herri txiki, infernu handi" saioan (ETB).

• Datuak: Q228613
• Multimedia: Zuia / Q228613
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zuia