Melodikoki beregainak diren ahotsak konbinatzen dituen konposizio-teknika eta musika-estiloa, linea melodiko bakarreko homofoniari kontrajarria From Wikipedia, the free encyclopedia
Polifonia (grezieratik: πολις [polis] = "asko" eta φονος [phonos] = "soinu, doinu") aldi bereko zenbait ahotsetako kantua da. Nork bere aldetik kantatzen badu ere, harmonikoki bat egiten dute ahotsek polifonian. Askotan, laguntzarik gabeko korurako kantua hartzen da halakotzat; aldirik oparoena, Johannes Ockeghem, Palestrina, Tomás Luis de Victoria eta haien belaunaldiko XVI. mendearen bukaerako musikagileekin izan zuen. XX. mendeko lehen laurdenean, polifonia indarberritu egin zen, batez ere, Arnold Schönberg eta haren jarraitzaileen musika-lan dodekafonikoetan. Ahots bakarreko musikatik (monofonia) eta akordeekin lagundutako ahots nagusi melodiko bateko musikatik (homofonia, melodia lagundua) bereizten da[1][2][3].
Testura polifonikoek zenbait melodia primario edo oinarrizko izan ditzakete. Ahotsak bata besteari imitatzen bazaizkio (hau da, antzeko melodiak kantatzen edo jotzen badituzte, baina batzuk besteekiko atzerapenarekin), imitaziozko polifonia da. Imitaziozko polifoniaren kasu zorrotz bat kanona da[4].
Lan baten izaera polifonikoaren oinarria ez da konposizioaren zatia soilik, hau da, konpositoreak sortu duen independentzia melodikoaren ideia, baizik eta entzulearen entzumen-diskriminazioa ere izango da. Obra polifoniko baten barruko doinu independenteak argiago edo ez ilunago entzun ahal izango dituzte hainbat pertsonak.
Etnomusikologiaren ikuspegitik, polifonia tradizionalak (ez akademikoak) banaketa zabala du, baina ez da berdina munduko herrien artean. Munduan presentzia polifoniko handia duten eskualdeak Saharaz hegoaldeko Afrika, Europa eta Ozeania dira. Polifoniaren jatorria musika tradizionalean, izan ere, Europan musika akademikoan polifonia agertu baino askoz lehenagokoa dela uste da. Gaur egun, bi ikuspegi kontrajarri daude ahotsaren polifoniaren jatorriaren arazoaren aurrean: kultura-eredua eta eredu ebolutiboa[5].
Polifonia Erdi Aro eta Pizkundearen amaierako musikaren testura bereizgarria da. Polifoniak ekarri zituen musika-berrikuntzak, beraz, gizarte-aldaketaren testuinguru zabalago batean agertu ziren. Lehen milurtekoaren ondoren, Europako monjeek greziar filosofoen lanak herri-hizkuntzara itzultzen hastea erabaki zuten. Erdi Aroan, mendebaldeko europarrek Platon, Sokrates eta Hipokrates ezagutzen zituzten. Hala ere, denbora luzez galdu zen pentsalari horien artatutako lanen edukiarekiko harremana, zeren grekoa, hizkuntza bizi gisa, Ekialdeko Erromatar Inperioko edo Bizantziar Inperioko lurretara mugatzen baitzen. Orduan, lan zaharrak itzultzen hasi ziren. Behin eskura izan ondoren, filosofiak eragin handia izan zuen Europako mendebaldeko gogoan. Horrek berrikuntza batzuk ekarri zituen medikuntzara, zientziara, artera eta musikara, besteak beste.
Mendebaldeko elizaren tradizioetako polifoniaren jatorri zehatzak ezagutzen ez diren arren, Musica enchiriadis eta Scolica enchiriadis tratatuak, biak K.o 900ekoak, idatzizko polifonia lagin zaharrenak dira (biek biltzen dute IX. mendearen bigarren erdiko errepertorioa)[8]. Hitzarmen horiek obra polifonikoak osatzeko arauak jorratzen dituzte, eta, horrez gain, bi ahotsetarako nota/kontra-nota irakurketak edertzeko adibideak ematen dituzte, zortzidunak, bostunak eta laudunak erabiliz. Obra finkoak izan ordez, interpretazioan, polifonia inprobisatzeko moduak adierazten zituzten. Winchesterreko Troparioa, K.o 1000koa, idatzitako ahots-polifoniaren adibiderik zaharrena da interpretatzeko, nahiz eta notazioak ez dituen ez altuerak ez iraupen zehatzak adierazten. Sei ahotsetan gordetzen den musikarik zaharrena Sumer is icumen in (1240koa) rota ingelesa da[9]. Beste historialari batzuek diote liturgiako lehen polifonia nahitaez Frantziako iparraldean sortu behar izan zela, IX. mendean[10].
Mendebaldeko polifonia organum melismatikotik sortu zen, lehena kantuaren harmonizazioa[11]. Zenbait autoreren arabera, hori liturgiaren musika edertzeko nahiatik sortu zen. Izan ere, inprobisatutako aldaketa horiek tropoen forma gisa har ditzakegu, non musika eta testu berriak aldi berean agertzen diren. Polifoniaren garapenaren estadio honen ekarpen handienetako bat da entzumena harmonikoki perfektuak diren kontsonantzia-tarteetara pixkanaka egokitzea[11]. Bestela esanda, kantatzeko modu berri bat agertzen da, ahotsak bikoiztuz eta, horrela, modu 'horizontalean' baino 'bertikalagoan' aurrera egiten duen musika sortuz, gure pentsamendu modernotik hurbilago dagoena. XII. mendeko konpositoreek, hala nola Notre Dameko Eskolako Léonin eta Pérotinek, aurreko mendeetan sartutako organuma garatu zuten, bereziki, organum librea, zeina XI. mendearen bigarren erdian garatu baitzen, eta askatasun handiagoa ematen du ahotsen mugimendu melodikoaren norabidean. Hala, 'bi nota baino gehiago bataren kontra' sartzeak kontrako mugimendua indartzen du, eta ahotsen gurutzatzea berariaz eta arretaz irakasten da. Beraz, mendebaldeko musikaren lehen forma polifonikoak honela sailkatu daitezke:
XIII. mendean, 'kantu lauan' oinarritutako tenorea, bada, asaldatzen, zatikatzen eta ezkutatzen ari zen kantu sekularren azpian, eta testu sakratuak ilundu egin zituen konpositoreek polifonia izeneko asmakizun berriarekin jolasten jarraitu zuten heinean. Maitasun-poemen letrak erlijio-testuen gainetik abesten ziren tropo moduan, edo testu sakratua melodia sekular ezagun batean jar zitekeen.
Polifonia Mendebaldeko Zismaren garaian sortu zen. Avignon, antipapen egoitza, musika profanoa egiteko zentro indartsua zen, eta gehienek eliz-polifoniaren eragina izan zuten. Ez zen polifonia soilik Erdi Aroko belarriak iraintzen zituena, baizik eta musika profanoa eta elizakoa uztartzearen nozioa ere eta, gainera, Aita Santuaren gortean hutsune bat eginez. Elizako musika juglareek interpretatzen zuten, eta ohituta zeuden apainketa nagusia ezabatzen zuten. Polifoniaren erabilera eta harekiko jarrera asko aldatu ziren Avignongo gortean, erlijio-nagusitasunaren hasieratik amaierara arte, XIV. mendean. Harmonia, fribolotzat, ezinezkotzat eta lizunkeriatzat ez ezik hitzen entzungarritasunerako oztopo ere izan zen. Musika sekularrarekin eta erritu paganoekin zuten lotura dela eta, musika tresnak eta modu jakin batzuk debekatu egin ziren elizan. Noten arteko talka disonanteek sentsazio beldurgarria eragiten zuten, gaizkia bezala etiketatua, eta horrek polifoniaren kontrako argumentua elikatzen zuen deabruaren musika zelako. Polifonia liturgiatik erbesteratu ondoren, 1322an, Juan XXII. aita santuak, 1324. urtean, Docta Sanctorum Patrum delako buldan, musika-berrikuntza horren elementu desegokien kontra ohartarazi zuen. Clemente VI.a aita santuak, ordea, onartu egin zuen. XIV. mendean, Urbano V.a aita santuaren pontifikatuan, Guillaume de Machaut konpositore eta apaizak Messe de Nostre Dame deituriko meza polifonikoaren lehen moldaketa konposatu zuen.
XV. mendean eta, bereziki, XVI. mendean, polifonia gorenera iritsi zen Pizkundeko musika-artea menderatu zuen eskola franko-flandestarreko zenbait konpositoreren lanari esker. Eskolako ordezkari nagusiak Guillaume Dufay, Josquin Derrez, Orlando di Lasso eta Johannes Ockeghem dira. Denborarekin, beren artea Europako zentro nagusietan zabaldu zuten, bereziki Italian. Beste eskola azpimarragarri bat espainiarra da, haren ordezkari nagusiak Cristobal Morales, Tomás Luis de Victoria eta Francisco Guerrero direlarik. Elizak kritikatu egin zuen musika hori, testua ez zela ulertzen argudiatuz. Kondairaren arabera[erreferentzia behar], Palestrinak salbatu zuen polifonia Aita Santuaren debekutik, konposizio metodo sinpleagoa emanez. Alemaniako erreforma protestantean, koral luteranoa sortu zen. Ingalaterran, berriz, Thomas Tallisek antifona estiloa garatu zuen, ingelesezko kantu erlijiosoa liturgia anglikanorako.
1600 inguruan, ordura arte polifoniarekin zerikusirik ez zuten ahotsak monodia deritzona bihurtzen hasi ziren, non doinu nagusi bat bereizten den eta gainerako ahotsek akonpainamendu hutsa egiten duten. Melodia-ehundura berri horrek gorakada handia izan zuen Barrokoan, baina ez zen polifonia lantzen utzi, baizik eta gailur berriak lortu zituen, bereziki Johann Sebastian Bach eta Georg Friedrich Händelen lanetan. XVIII. mendearen lehen erdian, kontrapuntuak beste goraldi bat izan zuen Bach eta Händelen musikaren bidez, besteak beste. Hala ere, loratze hori tonalitate handi eta txikien aurrekontu harmonikoen arabera artikulatzen zen. Hala ere, loratze hori berriki gauzatutako tonalitate handien eta txikien kontu harmonikoen arabera antolatzen zen.
Forma barrokoak, hala nola 'fuga', zeinak polifonikoak dei daitezkeen, kontrapuntistiko gisa deskribatzen dira. Gainera, kontrapuntuko 'espezieen' terminologian ez bezala, polifonia, oro har, ahots batean 'nota-kontranota' / 'puntu-kontrapuntu' edo 'goi-diesea' zen, beste ahots batean iraupen desberdineko melismekin[12]. Kasu guztietan, Margaret Bentek[13] 'kontrapuntu dikotzat' deitzen duena izan zitekeen ikuskera, ahots bakoitza beste ahots baten kontra idatzia izanik, bukaeran ahots guztiak aldatuz beharrezkoa izanez gero. Puntu-kontrapuntu kontzepzio hori ez dator bat 'elkarren segidako konposizioa' kontzeptuarekin, non ahotsak ordena jakin batean idazten diren eta ahots berri bakoitza une horretara arte eraikitako eta aldez aurretik onarturiko multzoan sartzen.
Oro har, polifoniak musika instrumentalari bide eman zion, eta horrek musika-arkitekturan esaldi luzeagoak eraikitzea erraztu zuen egitura periodiko baten barruan. Musika-hezkuntzaren esparruan, fugak konposatzen jarraitu zen, baina, praktikan, zeregin txikiagoa zuen. Hain zuzen, konposizioetan pasarte polifonikoak sartzea, askotan, Vienako klasiko handietatik egiten diren aipamen historizistak dira. Garai klasiko eta erromantikoan, kontrapuntua diziplina eskolastikotzat hartu zen, eta garapen-pasarteetara baztertu zen. Polifonia erabiltzeak erudizio edo esoterismo ñabardura bat zeramatzan.
XX. mendeko konpositore askok (besteak beste, Arnold Schoenberg-ek) erabaki zuten Mendebaldeko musika klasikoan oinarritutako tonu-sistemaren konbentzio musikalen aurka egitea. Horregatik, bide berriak bilatzean, kontrapuntuarekiko interesa piztu egiten da; polifoniaren ideia zaharrak berpiztu, eta disonantziaren tratamendu berri bat egiten da.
Hauek dira konposizio polifonikoen adibide nabarmen batzuk:
Balkanetako kantu polifonikoa Europako hegoaldeko eskualde horretako kantu tradizionala da. Kantu zahar, arkaiko edo zaharreko estiloa ere esaten zaio[14][15].
'Polifonia hasiberriak', lehen polifonia primitiboa zena, barne hartzen du: antifona, deia eta erantzuna, dronak eta tarte paraleloak.
Epiroko kantu polifonikoen tradizioa polifonia folkloriko tradizional bat da, Albania hegoaldean eta ipar-mendebaldeko Grezian albaniar, greko, valakiar eta Mazedoniako eslaviarren artean praktikatua. Albaniako hegoaldeari buruz hauxe dio Plantengak: «Pogoni eskualdeko kantariek polifonia-estilo bat interpretatzen dute, zeina valakiar eta eslaviar (Albania) komunitateetako biztanleek ere egiten duten»[16]. Sugarmanek, berriz, hau dio: «Albaniako hegoaldeko kantuaren ezaugarri diren testura polifonikoetako bat ere ez da soilik albaniarrena. Estiloa Epiroko ipar-mendebaldeko greziarrekin partekatzen da (ikus Fakiou & Romanos, 1984); Tosko estiloa, berriz, aromaniar komunitateen artekoa da, Albaniako Kolonjë eskualdetik, Faserotii deritzona (ikus Lortat-Jacob & Bouet, 1983) eta Kastoria (Grezia iparraldea) eskualdeko eslaviarren artekoa (ikus N. Kaufamann, 1959)[17]. Prespa inguruko herri baxuenetako mazedoniarrek ere estilo horretan kantatzen zuten lehenago». Ahozko tradizio herrikoi hori Iparraldeko Mazedonian eta Bulgarian ere aurki daiteke. Kantu polifoniko albaniarrak bi talde estilistiko nagusitan bana daitezke: Albaniako hegoaldeko Tosk eta Labekoek interpretatutakoak. Dronea bi modutan egiten da: Toskekoen artean, jarraitua da beti, eta e silabaren gainean kantatzen da, txandakako arnasketarekin. Labekoen artean, berriz, dronea tonu erritmiko gisa abesten da batzuetan, abestiaren testuan interpretatua. Bi, hiru eta lau ahotseko polifonia bereiz daiteke.
Albaniako isopolifonia folklorikoaren fenomenoa «Gizateriaren Ahozko eta Ukiezin Ondarearen Maisulan» izendatu du UNESCOk. 'Iso' terminoak kantu isopolifonikoarekin batera doan droneari egiten dio erreferentzia, eta bizantziar elizako musikaren 'isonarekin' lotuta dago, non drone taldeak kantarekin bat egiten duen[18][19].
Georgiako Errepublikako polifonia mundu kristauko zaharrena da, seguruenik. Polifonia georgiarra, tradizioz, hiru ahotsetan abesten da, disonantzia indartsuekin, bostun paraleloekin eta afinazio sistema bakarrarekin, bostun perfektuetan oinarritua. UNESCOk «Gizateriaren Ahozko eta Ukiezinezko Ondarearen Maisulan» aldarrikatu du Georgiaren kantu polifonikoa[20].
Polifonia funtsezkoa da Abkhaziako musika tradizionalean. Genero guztietan agertzen da, non gizarte-inguruneak abeslari bat baino gehiago eskaintzen dion lerro melodikoari laguntzeko. Adibidez, I. Zemtsovskyk egindako bilduman, lotan zegoen abkhaziar bat drone bat kantatzen hasi zen, harentzat ezezaguna zen kantari bati laguntzeko. Bi eta hiru ahotseko abkhaziar polifonia jasoa drone batean oinarritzen da (batzuetan drone bikoitz bat). Abkhazia eta Georgiako adituek abkhaziar polifoniako estilo autoktonorik garrantzitsuentzat jotzen dituzte bi ahotseko kantak. Gudauta barrutian, abkhaziar etnikoen erdigunea, bi ahotseko kantak dira nagusi. Milurteko lurralde honetako abkhaziarren eta georgiarren arteko kultura-, gizarte- eta ekonomia-elkarreraginek eragin zuzena izan dute elkarren artean, eta, bereziki, Abkhazian hiru ahotsetara abesteko 'estilo georgiarra' izeneko estilo berri bat sortu da, zirkasiarrentzat ezezaguna. Estilo hori bi lerro melodiko nagusitan oinarritzen da, bakarlarien eskutik (akhkizkhuo), dronearekin edo oinarrizko ostinatoarekin batera kantatuz (argizra). Abkhaziako hiru ahotseko polifoniaren estilo autoktonoak drone bikoitzak (laudunetan, bostunetan edo zortzidunetan) eta lerro melodiko nagusi bat erabiltzen ditu aldi bakoitzean. Abkhaziarrek oso kadentzia espezifikoa erabiltzen dute: beheranzko mugimendu tetrakordea, eta tarte laudunean amaitzen da[21].
Txetxeniako eta Inguxetiako musika tradizionala ahotsaren polifoniaren tradizioaren arabera defini daiteke. Kaukasoko iparraldeko beste musika kultura batzuetan bezala, Txetxenia eta Inguxetiaren polifonia drone batean oinarritzen da. Kaukasoko iparraldeko beste tradizio gehienetan ez bezala (bi ahotseko polifonia da nagusi), Txetxeniaren eta Inguxetiaren polifonia hiru ahotsekoa da, batez ere. Tarteko ahotsak, abestien doinu nagusiaren eramaileak, drone bikoitza du lagun, eta tarte bostuna du melodia nagusiaren 'inguruan'. Txetxeniako eta Inguxetiako polifonian erabiltzen diren tarteak eta akordeak disonantziak dira sarritan (zazpidunak, budunak, laudunak). Hori nahiko ohikoa da Kaukasoko iparraldeko tradizio polifoniko guztietan, baina, Txetxenia eta Inguxetiaren kantu tradizionaletan, disonantzia indartsuagoak erabiltzen dira. Zehazki, kadentzia espezifiko bat, non azken akordea hiru ahotsekiko akorde disonantea den eta laudunen bat eta bidunen bat goiko aldean (do-fa-sol) duen; ezaugarri hori Kaukasoko iparraldekoa da soilik. Kaukasoko mendien beste aldean, mendebaldeko Georgian, abesti gutxi batzuk soilik daude akorde disonante berean amaitzen direnak (do-fa-sol)[21].
Polifonia musika elektronikoan ere erabiltzen da. Esparru horretan, zenbait nota batera erreproduzitzeko gaitasuna izaten jarraitzen du. Zehazki, sintetizadoreen lehen txipak ez zirela gai nota bat baino gehiago aldi berean sortzeko esaten da, hau da, ezinezkoa zela bi nota aldi berean erreproduzitzea. Musika-tresna akustiko baten eta musika elektronikoko txip baten arteko alde teknikoa dela eta, FM edo PCM sintesi-sintetizadoreetako polifonia, izan ere, zertxobait desberdina da. Hain zuzen, piano bat polifonikoa bada, pianistak hamar hatz dituelako da; beraz, hamar nota ditu aldi berean. Baina hori ez da nahitaez sintetizadore-txipen kasua. Horiek polifonikotzat hartzen dira, baldin eta aldi berean, bi nota baino gehiago erreproduzi baditzakete eragile batean. Eragilea, beraz, soinua prozesatuko duen unitatea da; 'audio-kanala' ere deitzen zaio. Eragile bat polifonikoa da soilik, baldin eta aldi berean, gutxienez soinu bereko bi nota sortzeko gai bada. Musika-txip batek, normalean, hainbat eragile izaten ditu hainbat instrumentu edo soinu erreproduzitzeko.
Computer music deiturikoaren polifonia sintetizadore batek eragile bakar batean edo kanal bakar batean notak sortzeko duen gaitasuna da. Adibidez, sintetizadore batean erreproduzitutako pianoa ezin da izan jatorrizkoarekiko leiala ezin bada nota bat baino gehiago batera jo.
S-SMP (SNES): 8 PCM eragile, bakoitzak 8 notadun polifoniakoak. YM2413: 9 FM eragile, 2 notadun polifoniakoak.
Polifonia terminoa Mijail Bajtín teorialari errusiarrak erabili zuen Fiódor Dostoievskiren nobelaren ezaugarri nagusia zer zen adierazteko. Eleberriaren barruan, pertsonaia bakoitzak mundua ikusteko modua adierazten zuela zen ezaugarri hori, eta horrek eragiten zuen irakurleak testuetan zeuden pertsonaia nagusiak adina bizi-ikuspegi ezagutzea. Banakako pentsamendu hori ez zuen beste batek kontatzen (pertsonaia edo narratzailea), pertsonaiak berak baizik, non egoera berezi batean saihestezina zen mundua ulertzeko modua adieraztea. Polifonia hitz-aniztasuna duten literatura-testuen ezaugarri bat da, elkarrengan murriztu ezin diren kontzientzia askorekin bat datozenak. Beraz, pertsonaia bakoitza bere diskurtsoaren subjektua da, eta ez diskurtsoaren objektu hutsa.
Milan Kunderak, literaturari buruzko bere tratatuetan, polifoniaren presentzia ere nabarmentzen du eleberrian, nahiz eta autore modernistekin, hala nola Hermann Broch eta bera, gehiago erlazionatzen duen. Musikaren eta eleberriaren egituraketaren arteko harreman estua planteatzen du; beraz, polifonia zenbait egoera tartekatzea litzateke, horietako bat nagusi izan gabe.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
