Pandemia[1] (grezieratik παν pan 'dena' + δήμος demos 'herria, jendea') mundu mailako edo lurralde zabal bateko izurria edo epidemia da, adibidez, hainbat kontinentetan edo mundu osoan, eta horrek pertsona askori eragiten die. Gaur egungo pandemiak HIESa eta COVID-19a dira.
Gizateriaren historian zehar, gaixotasunen pandemia batzuk izan dira, hala nola baztanga. Izurri Beltza (Izurria izenez ere ezaguna) izan zen XIV. mendean pandemiarik latzena idatziz jasotako historian: 75 eta 200 milioi pertsona inguru hil zituen[2][3][4]. Pandemia terminoa ez zen ondorengo pandemiak arte erabili, 1918ko gripe-pandemia barne[5][6][7].
Gaur egungo pandemien artean, tuberkulosia[8], GIB/HIESa daude[9].
Herrialde eta kontinente askotara hedatzen den gaixotasuna da; muga asko gainditzen ditu; espero diren kasuen kopurua gainditzen du, eta denboran zehar irauten du; gainera, herri edo eskualde bateko ia pertsona guztiei erasotzen die. Pandemia nazioarteko mugak zeharkatzen dituen eskala batean gertatzen den epidemia da, eta, oro har, mundu osoko pertsonei eragiten die. Gaixotasun edo gaitz bat, hedatuta dagoelako edo heriotza asko eragiten dituelako, berez, ez da pandemia bat, infekziosoa izan behar baitu. Adibidez, minbizia heriotza askoren erantzulea da, baina ez da pandemiatzat hartzen gaixotasuna ez delako kutsakorra (hau da, erraz transmititzekoa), ezta infekziosoa ere[10].
Faseak
Munduko Osasun Erakundeak (MOE) sei etapako sailkapen bat aplikatu zuen aurretik, birus berri bat gizakietan lehen infekzioak izatetik pandemia izatera igarotzeko prozesua deskribatzeko. Hasten da animalia gehienak birus batekin kutsatuta daudenean eta animaliek, kasu batzuetan, pertsonak kutsatzen dituztenean; gero, birusa pertsonen artean zuzenean transmititzen hasten den etapara igarotzen da, eta amaitzen da birusak gizakiengan eragindako infekzioak mundu osoan zabaldu diren etaparekin. 2020ko otsailean, MOEko bozeramaile batek argitu zuen ez dagoela «pandemia baterako kategoria ofizialik»[11].
Hauek dira Osasunerako Mundu Erakundeak ezarritako 6 faseak[12]:
- Birusa animalien artean kutsatzen da, gizakiongan eraginik izan gabe.
- Etxe-animaliak edo animalia basatiak kutsatu zituen birusak, gizakiok ere kutsatzen hasten da, pandemia sortzeko arrisku handia egonez.
- Birusak pertsona talde txiki batean baino ez du eraginik, eta lehendabizikoz, animaliek pertsonak kutsatzeaz gain, pertsonek beste pertsona batzuk ere kutsatzen dituzte.
- Birusak pertsonaz pertsona kutsatzeko ahalmena baieztatzen da, eta komunitate-agerraldiak sortzeko gai da. Egoera horrekin, pandemia izateko arriskuak nabarmen egiten du gora. Birusaren agerraldi baten susmoa duen edo kasuren bat egiaztatzen duen edozein herrialdek Osasunerako Mundu Erakundearekin harremanetan jarri behar du, erakundeak egoera aztertu eta erantzuna koordinatu dezan. Dena den, egoera horretan egoteak ez du esan nahi pandemia saihestezina denik.
- Birusa pertsonaz pertsona kutsatzen da, gutxienez, eskualde bereko bi herrialdetan. Nahiz eta herrialde askotan eraginik ez izan, pandemia gertu dagoelako seinale da, eta horren aurka erabakitako neurriak abian jartzeko denbora agortzen hasten da.
- Pandemia gertatzen da, mundu osoan zehar hedatuz. Ezin da prebenitu, eta, horrenbestez, egoera kontrolpean izaten saiatu behar da.
2009ko maiatzean, gripearen pandemiari buruzko prentsaurreko birtual batean, Keiji Fukuda doktoreak, MOEko Osasun Segurtasuneko eta Ingurumeneko bitarteko zuzendariorde nagusiak, esan zuen: «Pandemia batean pentsatzeko modu erraz bat... hau da: pandemia agerraldi global bat da. Orduan, galdera hau egin daiteke: «Zer da agerraldi global bat?» Agerraldi globalak esan nahi du, ezen birusaren hedapenaz gain agentearen hedapena ikusten dugula... eta gero gaixotasunaren jarduerak ikusten ditugula»[13].
Gripearen pandemia posible bat planifikatzean, MOEk pandemia baterako prestaketa-orientazioari buruzko dokumentu bat argitaratu zuen 1999an, 2005ean eta 2009an berrikusia, eta, fase bakoitzerako, fase eta ekintza egokiak definitzen zituen izenburutzat MOEren pandemiaren faseen deskribapenak eta faseko ekintza nagusiak zuen «laguntza-memoria» batean. 2009ko berrikuspena (pandemia baten deskribapenak eta hura deklaratzera eraman zuten faseak barne) 2009ko otsailean amaitu zen. H1N1 2009 birusaren pandemia ez zegoen zerumugan une horretan, eta, dokumentuan, ez da aipatzen[14][15]. Dokumentu horren bertsio guztiak gripeari buruzkoak dira. Faseak gaixotasunaren hedapenak zehazten ditu. Gogortasuna eta hilkortasuna ez dira aipatzen MOEren gaur egungo definizioan, nahiz eta faktore horiek aurretik sartuak diren[16].
2014an, AEBko Gaixotasunak Kontrolatzeko eta Prebenitzeko Zentroek MOEren etapa pandemikoen antzeko esparru bat sortu zuten, pandemia-tarteen esparrua izenekoa[17]. Bi tarte aurre-pandemiko ditu:
- Ikerketa
- Ikuskapena
eta lau tarte pandemiko:
- Hasiera
- Azelerazioa
- Dezelerazioa
- Prestakuntza
Taula bat ere badu, tarteak definitu eta OMEren pandemiaren faseekin lotzen dituena.[erreferentzia behar]
Larritasuna
Gripeak AEBn eragin ditzakeen heriotza hipotetikoen estimazioak. 2010ekoa, heriotza-tasaren eta infekzioaren intzidentzia metatuaren balio aldakorren bidez. Heriotzen zenbaki zenbatetsi hautatuak lerro beltz batekin adierazten dira, heriotza-tasaren eta intzidentzia metatuaren konbinazio esanguratsu bakoitzean. Heriotza-tasa larritasun klinikoko neurri baten adibidea da, eta infekzioaren intzidentzia metatua pandemia baten larritasuna ebaluatzeko esparruan hartutako kutsagarritasun-neurri baten adibidea da[18].
Iraganeko gripe-pandemien adibide goratuak. Kolore-eskema bat sartu da AEBko biztanlerian gripeak eragindako heriotzen zenbatespen hipotetikoak irudikatzeko. 2010ekoa, aurreko irudiko kolore-eskala berarekin.
2014an, AEBko Gaixotasunak Kontrolatzeko eta Prebenitzeko Zentroek, izan ere, pandemia baten larritasuna ebaluatzeko esparrua (PSAF ingelesez) onartu zuten pandemien larritasuna ebaluatzeko[17]. PSAFek 2007ko pandemiaren larritasun-indize lineala ordezkatu zuen pandemiaren larritasuna eta bilakaera ebaluatzeko, zeinak % 30eko hedapena eta heriotza-tasa neurtua (TL edo CFR ingelesez) zekartzan[19].
Historikoki, pandemiaren larritasun neurriak heriotza-tasan oinarritzen ziren[20]. Hala ere, baliteke heriotza-tasa ez izatea pandemia-erantzun batean pandemiak duen larritasunaren neurri egokia, arrazoi hauengatik[18]:
- Heriotzak hainbat aste atzera daitezke kasuei dagokionez, eta, ondorioz, heriotza-tasa gutxietsi egiten da.
- Baliteke kasu kopuru osoa ez ezagutzea, eta horrek eragiten du heriotza-tasa estimazio bat izatea[21].
- Biztanleria osoarentzako, heriotza-tasa bakarrak subpopulazio zaurgarrien eragina ezkuta dezake, hala nola haurrena, adinekoena, gaixotasun kronikoak dituztenena eta arraza eta etnia gutxiengo jakin batzuetako kideena.
- Heriotzek, berez, agian, ez dituzte pandemiaren ondorio guztiak azalduko, hala nola absentismoa edo osasun-zerbitzuen eskaera.
Heriotza-tasa bere kabuz neurtzeko mugak kontuan hartzeko, PSAFek bi dimentsiotan sailkatzen du gaixotasun-agerraldi baten larritasuna: gaixotasunaren larritasun klinikoa pertsona infektatuetan, eta infekzioaren kutsagarritasuna biztanlerian. Dimentsio bakoitza neurri bat baino gehiago erabiliz neur daiteke, eta horiek eskala batean jartzen dira neurri desberdinak alderatu ahal izateko. Aldiz, larritasun klinikoa neur daiteke, adibidez, heriotzen eta ospitaleratzeen arteko erlazioz edo gogortasunaren markatzaile genetikoak erabiliz. Kutsagarritasuna neur daiteke, adibidez, oinarrizko birsorkuntza tasa R0 eta serie-tartea edo azpiko populazioaren immunitatea erabiliz. Markoak hainbat neurri ematen ditu, hala nola eskalak egiteko jarraibideak eta markoa erabiliz eginiko iraganeko pandemien ebaluazio-adibideak[erreferentzia behar].
- 542 - Justinianoren Izurria Konstantinoplara iritsi zen[22], eta, lau hilabetetan, 300.000 hildako eragin zituen, hau da, populazioaren % 40-50.
- 1348 - Izurri Beltza edo izurri bubonikoa Europara iritsi zen, Asiatik. Gure kontinentean, 20 miloi pertsona inguru hil ziren 6 urtetan.
- 1520 - Urte haietan, baztangak 150.000 pertsona hil zituen Tenochtitlán hirian (Mexiko).
- 1530 - Baztangak Peru eraso zuen.
- 1600 - Elgorriak ia 2 miloi pertsona hil zituen Mexikon.
- 1816 - Koleraren lehen pandemiak, nagusiki, India eta Txina eraso zituen 10 urtez.
- 1829 - Koleraren bigarren pandemiak Europa, Kanada eta AEBri egin zien eraso 15 urtez.
- 1852 - Koleraren hirugarren pandemiak Errusia kaltetu zuen batik bat, zortzi urtean zehar miloi bat hildakotik gora eraginda.
- 1863 - Koleraren laugarren pandemiak Europan eta Afrikan izan zuen eragina, 12 urtez.
- 1889 - Asiako Gripeak Errusia, Amerika eta Australia kaltetu zituen bi urtez. H2N8 birusak eragin zuen, heriotza-tasa handia sortuz.
- 1899 - Koleraren bosgarren pandemiak Europa eraso zuen berriro, batez ere Errusia, 24 urtez.
- 1918 - Espainiako Gripeak Europan, AEBn eta Indian izan zuen eragina, 18 hilabetez 25 miloi hildako utzirik. H1N1 birusa izan zen erruduna.
- 1961 - Koleraren seigarren pandemiak Indonesian, Indian eta Errusian izan zuen eragina, 5 urtez.
- 1957 - Asiako Gripeak berriro eraso egin zuen, H2N2 birusak eraginda, Txinatik AEBra igaroz. Azken herrialde horretan, 70.000 pertsona inguru hil zituen.
- 1968 - Hong Kongeko gripea H3N2 birusak eragin zuen, eta, Asiatik, AEBra zabaldu zen berriz ere, 34.000 hildako utzirik Amerikan.
- 2009 - A gripearen 2009ko pandemia.
- 2020 - COVID-19 gaixotasunaren 2019-2020ko pandemia
MOEk adierazi duenez, pandemia bat ager dadin, hau behar da:
- Mikroorganismo berri bat agertzea, aurretik zirkulatu ez duena eta, beraz, harekiko immunitatea duen populaziorik ez egotea.
- Mikroorganismoa gaixotasun kasu larriak edo heriotza eragiteko gai izatea.
- Mikroorganismoak pertsonatik pertsonara modu eraginkorrean transmititzeko gaitasuna izatea.
MOEk gripe-pandemietarako proposatutako sailkapena:
HIESa
Sakontzeko, irakurri: «Hartutako Immuno Eskasiaren Sindromea»
Hartutako Immunoeskasiaren Sindromea (HIESa) giza sistema immunearen gaixotasuna da, giza immunoeskasiaren birusak (GIB) eragindakoa[24][25][26]. Sistema immunearen eraginkortasunaren murrizketa progresiboa eragiten du, eta gizabanakoak infekzio oportunisten eta tumoreen mende uzten ditu. GIBa kutsatzen da muki-mintzak edo odolak, GIBa duen gorputz-likido batekin zuzeneko kontaktuan, esate baterako, odola, ernal-haziz, bagina-fluxua, semenaren aurreko likidoa eta ama-esnea[27][28]. Kutsadura uzkitik, baginatik edo ahotik, odol-transfusioaren bidez, xiringa zikinen bidez, haurdunaldian, erditzean, edoskitzean edo gorputz-likidoren baten eraginpean dagoen amaren eta haurraren arteko trukearen bidez.
Koronabirusa
Sakontzeko, irakurri: «Koronabirus»
Koronabirusa birus espezieen multzo bat da, ugaztunetan eta hegaztietan gaixotasunak sortzen dituena[29][30]. Besteak beste, gastroenteritisak eragiten dituzte behi eta txerrietan, eta arnas-aparatuko gaixotasunak oiloetan eta gizakietan. Gizakien kasuan, gaixotasuna arina izaten da kasu gehienetan, baina koronabirus gutxi batzuek kasu larriak sor ditzakete, eta heriotza eragin. 2022. urte arte, ez zegoen koronabirusek sortutako gaixotasunen aurka egiteko txertorik edo droga antibiralik, eta gaixoei aplikatzen zitzaien tratamendua sintomak arintzea izan ohi zen. 2022ko urtarrilean, ordea, Elena Bottazzi italiar zientzialariak covidaren aurkako txerto bat garatu zuen, baita patenterikrik gabe utzi ere, beste edozein ikertzailek ezagutu eta hobetu zezan, horrela txertoa mundu osora era merkean zabaldu ahal izateko.[31]
2004ko otsailean, oilasko gripearen birusa detektatu zen Vietnamgo txerrietan, eta beldurra sortu zen anduien aldaera berriak sortuko ote ziren. Beldurra dago oilaskoaren gripearen birusak mutazio antigeniko bat izaten badu giza gripearen birusarekin, sortutako azpimota berria oso kutsakorra eta oso hilgarria izan daitekeela gizakietan. Halako azpimota batek neurri globaleko gripe pandemia bat eragin dezake, Espainiako gripearen antzera. 2009ko ekainaren 11n, Margaret Chan MOEko zuzendariak alerta mailarik altuena (6. fasea) deklaratu zuen H1N1 birusa (gripe berria, 2009ko txerri gripearen agerraldia) hedatzeko erraztasunarengatik bere heriotza-tasatik baino gehiago, nahiko baxua baita (% 0,5). Adierazpen horren unean, pandemiak 74 herrialderi eta 29.000 pertsonari eragina zien (horietatik 114 hil ziren). Hori XXI. mendeko lehen pandemia da[32].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
