Elikagaien kantitatean edo kalitatean orekarik ez izatearen edo haien asimilazioa behar bezala ez gertatzearen ondoriozko elikadura-egoera From Wikipedia, the free encyclopedia
Malnutrizioa nutrizio desegokia da, jatorrian hainbat kausa izan ditzakeena: gutxiegizko elikadura, gehiegizko elikadura, elikadura desorekatua, asimilazio-akatsak, eta abar.[1] Mantenugai falta dagoenean, desnutrizio deritzogu eta, gehiegi daudenean, gainnutrizio.
| Malnutrizioa | |
|---|---|
 | |
| Deskribapena | |
| Mota | nutrizio-gaixotasuna zantzu klinikoa |
| Espezialitatea | endokrinologia, medikuntza intentsiboa nutrizioa |
| Identifikatzaileak | |
| GNS-10 | E46 |
| GNS-9 | 269 eta 269.8 |
| MedlinePlus | 000404 |
| eMedicine | 000404 |
| MeSH | D044342 |
2017an munduan 815 milioi lagunek (biztanleria osoaren % 11k) desnutrizioa jasaten zuten.[2]
Lau desnutrizio mota nagusi daude: emaziazioa, hazkundearen atzerapena, gutxiegitasun ponderala eta bitamina eta mineralen gabeziak. Desnutrizioaren ondorioz, haurrak, bereziki, askoz ahulagoak dira gaixotasunaren eta heriotzaren aurrean.[3]
Tailari dagokionez, pisu nahikorik ez izateari emaziazioa esaten zaio. Pisu galera larria eta duela gutxikoa adierazi ohi du, pertsonak behar adina jan ez duelako eta/edo gaixotasun infekzioso batek, beherakoa adibidez, pisua galtzea eragin diolako. Emaziazio ertaina edo larria duen haur txiki batek hiltzeko arrisku handiagoa du, baina tratamendua eman dakioke.[3]
Hazkuntza-atzerapena desnutrizio kroniko edo errepikakor baten ondorioa da, oro har, baldintza sozioekonomiko eskasekin, nutrizio eta amaren osasun eskasarekin, gaixotasunen errepikapenarekin eta/edo bularreko haurrarentzat eta haur txikiarentzat egokiak ez diren elikadura edo zaintzei lotuta dago.[3] Hazkundearen atzerapenak eragotzi egiten die haurrei beren ahalmen fisiko eta kognitiboa erabat garatzea.
Beren adinari dagokiona baino pisu txikiagoa duten haurrek gutxiegitasun ponderala jasaten dute. Gutxiegitasun ponderala duen haur batek, aldi berean, hazkuntza eta/edo emaziazioa atzeratu ditzake.[3]
Bitamina eta mineralen (mikronutrienteak) ahoratze desegokiak talde berean bil daitezke. Organismoak mikronutrienteak behar ditu entzimak, hormonak eta hazkuntza eta garapen egokirako funtsezkoak diren beste substantzia batzuk sortzeko.
Iodoa, A bitamina eta burdina dira garrantzitsuenak mundu mailan osasun publikoari dagokionez; gabezia horiek mehatxu handia dira mundu osoko populazioen osasunerako eta garapenerako, batez ere diru-sarrera txikiko herrialdeetako haur eta haurdunentzat.[3]
Pertsona batek gehiegizko pisua du bere altuerari dagokiona baino gehiago pisatzen duenean. Ezohiko edo gantz gehiegi pilatzeak osasunean eragin dezake.
Gorputz-masaren indizea (GMI) gehiegizko pisua eta obesitatea zehazteko erabili ohi den pisuaren eta altueraren arteko erlazioa da. Honela definitzen da: pertsona baten pisua kilogramotan, altueraren karratuarekin zatituta, metrotan (kg/m ²). Helduetan, gehiegizko pisua 25 edo gehiagoko GMI batek definitzen du, eta obesitatea 30 edo gehiagoko GMI batek.
Gehiegizko pisua eta obesitatea kontsumitutako kalorien (gehiegi) eta gastatutako kalorien (gutxiegi) arteko desorekaren ondorio izan daitezke. Mundu osoan, pertsonek gero eta elikagai eta edari kalorikoagoak kontsumitzen dituzte (azukre eta koipe asko), eta jarduera fisiko gutxiago egiten dute.[3]
Elikadurari lotutako gaixotasun ez-transmitigarriek gaixotasun kardiobaskularrak ( miokardio-infartua eta istripu zerebrobaskularrak, askotan hipertentsio arterialari lotuta) eta diabetesa hartzen dituzte barne. Elikadura eta nutrizio txarra dira gaixotasun horien arrisku-faktore nagusiak mundu osoan.[3]
Malnutrizioak infekzio-arriskua eta gaixotasun kutsakorrak areagotzen ditu. Adibidez, tuberkulosi aktiboaren hasieran arrisku-faktore garrantzitsua da.[4] Gizakien kontsumorako egokia den edateko urik ez duten komunitatee edo eremuetan, osasunerako arrisku gehigarri horiek arazo larria suposatzen dute. Energia gutxitzeak eta burmuinaren funtzionamendu kaltetuak ere malnutrizioaren kiribilaren parte dira; izan ere, jasaten dutenek ez dute elikagaia eskuratzeko, soldata bat irabazteko edo hezkuntza jasotzeko behar diren lanak egiteko gaitasun handirik.
| Mantenugaiak | Urritasuna | Gehiegizkoa |
|---|---|---|
| Elikagaien energia | Inanizioa, marasmoa | Obesitatea, Diabetes mellitus-a, gaixotasun kardiobaskularrak |
| Monosakaridoak | Bat ere ez | Diabetes mellitus-a, Obesitatea |
| Polisakaridoak | Bat ere ez | Obesitatea |
| Gantz-azido asea | Hormona sexualen maila txikiak | Gaixotasun kardiobaskularrak |
| Trans gantz-azidoa | Bat ere ez | Gaixotasun kardiobaskularrak |
| Gantz-azido asegabea | Bat ere ez | Obesitatea |
| Gantza | Gantzetan disolbagarriak diren bitaminak gaizki xurgatzea, Caribou-a gaizki xurgatzea (proteina-hartunea handia bada) | Gaixotasun kardiobaskularrak
(ikerketa batzuen arabera) |
| Gantz-azido omega 3 | Gaixotasun kardiobaskularrak | Odoljarioak |
| Gantz-azido omega 6 | Bat ere ez | Gaixotasun kardiobaskularrak, minbizia |
| Kolesterola | Bat ere ez | Gaixotasun kardiobaskularrak |
| Proteina | Kwashiorkor | Caribou gaitza |
| Sodioa | Hiponatremia | Hipernatremia, hipertentsio arteriala |
| Burdina | Anemia ferropenikoa | Zirrosi, kardiopatia |
| Iodoa | Iodo-urritasuna: goloa, Hipotiroidismoa | Iodoaren toxikotasuna (goloa, hipotiroidismoa) |
| A bitamina | A bitamina urritasuna: Xeroftalmia eta gaueko itsutasuna, testosterona-maila baxuak | A Hiperbitaminosia (zirrosi, ile galtzea) |
| B1 bitamina | Beriberia | |
| B2 bitamina | Arivoflaminosia: larruazala haustea eta kornea-ultzera | |
| B3 bitamina | Pelagra | Dispepsia, bihotz-erritmoaren nahasmenduak |
| B12 bitamina | Anemia perniziosoa | |
| C bitamina | Eskorbutoa | Beherakoa (deshidratazioa eraginez) |
| D bitamina | Rakitismoa | D hiperbitaminosia (deshidratazioa, botaka, hotzeria) |
| E bitamina | Nerbio-nahasmenduak | E hiperbitaminosia (antikoagulatzailea: gehiegizko odoljarioak) |
| K bitamina | K bitamina-urritasuna: odoljarioa | |
| Kaltzioa | Osteoporosia, tetania, Trousseauren zeinua, laringoespasmoa, bihotz-erritmoaren nahasmenduak | Nekea, depresioa, konfusioa, anorexia, higuina, botaka, idorreria, pankreatitisa, poliuria |
| Magnesioa | Magnesio-urritasuna: hipertentsio arteriala | Ahultasuna, higuina, botaka, beherakoa, arnasketa asaldatua eta hipotentsioa |
| Potasioa | Hipopotasemia, bihotz-errtimoaren nahasmenduak | Hiperpotasemia, palpitazioak |
| Boroa | Boro-urritasuna | |
| Manganesoa | Manganeso-urritasuna |
Malnutrizioaren arrazoi nagusien artean pobrezia eta elikagaien prezioa, elikadura-praktikak eta nekazaritza-produktibitatea daude, hainbat faktorek eragindako kasu indibidual ugari izanik. Malnutrizioa beste osasun-arazo batzuen ondorio ere izan daiteke, hala nola hesteetan eragina duten gaixotasunak, batez ere gaixotasun zeliakoa edo Crohn gaixotasuna,[5][6][7] gaixotasun kroniko batzuk, bereziki GIB/hiesaren pandemia[8] edo malnutrizio klinikoa, kakexiaren kasuan bezala.
Elikagaien eskasia malnutrizioari laguntzen dion faktorea izan daiteke teknologia falta duten herrialdeetan. FAOren arabera, malnutrizioa jasaten duten haurren %80 garapen bidean bizi dira munduan, elikagai superabita duten herrialdeetan.[9] Amartya Sen ekonomistak ikusi zuenez, azken hamarkadetan goseak beti zuen zerikusia elikagaiaren banaketa-arazoekin eta/edo pobreziarekin, nahiz eta munduko biztanle guztiak elikatzeko adina elikagai egon. Malnutrizioa eta gosea elikagaien eskuragarritasunaren eta banaketaren arazoekin bereziki lotuta zeudela ezarri zuen, baita erosteko ahalmenarekin ere.[10]
Lehengaiekin egindako espekulazioak janariaren kostua handitu duela argudiatu da. Ameriketako Estatu Batuetan burbuila inmobiliarioa kolapsatzen ari zenean, elikagaien eta lehengaien inbertsioetara trilioi dolar bideratu zirela baieztatu da, horrek 2007-2008ko munduko elikadura-krisia eragin zuelarik.[11]
Erregai tradizionalen ordezko bioerregaiak erabiltzeak elikagaien eskaintza murriztea eta elikagaien prezioa handitzea ere ekar dezake.[12] Jean Ziegler, Nazio Batuen Elikadura Eskubidearen errelatore berezia izandakoak, nekazaritzako hondakinak, eta ez laboreak berak, ustiagarri gisa erabiltzea proposatzen du.[13]
Bularra ez emateak haurrengan malnutrizioa eragin dezake. Garapen bidean dagoen munduan arazo honen arrazoi izan daitezke batez besteko familiak uste izatea botilaratutako esnea hobea dela haurrak elikatzeko.[14] MOEk dio amek edoskitzaroa uzten dutela ez dakitelako nola bularra eman beren umetxoari, edo bularra ematerako garaian arazoak edo deserosotasunak dituztelako.[15]
Pertsona baten dieta elikagai iturri bakar batean gehiegi oinarritzeak malnutrizioa eragin dezake, artoa edo arroza bezalako elikagaietan soilik oinarritutako elikaduraren kasuan bezala. Horren arrazoia elikadura egokiari buruzko heziketarik ez izatea izan daiteke, baita elikagai-iturri bakarra izatea ere.
Malnutrizioa aipatzerakoan gosearekin bakarrik pentsatu ohi da, nahiz eta gainelikadura edo gainnutrizioa ere honen faktorea izan. Munduko leku askotan janari-superabit ez-nutritibo baterako erraztasuna edo sarbidea dago, bizimodu sedentarioei gehitzen zaielarik. Horrek obesitate epidemia eragin du eta hori mundu garatuan ez ezik, diru-sarrerak handitzen ikusi dituzten garapen bidean dauden herrialdeetan ere gertatzen da.[9]
Elikagaien eskasia nekazaritza aurrerapen faltak eragin dezake, hala nola labore-txandakatzeak, edo nekazaritza modernoan aurkitzen diren nekazaritza errendimenduak handitzeko beharrezko teknologia edo baliabide faltak, hauen artean, nitrogenoaren ongarriak, pestizidak edo ureztatzeak. Pobrezia orokorraren ondorioz, nekazariek ezin dute beren gain hartu teknologia horien kostua, eta gobernuek ezin dizkiete eman. Horren ondorioz, bere nekazaritza-ekoizpena baxua da, soldatak urriak dira eta elikagai merkeen prezioak merkeagoak dira.[16]
Malnutrizioa orokorki areagotzea eragin dezaketen elikagai-eskaintza globalaren aurkako mehatxu potentzialak daude.
Klima-aldaketa elikadura-segurtasunerako oso garrantzitsua da. IPCCren azken txostenen arabera, tenperaturaren igoera "oso probablea" da subtropikoetako eta tropikoetako eremu klimatikoetan, non munduko biztanleriaren %95 bizi den.[17] Tenperaturan aldaketa oso arinak ere, klima-baldintzen muturreko aldaketen maiztasuna areagotu dezakete.[17] Muturreko gertaera klimatikoen gorakadarik gabe ere, tenperaturaren handitze soilak zereal barietate ugariren produktibitatea murrizten du, eta aldi berean elikagaien segurtasuna murrizten du hori dagoen eskualdean.[17] [18]
Kolonien kolapsoaren arazoa erleak zenbaki handietan hiltzen diren fenomenoa da.[19]Mundu osoan erleek polinizatzen dituzten labore asko daudenez, mehatxu garrantzitsua adierazten du elikagaien eskaintzarentzat.[20]
Ug99 anduiak eragindako gariaren gaineko oxido izurrite bat garatzen ari da gaur egun Afrika eta Asia osoan, eta munduko gari laboreen %80rekin baino gehiagorekin amai dezake.[21][22]
FAOk argitaratutako Elikagai-segurtasunaren eta nutrizioaren munduko egoeraren 2020ko informearen arabera, mundu mailan, malnutrizioaren kargak, bere forma guztietan, erronka bat izaten jarraitzen duela adierazten du.[23] [24]
Aurrerapen batzuk egin dira haurren hazkuntza-atzerapenari, gutxiegitasun ponderalari eta edoskitze esklusiboari dagokienez, baina oraindik motelegiak direla azpimarratzen da.[24] Haurren gehiegizko pisuari dagokionez, ez da hobekuntzarik lortu, eta helduen obesitatea gora egiten ari da eskualde guztietan.[24]
Kalkuluen arabera, 2019an, bost urtetik beherako haurren %21,3k (144,0 milioi) hazkunde-atzerapena zuen, %6,9k (47,0 milioi) emaziazioa eta %5,6k (38,3 milioi) gehiegizko pisua.[23]
MOE-k argitaratutako 2018ko datuak:[26]
- Asian: 513,9 milioi
- Afrikan: 256,1 milioi
- Latinoamerikan eta Kariben: 42,5 milioi
2000 eta 2019 artean, haurren hazkuntza-atzerapenaren prebalentzia heren bat murriztu zen munduan.[23] Hala eta guztiz ere, bost urtetik beherako haurren hazkuntza-atzerapenaren datuek, jaitsiera motela erakusten dute.[27]
Honetaz gain, munduko pertsona azpielikatu gehienak (381 milioi) Asian daude oraindik. 250 milioi baino gehiago Afrikan bizi dira, non pertsona azpielikatuen zenbakia munduko beste edozein eskualdetan baino azkarrago igotzen ari den.[23]
“Nutrizioaren erronka. Soluzioak elikadura-sistemetatik”[24] 2018ko informearen arabera, azken hamarkadetan goseak behera egin du mundu mailan, baina 2016az geroztik munduan azpielikatutako pertsonen kopuruak gora egin du.[24] Informe berdinean adierazten da, bitamina eta mineralen urritasunak 2000 milioi pertsona baino gehiagori eragiten diela mundu osoan.[24] Gabezia horiei "ezkutuko gosea" esaten zaie; izan ere, egoera hori pairatzen duten pertsonek osasuntsu dirudite eta kontzienteki ez dute goserik sentitzen, baina ondorioak tragikoak dira.
Mundu mailan, 2000 milioi heldu baino gehiagok gehiegizko pisua edo gain-pisua dute, eta horietatik 672 milioi obesoak dira.[28] Obesitatea handitzen ari da munduko eskualde guztietan, eta baita zenbait lekutan ere, Afrikan adibidez, azkarrago hazten ari da. Ez dira soilik helduak kaltetzen, 2017ko datuen arabera, bost urtetik beherako 38 milioi haurrek gehiegizko pisua zuten mundu osoan; eta 8 milioiko igoera dakar 2000. urtearekin alderatuta.[24]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
