Konstituzio plaza (Donostiako Plaza Berria)
eraikitako euskal ondare nabaria Donostian From Wikipedia, the free encyclopedia
Donostiako Plaza Berria edo Konstituzio Plaza Gipuzkoako Donostia hiriburuan dagoen plaza bat da, Parte Zaharraren erdialdean. 1722koa denez, lekuak 300 urte bete zituen 2022an.[1][2] Euskaraz eta modu herrikoian, Plaza Berria izena erabili zen XX. mende erdialde arte. Beste hainbat hiritako 'plaza berriak' bezala neoklasiko estilokoa da, oinarri karratukoa, eta harrizko arkupeak ditu. Ezaugarri nagusitzat arkupeak dituen plaza honetan ospatu ohi dira hiriko jai handiak (Danborrada, San Tomas feria, San Juan sua. Aste Nagusiko dantza alardeak...).
| Konstituzio plaza (Donostiako Plaza Berria) | |
|---|---|
| Kultura ondasuna | |
| Parte Zaharra | |
 | |
| Kokapena | |
| Herrialdea |  Euskal Herria |
| Probintzia |  Gipuzkoa |
| Udalerria | Donostia |
| Koordenatuak | 43°19′25″N 1°59′06″W |
 | |
| Historia eta erabilera | |
| Eraikuntza | 1722, 1817 |
| Arkitektura | |
| Arkitektoa | Pedro Manuel Ugartemendia |
| Estiloa | Arkitektura neoklasikoa |
| Ondarea | |
| BIC | RI-51-0005140 |
| 767 | |
Bertan dago, halaber, Donostiako Udaletxe zaharra, gerora Udal Liburutegi izandakoa. Gaur egun Donostia Kulturaren bulegoekin batera Liburutegiaren funts historikoak, unitate teknikoa, jardueren aretoa eta zuzendaritzaren bulegoak daude bertan.
_2.jpg)
Historian plaza honek izen desberdinak izan ditu: Plaza Berria, Konstituzio Plaza, Uztailaren 18ko Plaza eta Konstituzio Plaza berriz ere. Plaza Berria da izen zaharrena, San Jeronimo kalearen irteeran baitzegoen betiko Plaza Zaharra eta, Berwickeko dukearen erasoan izandako kalteen ondoren (1719), plaza berri bat eraiki zen lehenago etxeak zeuden orubean: egungo Konstituzio Plaza.
Egungo izena 1820an jarri zioten, ez udalaren aginduz, baizik eta orduko Donostiako elite liberalek, La Sociedad Patriótica de San Sebastián elkartean bilduta (Tertulia Constitucional La Balandra ere deitua), hala ezarrita. Josu Tellabidek oso espainiarzaletzat dauka elkarte hori.[3] Haatik, 1898an, Donostiako Udalak bi izendapen onartu zituen ofizialki: gaztelaniaz, Plaza de la Constitución, eta euskaraz, Plaza Berria.
Modu herrikoian, Plaza Berria izena erabili zen urteetan, nahiz eta ofizialki beste izen batzuk ezarri ziren, frankismo garaian konsti izena ere hasi zen erabiltzen modu herrikoian, izen ofiziala 'Plaza del 18 de julio' zenean.[4][2]
Arkupedun eraikinez inguratutako leku atsegin honetan garai batean Donostiako udaletxea egon zen, eraikineko erlojua nabarmentzen da hor. Gaur egun bertatik paseatu edota tabernetako kanpoko mahaietan eseri ohi direnak sarritan plaza honetako xehetasun batekin harritzen dira: plazara jotzen duen balkoi bakoitza zenbaki batez adierazita dago. Xehetasun hori garai batean plaza hau zezen plaza zeneko oroigarria da, zezenleku honek 147 balkoi edo palko zituen. Plaza honek estilo neoklasikoa du.[5]
Plazaren inguruko kaleak honako hauek dira: Arrandegi kalea, Fermin Kalbeton kalea, Iñigo kalea, Joan Bilbao kalea, Narrika kalea, Portu kalea eta San Jeronimo kalea.
Balkoi zenbakidunak.
Iñigo eta Arrandegi kaleetako ateak
Arrandegi kaleko atea
.jpg)
Antzina, harresi barruko Donostiak plaza bakarra zuen XVI. mendean, Plaza Zaharra izenekoa (gaur egungo Ugartemendia plazan, Bulebarreko erlojuaren inguruan, zegoen). Plaza hori militarrek erabiltzen zuten maniobretarako, eta arazoak izaten zituzten herritarrek beren ospakizun eta ekitaldietarako.[2]
Plaza Berria (1722)
Horrela, hiriaren erdialdeko etxe batzuk bota eta Plaza Berria sortu zuten egungo Konstituzio plazaren lekuan 1719ko setioko eraikin kaltetuen tokian. 1722ko urtarrilaren 18an inauguratu zuten, eta Plaza Berria izena jarri zioten. Aurrekoa, harresiaren ondoan zegoena, gaur egungo bulebarrean, Plaza Zaharra bilakatu zen.[2][5]
Plaza Berria eta Plaza de la Constitución (1817)
Plaza hura (ia Donostia osoarekin batera) suntsituta geratu zen 1813ko abuztuaren 31ko asalto eta sutearen ondorioz. Egungo plaza 1817an Pedro Ugartemendia eta Alejo de Mirandak eraiki zuten, suntsiketa haren ondorengo berreraikitzeko proiektuaren lanik aipagarriena plaza hau eraikitzea izan baitzen.[2] Berreraiki behar zela-eta, 1817ko irailaren 16an eta 17an jaiak edo ospakizunak antolatu ziren plazan bertan. Bizente Etxagaraik bertsoak idatzi zituen ospakizunerako (Donostiako plaza berriko metarriyen asierarizortzikoa).[7][8][5]
1820an, ordea, ‘Plaza de la Constitución’ izena inposatu zuten, Cadizko 1812ko konstituzioa goraipatzeko. Sociedad Patriotica de San Sebastian izan zen horren eragilea, Donostiako elite liberalaren elkarte espainiarzalea. Aipatu elkarteko sortzailea zen Jose Manuel Collado, eta partaideak Donostiako familia aberatsetako kideak ziren: Etxague jenerala, Joaquin Bermingham, Fermin Lasala, Eustasio Amilibia, Joaquin Calbeton, Brunet anaiak, Claudio Anton Luzuriaga eta abar. Herritarrek, ordea, euskal elebakarrak gehienak, Plaza Berria esaten jarraitu zuten.[2]
1896an Gipuzkoako Diputazioak erabaki zuen herrialdeko kale eta plazak bi hizkuntzatan errotulatu behar zirela. Agindu hori betez, udalbatzak 1897an erabaki hau hartu zuen: Plaza Berria jartzea herritarren ohitura jarraituz. Halere, ‘Plaza Constitucion’ mantendu zuten, ez baitziren ausartu inposatutako izena kentzen edo ez zieten utzi.[2]
Emakumezko danborrada
Gizon-dantza (1900ean edo).
Umeen sokadantza eta txistulariak (1922)
Kaldereroak (1923)
_-_Fondo_Marín-Kutxa_Fototeka.jpg)
_-_Fondo_Marín-Kutxa_Fototeka.jpg)
_-_Fondo_Marín-Kutxa_Fototeka.jpg)
_-_Fondo_Marín-Kutxa_Fototeka.jpg)
_-_Fondo_Car-Kutxa_Fototeka.jpg)
_-_Fondo_Car-Kutxa_Fototeka.jpg)
_-_Fondo_Marín-Kutxa_Fototeka.jpg)
Plaza del 18 de julio (1936)
1936ko altxamendu militarraren ondoren, ‘Plaza del 18 de julio’ izena jarri zioten. Izen hori mantendu zuen frankismoa bukatu zen arte. Euskaraz egitea guztiz debekatua eta zigortua zegoen garai hartan, '18 de julio' ez esatearren, herritarrak ‘La Consti’ eta ‘Ko(n)sti’ esaten hasi ziren. Eta horrek ekarri zuen Plaza Berria izena ahanzturan erortzea.[2]
San Tomaseko feria (1948)
Dantzak (1961)
_-_Fondo_Marín-Kutxa_Fototeka.jpg)
_-_Fondo_Marín-Kutxa_Fototeka.jpg)
_-_Fondo_Marín-Kutxa_Fototeka.jpg)
Plaza de la Constitución / Konstituzio plaza (1978)
1978an Espainiako konstituzioa erreferendum bidez onartu zenean, haren omenez, gerra aurretik plazak zuen izena jarri zioten. ‘Plaza de la Constitucion’ euskaraz ere jarri zuten, ‘Konstituzio plaza’ izenarekin.[2]
2013an, 1813ko asalto eta sutearen 200. urteurrenean, eta 2022an, plazaren 300. urteurrenean, eskaerak egin ziren plazaren jatorrizko izena ofizialki berreskuratzeko.[9]
Sakontzeko, irakurri: «Donostiako Danborrada»
Normalki leku lasaia izan ohi da, baina jai egun garrantzitsuetan jendez lepo egoten da, adibidez San Tomas Egunean eta bereziki Donostiako jai nagusia den San Sebastian Egunean, urtarrilaren 20ko egun honetan plaza jendez bete eta San Sebastian martxa jotzen baita.
1931atik aurrera hiriko agintariek plaza honetan Gizon-dantza dantzatu ohi zuten San Juan bezperan (aurretik ziurrenik beste lekuren batean dantzatzen zen), gerora ohitura galdu egin zelarik. 2011n Juan Karlos Izagirre alkateak berriro dantzatu zuen.[10]
| Noiz | Ospakizuna Plaza Berrian |
|---|---|
| Urtarrilaren 20an | Donostia eguna, Danborrada |
| Otsailean ihauteriak baino lehen | Kaldereroak |
| Ekainaren 23 eta 24an | Lizarra plaza erdian, Donibane sua, alkateak aurreskua dantzatzen du.[10] |
| Abuztuaren 15eko astea | Aste Nagusian Txisturlari eta Dantzarien alardeak arratsaldero, |
| Iraileko lehen bi asteetan | Euskal Jaiak. Jolasak eta ikuskizunak arratsaldeetan, berbena gauetan |
| Abenduaren 20an | San Tomas jaia |
| Urte osoan igandero | Txistu kontzertua. Jose Ignazio Ansorena Donostiako udal txistulariekin. Igandero eguerdian |
Izen bereko beste hainbat plaza ere badira. Denak XVIII. edo XIX. mendekoak dira, neoklasiko estilokoak, oinarri karratukoak, eta harrizko arkupeak dituzte (Donibane Garazin, Tolosan eta Lanestosan ez baina). Gutxienez sei hauek dira "Plaza Berria':
Lanestosako Plaza Berria
.jpg)
| Plaza | Hiria | Beste izen ofizialik? | Auzoa | Urtea | Arkitektoak |
|---|---|---|---|---|---|
| Plaza Barria (Bilbo) | Bilbo | Zazpikaleak | 1829-1851 | Silvestre Pérez, Antonio Etxebarria eta Avelino Goikoetxea | |
| Plaza Berria (Donibane Garazi) | Donibane Garazi | Alde Zaharra | |||
| Plaza Berria (Donostia) | Donostia | Konstituzio plaza (1820-1936), Plaza del 18 de julio (1936-1978) | Parte zaharra | 1722 eta 1817 | 1722an Hércules Torrelli
1817an Pedro Ugartemendia eta Alejo de Miranda |
| Plaza Berria (Gasteiz) [11] | Gasteiz | Konstituzio Plaza (1812-1927), Jauregiaren Plaza Zentrala (1828), Alfontso XIII.a plaza (1927-1936), Espainia plaza (1936tik).[12] | Gasteizko Zabalgunea | 1791 | Justo Antonio Olagibel |
| Plaza Berria (Lanestosa) | Lanestosa | ||||
| Plaza Berria (Tafalla) | Tafalla | Frantzisko Nafarroakoa plaza | Erdigunean | 1866 edo 1858 | Martin Sarasibar Lafuente |
| Plaza Berria (Tolosa) | Tolosa | Alde Zaharrean, Iribarateta | 1700? (XVIII. mendea) |
Plazako eraikin nagusia Donostiako Udaletxe zaharrarena (1832) da, gerora Udal Liburutegi izandakoa. Gaur egun Donostia Kulturaren bulegoekin batera Liburutegiaren funts historikoak, unitate teknikoa, jardueren aretoa eta zuzendaritzaren bulegoak daude bertan.
Sakontzeko, irakurri: «Donostiako plaza berriko metarrien hasiera»
Donostiako Plaza Berria berreraiki behar zela-eta, 1817ko irailaren 16an eta 17an jaiak edo ospakizunak antolatu ziren plazan bertan. Hauexek Bizente Etxagaraik irailaren 16koak kontatuz idatzi zituen bertsoak:[7][8]
Donostiako plaza berriko metarriyen asierari. Zortzikoa.
| 1.
Egun konsolagarri zorionekoa, amaseigarreneko Agorrillekoa: neurritu dana Plaza Donostiyakoa, aztu bear dubena len erretakoa. |
2.
Atzo goiz beranbuban Donostiko erriyan ekusgarririk asko zen Plaza Berriyan: alkiyak ipiñirik inguru guztiyan, agintariyak zeuden jarririk erdiyan. |
3.
An ziren kabildo ta Errege gizonak, an ziren gure junta obretako jaunak etxegille nagusi agintariyenak, ezpata-dantzari ta soñurik onenak. | |
| 4.
Edertasun andi bat goizeko amaiketan zegoan jendezkoa leku guztiyetan: Plazan eta kaleko etxe berriyetan, arri pilla, leyo zar, pareta gañetan. |
5.
Arri urdiñ biribil lenbizikoetan atzo sartu dirade Plaza-kantoyetan paper eta dirubak frasko ederretan, noizbait jakin dadiyen ondorengoetan. |
6.
Ekarriko dirade bereala arriyak, egiteko bertatik pillare beriyak: guztiz izango dira sendo eta egokiyak, orpoetan urdiñak, gañean zuriyak. | |
| 7.
Gero asiko dira egiten etxeak, ogei ta bosteraño posible ez obeak: berdintasunarekin banaita gabeak artuko dituztenak Plazan iru aldeak. |
8.
Kontzejuko etxeak artuko du urrena gure Plaza Berriko alde laugarrena: zimenduak sendoki egiñik aurrena, izango da herriko lanik ederrena. | ||
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
