granda dezerto en norda Afriko From Wikipedia, the free encyclopedia
Saharo (arabe الصحراء الكبرى, aṣ-Ṣaḥrāʾ al-Kubrā, signifante 'la Granda Dezerto') estas la tria plej granda dezerto en la mondo post Arkto kaj Antarkto kaj la plej granda subtropika varma dezerto en la mondo.[1] Ĝi ampleksas plej parton de norda Afriko ekde la Atlantika marbordo sude de la marbordoj de Mediteraneo ĝis Ruĝa Maro. Sude ĝi limiĝas kun Sahelo, zono de duoarida tropika savanaro kiu komponas la nordan regionon de centra kaj okcidenta Subsahara Afriko. Saharo etendas tra 10 ŝtatoj (Egiptio, Libio, Alĝerio, Tunizio, Maroko, Maŭritanio, Niĝero, Ĉado, Malio kaj Sudano). Kun surfaco de pli ol 9 milionoj km² ĝi okupas preskaŭ la saman areon kiel Ĉinio aŭ Usono.
| Saharo | |
| arabe الصحراء الكبرى Aṣ Ṣaḥrā´ al Kubrā | |
| dezerto | |
.jpg) Vido de nuntempa pejzaĝo de la Saharo en Alĝerio | |
| Landoj | 11
|
|---|---|
| Subregiono | Okcidenta Saharo |
| Montaroj | 5
|
| Najbaras kun | 4
|
| Oazoj | Ahaggar, Ubari |
| Dezert-regiono | Ténéré |
| Ŝotoj | Ŝot el Ĝerid, Ŝot Melrhir |
| Supermara alteco | 1 000 m s. m. |
| Plej alta punkto | |
| - situo | Emi Koussi |
| - alteco | 3 415,0 m s. m. |
| - koordinatoj | 19° 47′ 36″ N 18° 33′ 6″ O (mapo) |
| Plej malalta punkto | |
| - situo | Profundejo Katara |
| - alteco | −132,9 m s. m. |
| - koordinatoj | 30° 0′ 0″ N 27° 5′ 0″ O (mapo) |
| Longo | 4 800 km (2 983 mi), Oriento/Okcidento |
| Larĝo | 1 800 km (1 118 mi), Nordo/Sudo |
| Areo | 9 400 000,0 km² (940 000 000 ha) |
| Biomo | Dezerto |
| Geologia konsisto | Sablo, Ŝtono |
| Plantaro | Stepaj poacoj, Palmo |
| Animalaro | 11
|
| Loĝantoj | Tuaregoj Berberoj |
 Topografia mapo de Saharo
| |
 Vikimedia Komunejo: Sahara | |
 Portalo pri Afriko | |
Plej granda dezerto en la mondo.  | |
Kelkaj el la sablaj dunoj povas atingi ĝis 180 m de alto.[2]
La nomo Saharo venas de la araba traduko Sahhra صحراء de la tuarega vorto tenere, kiu signifas dezerto aŭ sablo. Alia teorio devenigas ĝin de al-sahhra aŭ es-ssah-ra, signifanta flav-ruĝa. Resume oni povas diri, ke la nomo devenas el la pluralo de la araba vorto por dezerto (صحارى ṣaḥārā[3][4] sˤɑħɑːrɑː).[5][6]
La romianoj nomis la landon sudan de Kartago Terra deserta (forlasita lando), kaj dum la eŭropa mezepoko ĝi simple nomiĝis "granda dezerto". Nur ekde la 19-a jarcento oni plejofte uzas la nomon "Saharo". La araba nomo estas Bahr bela ma (maro senakva).
Saharo estis origine okupita fare de la Berberoj kies nomo por la regiono estis "Tinariwen", kies signifo faras referencon al la fakto ke ili diferencigis inter la malsamaj ekoregionoj de la dezerto- (t.e. sablomaro, oazoj, kserarbustaroj ktp.). La Saharaj limoj estas Atlantiko sur la okcidento, Atlas-montoj kaj Mediteranea Maro sur la nordo, Ruĝa Maro sur la oriento, kaj Sudano kaj la valo de la Niĝero sur la sudo. La Saharo estas dividita en la jenajn partojn: Okcidenta Saharo, la centra montaro Ahaggar, la Tibesti Montoj, Air-montoj (regiono de dezertaj montoj kaj altaj altebenaĵoj), la dezerto Tinirio kaj la Libia Dezerto (la plej arida regiono). La plej alta pinto en la Saharo estas Emi Koussi (3,415 metroj (11,204 ft)) en la Tibesti Montoj en norda Ĉado.
La Saharo estas la plej granda dezerto sur la afrika kontinento. La suda limo de la Saharo estas markita fare de grupo de duonarida savano nomita la Sahelo; sude de la Sahelo kuŝas Suda Sudano kaj la Kongo-Baseno. La plej granda parto de la Saharo konsistas el ŝtona hamado; sablomaro aŭ ergo (grandaj areoj kovritaj per sablodunoj) formas nur negravan parton.
Homoj vivis sur la rando de la dezerto ekde antaŭ miloj da jaroj[7] ekde la lasta glaciepoko. La Saharo tiam estis multe pli malseka loko ol ĝi hodiaŭ estas. Pli ol 30,000 petroglifoj de riverbestoj kiel ekzemple krokodiloj[8] plurestas, kun la duono troviĝintaj en la Tasilin-Aĝer en sudorienta Alĝerio. Ankaŭ fosilioj de dinosaŭroj, inkluzive de Afrovenator, Jobaria kaj Ouranosaurus estis trovitaj tie. La moderna Saharo, tamen, estas ne abunda en vegetaĵaro, krom en Nila Valo, ĉe kelkaj oazoj, kaj en la nordaj altebenaĵoj, kie mediteraneaj plantoj kiel ekzemple la olivarbo estas trovitaj kreskante nature. La regiono estis tia ekde proksimume 1600 a.K., post kiam ŝanĝoj en la akso de la Tero pliigis temperaturojn kaj malkreskintan precipitaĵon.[9]
Homoj de la Saharo estas de diversaj originoj. Inter ili la Berberoj inkluzive de la Tuaregoj, diversaj arabigitaj grupoj de berberoj kiaj ekzemple la Hasanija-parolantaj Saharanoj, kies populacioj inkludas la tribo de Sanhaĝaoj kies nomo estas resto de la prahistoria Zenaga lingvo. Aliaj gravaj homgrupoj estas la Tubuoj, Nubianoj, Zaghavaoj, Kanuroj, Haŭsoj, Sonrajoj, kaj Fulboj (france: Peul; fulbe: Fulɓe).
Gravaj grandurboj situantaj en la Saharo estas Nuakŝoto, la ĉefurbo de Maŭritanio; Tamanrasset, Uargla, Béchar, Hassi Messaoud, Ghardaïa, kaj El Oued en Alĝerio; Timbuktuo en Malio; Agadez en Niĝerio; Gat en Libio; kaj Faya-Largeau en Ĉado.
Saharo kovras grandajn partojn de Alĝerio, Ĉado, Egiptio, Libio, Malio, Maŭritanio, Maroko, Niĝero, Okcidenta Saharo, Sudano kaj Tunizio. Ĝi kovras 9 milionojn da kvadrataj kilometroj, nome ĝis 31% de Afriko, do preskaŭ unu triono. Se enkalkuli ĉiujn areojn kun averaĝa jara precipitaĵo de malpli ol 250 mm, Saharo estus 11 milionoj da kvadrataj kilometroj. Ĝi estas unu el la tri distingeblaj fiziografiaj provincoj de la fiziografia dividado de Afriko. Saharo estas tiom granda kaj brila ke teorie ĝi povus esti detektita el aliaj steloj kiel surfaca trajto de la Tero, jam kun preskaŭ la nuntempa teknologio.[10]
Saharo estas ĉefe rokecaj hamadoj (ŝtonaj altebenaĵoj); "erg" (sablomaroj – grandaj areoj kovritaj per sablaj dunoj, kiel ekzemple la Granda Sablomaro) formas nur minoran parton, sed multaj el la sablodunoj estas ĉirkaŭ 180 m altaj.[11] Vento aŭ rara pluvofalo formas la dezertajn trajtojn: sablodunoj, dunejoj, sablomaroj, ŝtonaj altebenaĵoj, gruzaj ebenaĵoj (reg), sekaj valoj (ŭadi), sekaj lagoj (ŭed), kaj salebenaĵoj (ŝatt aŭ ŝott).[12] Maloftaj terformoj estas ekzemple tiuj de la cirkla strukturo Riŝat en Maŭritanio.
Kelkaj tre rompitaj montoj, multaj vulkanaj, staras el la dezerto, kiel tiuj de Aïr-montaro, Ahaggar, Sahara Atlaso, Tibesti, Adrar des Ifoghas, kaj Itbaj. La plej alta montopinto en Saharo estas Emi Kusi, nome ŝildovulkano en la montaro Tibesti de norda Ĉado.
Centra Saharo estas troe arida, kun tre disa vegetaĵaro. La nordaj kaj sudaj ekstremoj de la dezerto, kune kun la altaj teroj, havas areojn de disa herbejo kaj dezerta arbustaro, kaj arboj kaj pli altaj arbustoj en ŭadioj, en kiuj humideco kolektiĝas. En la centra, hiperarida regiono, estas multaj subdividoj de la granda dezerto: nome Tanezrufto, Ténéré, la Libia Dezerto, la Orienta Dezerto, la Nubia dezerto kaj aliaj. Tiuj tre aridaj areoj ofte ne ricevas pluvon dum jaroj.
Norde, Saharo atingas la bordojn de la Mediteranea Maro en Egiptio kaj en partoj de Libio, sed en Cirenaiko kaj Magrebo, Saharo bordas ĉe ekoregionoj de Mediteraneaj arbaroj, duonarbaroj kaj arbustaroj de Nordafriko, ĉiuj el kiuj havas mediteranenan klimaton karakterizitan per varmaj someroj kaj malvarmaj kaj pluvaj vintroj. Laŭ la botanikaj kriterioj de Frank White[13] kaj de la geografo Robert Capot-Rey,[14][15] la norda limo de Saharo korespondas al la norda limo de la kultivado de la daktilopalmo kaj al la suda limo de la teritorio de esparto, nome herbo tipa de la Mediteraneklimata parto de Magrebo kaj Iberio. La norda limo korespondas ankaŭ al la 100 mm izohjeto de jara precipitaĵo.[16]
Sude, Saharo estas limigita de Sahelo, bendo de seka tropika savano kun somera pluvsezono kiu etendiĝas tra tuta Afriko el oriento okcidenten. La suda limo de Saharo estas indikita botanike per la suda limo de Cornulaca monacantha (sekeg-tolera membro de la Amarantacoj), aŭ norda limo de Cenchrus biflorus, herbo tipa de Sahelo.[14][15] Laŭ klimataj kriterioj, la suda limo de Saharo korespondas al la 150 mm izohjeto de jara precipitaĵo (tio estas laŭ longtempa averaĝo, ĉar precipitaĵo varias laŭjare).[16]
Gravaj urboj en Saharo estas Nuakŝoto, nome ĉefurbo de Maŭritanio; Tamanrasset, Uargla, Béchar, Hasi Mesaud, Ghardaïa, kaj El Oued en Alĝerio; Timbuktuo en Malio; Agadez en Niĝero; Gat en Libio; kaj Faja-Largu en Ĉado.
Saharo havas dezertan klimaton. Alta aerpremo malhelpas ventofluon kun pluvo, kaj vintre la Atlasa Montaro malhelpas venton kaj pluvon eniri.
En la nordaj randoj falas ĉirkaŭ 100 mm da pluvo, kaj en la suda - ĝis 250 mm, sed la varmego kaŭzas rapidan vaporiĝon. En la ebenaĵoj estas preskaŭ kompleta sekeco, la varmo estas alta kaj atingas ĝis 45 celsiusgradoj somere, kaj nokte estas malvarme kaj en altaj lokoj foje eĉ okazas iom da prujno dumnokte.
Laŭ trovitaj murpentraĵoj, estas konkludite ke en la pasinteco la dezerto estis pli humida kaj vivis en ĝi bestoj kiuj bezonis herbon kaj akvon por pluvivi.
En Saharo estas malmulte da vegetaĵaro, nur laŭlonge de riveretfluoj kaj dezertaj oazoj. La plantoj devas adaptiĝi al la kondiĉoj de sekeco, rapida vaporiĝo kaj saleco de la tero, ekzemploj estas akacio kaj cindro.
Vidu: Arbo de Tenere
Bestoj kolektas sian manĝaĵon sur grandaj areoj, sed ĉe la randoj bestoj manĝas nur per la malsekeco en sia manĝaĵo, kiu inkluzivas adaksoj, oriksoj, ŝafoj, erinacojn. Inter la ronĝuloj estas ĝerbuoj kaj histriko. Inter la birdoj: struto, meropedoj, korvoj kaj diversaj rabobirdoj. Insektoj: akridoj, termitoj kaj vespoj, same kiel serpentoj. Ĉe la suda rando de la dezerto estas dezertaj elefantoj (Loxodonta africana).
En Saharo vivas plejparte tuaregoj kaj berberoj. Ekde la 7-a jarcento ekokupis Saharon armee araboj kaj ili disvastigis ĉi tie islamon, kio tre signife influis kulturon de lokaj ŝtatoj kaj iliajn interrilatojn. Sed necesas diri, ke Saharo estas plej dense loĝata sur norda ĉemara zono, kie estas grandaj urboj kiel Tripolo, Bengazo, kie vivas ankaŭ eŭropanoj, kaj laŭlonge de la tuta marbordo kondukas ĉemarborda aŭtoŝoseo. Malpli grandaj urboj, kiel Sabha, estas ankaŭ eĉ 400 km en interno, en la profunda Saharo. La norda marbordo estas trateksita per romiaj memorigaĵoj.
Kelkaj el la indiĝenaj popoloj estas nomadoj kaj aliaj pli malpli konstante loĝas de oazoj. Akvodependeco determinas la trajekcion de vojoj kaj la situo de loĝantarcentroj kaj tiele tre verŝajne povas kaŭzi konfliktojn kaj militojn.
La komuna lingvo estas la araba kaj krome la lingvoj de la diversaj triboj estas uzataj. La plej multaj el ĉi tiuj triboj parolas lingvoj el la afrikazia lingvaro, tio estas, lingvojn el la familioj plej proksimaj al la ŝemida lingvaro.
La vivdaŭro en Saharo estas konsiderata, plejparte, kiel unu el la plej malaltaj en la mondo. Multaj el la saharaj landoj estas en la malsupra dekono de vivdaŭro inter la landoj de la mondo. Tiu vivdaŭro estas 38 ĝis 55 jaroj, aktuale en 2011.
La okcidenta parto de Saharo estas areo kun disputita posedanto - posedon de la Okcidenta Saharo proklamas kaj Maroko, kaj gerila Fronto Polisario, kiu celas establi tie sendependan respublikon de la Saharanoj.
La Komunumo de la Sahel-Saharaj Ŝtatoj aŭ CEN-SAD (angla: Community of Sahel-Saharan States; franca: Communauté des Etats Sahélo-Sahariens; araba: تجمع دول الساحل والصحراء ) estas interregistara komerca organizaĵo en la regiono Sahelo-Saharo. La organizaĵo fondiĝis la 4-an de februaro 1998 kaj havas 29 membroŝtatojn (januaro 2009). La ĉefsidejo situas en Tripolo, Libio.
La plej multaj el la landoj, kiuj dividas Saharon, estas el la plej malriĉaj landoj en la mondo. Ilia loĝantaro vivtenas sin per paŝtado, iom da dezerta agrikulturo en oazoj kaj malpeza industrio. La ekonomia graveco de Saharo pliiĝis post la malkovro de naturresursoj kiel ekzemple petrolo, tergaso, fero, kupro, uranio, kaj pli.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Salkaravanoj en la Saharo.La salkaravanoj en la Saharo servis al interŝanĝo de varoj, inter kiuj salo, inter la regionoj de la Saharo kaj la Sahelzono. Kiel transportilo servis kaj ankoraŭ servas dromedaroj. Ekzistas ankoraŭ hodiaŭ du gravaj karavanitineroj, nome unu inter Timbuktuo kaj Taŭdenio en Malio kaj Niĝero, kaj dua inter Agadez respektive la suda parto de la Aïr-montaro kaj la oazoj en Ténéré, Fachi kaj Bilma. La tria saloazo, Séguédine, en la nordo de la Ténéré, estas tro malcentre por esti grava. En la Tuarega lingvaro la salkaravano inter Timbuktuo kaj Taŭdenio nomiĝas Azalaï, la karavano en Ténéré Taghlamt (aŭ Tarhalamt).
La Trans-Sahara Aŭtoŝoseo estas transnacia projekto por aŭtoŝoseo por pavimado, plibonigo kaj faciligo de limoj kaj formalaĵoj sur ekzistanta komercvojo tra la Sahara Dezerto. Ĝi iras inter rando de Nordafriko ĉe la Mediteranea Maro norde kaj rando de Okcidenta Afriko ĉe la Atlantika Oceano sude, el Alĝero en Alĝerio al Lagos en Niĝerio
Ekde 1900, Saharo progresis suden je 250 km kaj ĉi tiu sur fronto kiu faras ĝin pli ol 6 000 km, la kaŭzo de tiu progresado de la dezerto estante tamen ĉefe de homo origino. Tiel la stepo de Sahelo spertas relative brutalan sekiĝon. Tamen, la 2000-aj jaroj vidis re-verdiĝon en la Sahelo [17].
Dum la tuta longo de la (skribita) historio, Saharo estis tre arida. Sed, ke oni konsideras ke ĝi fariĝis tia inter mil kaj tri mil jaroj antaŭ la invento de la skribo [18]. Fakte, pruvoj el diversaj sciencofakoj malkaŝas, ke en la lastaj centoj da miloj da jaroj, Saharo suferis serion da ekstremaj klimatŝanĝaj cikloj inter dezerto kaj multe pli humida klimata zono [19]. La fino de la nuna dezertiĝoprocezo verŝajne okazis ĉirkaŭ la jaro 4200 a.K [20]. Antaŭ la dezertiĝa procezo estis longa periodo de musonaj pluvoj kaj antaŭ ĝi estis humida kaj komforta klimato kaj tero de multaj lagoj. Estas sciencaj supozoj ke antaŭ ĉirkaŭ 250 milionoj da jaroj la Tetisa Maro kovris la Saharan Dezerton kaj nur antaŭ ĉirkaŭ 7 milionoj da jaroj ĉi tiu areo fariĝis dezerto [21]. Studo publikigita en 2019 taksas, ke antaŭ 50 ĝis 100 milionoj da jaroj la nuna dezero estis parte kovrita de maro kiu aparte enhavis grandajn marbestojn.
Kelkaj el la periodaj ŝanĝoj ŝuldiĝas al la malrapida periodeco de ŝanĝado de la inklinangulo de la rotacia akso de la Tero rilate al la orto de ĝia orbita ebeno. Ĉi tiu angulo iomete varias, en 41 000-jaraj cikloj inter 22 gradoj kaj 24,5 [22]. Kiam la angulo moderiĝas, la diferencoj inter la sezonoj moderiĝas, ĉie en la mondo kaj kiam ĝi ekstremas ili ankaŭ estas ekstremaj. Alia kialo de cikla klimata ŝanĝo en Saharo estas glaciepokoj kaj mondvarmiĝo. Montriĝas, ke periodoj de tutmonda glaĉera formado estas periodoj de dezertiĝo en Saharo kaj periodoj de degelo estas periodoj de dezertretiriĝo. Satelitobservaĵoj montris malkreskon en dezertmarĝenoj en la lastaj jardekoj [23]
La sahara pumpa teorio estas teorio kiu klarigas la evoluon de bestoj kaj vegetaĵaro, sude de Saharo, en la mediteraneo kaj Okcidenta Azio, helpe de la media atestaĵo ke la Saharo travivis cikloj, unue kiel komforta habitato kaj poste kiel areo sub la efikoj de dezertiĝoprocezo, kiu elpuŝis la vivestaĵojn [24]. Ĉi tiu teorio ankaŭ plifortigas la lingvistikan hipotezon, ke la prapatroj de etnaj parolantoj de ĉiuj ŝemidaj lingvoj, t.n. praŝemidaj parolantoj, estis parolantoj de afrikazia lingvaro, el la Sahara regiono, kiuj inundis la fekundan duonlunon kaj la Arabian duoninsulon en grandaj ondoj de migrado [25].
Homoj vivis sur la bordoj de la dezerto antaŭ jarmiloj,[7] ekde la fino de la lasta glaciperiodo. En Centra Saharo, gravurita kaj pentrita rokarto estos kreita eble tiom frue kiom antaŭ 10 000 jaroj, ĝis la periodoj Bubala, de Kel Esuf, Rondkapa, Paŝtista, Ĉevala kaj Kamela.[26] Saharo estis tiam multe pli malseka loko ol nuntempe. Ĉirkaŭ 30 000 petroglifoj de riveraj animaloj kiel krokodiloj[8] survivas, el kiuj la duono en Tassili n'Ajjer en sudorienta Alĝerio. Ankaŭ fosilioj de dinosaŭroj,[27] kiel de la genroj Afrovenator, Jobaria kaj Ouranosaurus, estis trovitaj tie. La nuntempa Saharo tamen ne estas abunda en vegetaĵaro, escepte ĉe la Nila Valo, en kelkaj malmultaj oazoj, kaj en la nordaj altaj teroj, en kiuj mediteraneaj plantoj kiel olivarboj kreskiĝas. Delonge oni kredis, ke la regiono estis tia ekde ĉirkaŭ la jaro 1600 a.n.e., post ŝanĝoj en la inklinangulo de la rotacia akso de la Tero pliigis temperaturojn kaj malpliigis precipitadon, kio kondukis al subita dezertiĝo de Nordafriko antaŭ ĉirkaŭ 5 400 jaroj.[9]
La Kifiana kulturo estas prahistoria civilizo aŭ regno kiu ekzistis inter antaŭ 10 000 kaj 8 000 jaroj en Saharo, dum la Malseka Afrika Neolitiko. Oni trovis homajn restaĵojn el tiu kulturo en la jaro 2000 en loko konata kiel Gobero en Niĝero en Tenerio.[28] La loko estas konata kiel la plej granda kaj plej frua tombo de homoj de la Ŝtonepoko en Sahara dezerto.[29] Kifianoj estis lertaj ĉasistoj. Ostoj de multaj grandaj savanaj animaloj kiuj estis malkovritaj en la sama areo sugestas, ke ili vivis en la bordoj de lago ekzistanta dum la Holocena Malseka Fazo, nome periodo kiam Saharo estis verda kaj malseka.[29] Kifianoj estis altaj, ĉirkaŭ 1'82 de staturo.[28] Kraniometrian analizoj indikas, ke tiu popolo de frua Holoceno estis tre rilata al la Iberomaŭruzianoj de fina Pleistoceno kaj al la Kapsianoj de frua Holoceno de Magrebo, same kiel al grupoj de Meĉta de meza Holoceno.[30] Ne ekzistas restaĵoj de Kifianoj post antaŭ 8 000 jaroj, ĉar tiam Saharo trairis sekan periodon dum la sekvaj jarmiloj.[31] Post tiu epoko, la Teneria kulturo koloniigis la areon.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
