Tajvano (ĉine 臺灣 aŭ 台灣; pinjine: Táiwān), antaŭe konata kiel Formozo, oficiale Respubliko Ĉinio (ĉine 中華民國, pinjine: Zhōnghuá Mínguó) estas parte agnoskita ŝtato, situanta sud-oriente de la kontinenta Ĉinio.
 | Ĉi tiu artikolo temas pri la nuna ŝtato "Respubliko Ĉinio" situanta sur insulo Tajvano. Por historia periodo antaŭ "Ĉina Popola Respubliko" rigardu la paĝon Respubliko Ĉinio (1912-1949). Por la insulo legu la artikolon Geografio de Tajvano. Koncerne aliajn signifojn aliru la apartigilon Tajvano (apartigilo). |
Tajvanaj najbaroj inkludas Ĉinion, Filipinojn, kaj Japanion. Ekde 1972, Tajvano ne plu estas lando konfirmita de la Unuiĝintaj Nacioj.
Tajvano estas la plej popolriĉa ŝtato kaj la plej granda ekonomio ne membranta en Unuiĝintaj Nacioj.
En la insulo Tajvano loĝis ĉefe indiĝenaj popoloj, antaŭ ol ĉinoj komencis enmigri al la insulo en la 16-a jarcento. Eŭropaj kolonioj kaj la Reĝlando Dongning establiĝis mallonge antaŭ ol la Dinastio Qing, la lasta dinastio de Ĉinio, aneksis la insulon. Poste, Tajvano estis regata de Japanio dum longa tempo, antaŭ ol Respubliko Ĉinio gajnis la administradon de insulon. Nuntempe, Tajvano, kun kelkaj pli malgrandaj insuloj (precipe la insularoj Ĝinmenoj, Macuoj kaj Penghuoj), faras Respubliko Ĉinio.
Nomoj
La nomo Tajvano devenas de indiĝena lingvo. Estis indiĝena tribo kun la nomo Tayouan, kaj nederlandana koloniisto nomis la insulon per la vorto, kiam ili unue renkontis indiĝenojn.
Alia malnova sed konata nomo de Tajvano estis Formozo, el la portugala vorto Formosa. Onidire ĝi signifas "bela insulo", sed por tio ne estas sufiĉa pruvo.[1]
La oficiala nomo de la lando estas Respubliko Ĉinio. Sed en diplomataj situacioj, oni ofte mencias ĝin kiel "Ĉina Tajpeo", "Tajvano, Ĉinio", aŭ simple Tajvano.
Historio
Prahistorio de Tajvano
Indicoj de homa setlado en Tajvano datiĝas ĝis antaŭ 30.000 jaroj, sed la unuaj loĝantoj de Tajvano estis eble gene malsimilaj de ajna grupo nun loĝanta sur la insulo. Antaŭ ĉirkaŭ 4.000 jaroj, prauloj de la nunaj tajvanaj indiĝenoj setlis en Tajvano. La indiĝenoj havas genan rilaton kun malajoj kaj polinezianoj. Ili parolas diversajn lingvojn, kaj lingvistoj klasas iliajn lingvojn kiel aŭstroneziajn. Oni teorias ke eblas spuri la praularon de polinezianoj ĝis Tajvano.
Fruaj setladoj
Hanaj ĉinoj eksetlis en la insularo Penghuoj (nomata ankaŭ Peskadoroj aŭ Pescadores) en la 12-a jarcento, sed la malamikaj triboj de Tajvano kaj portempa manko de komercaj riĉoj igis Tajvano nealloga al setlistoj ĝis la 16-a jarcento, krom "okazaj aventuristoj aŭ fiŝistoj emaj al interŝanĝado de varoj".
Registraĵoj el antikva Ĉinio montras, ke hanaj ĉinoj eble konis la ekziston de la ĉef-insulo Tajvano jam de la periodo de la Tri Reĝlandoj (3-a jarcento, 230 p.K.), doninte al proksimaj insuloj nomojn kiel Granda Liuqiu kaj Eta Liuqiu (etimologie, sed eble ne semantike, identaj al Ryūkyū en la japana), kvankam neniun el tiuj nomoj oni povis rilatigi definitive kun la ĉef-insulo Tajvano. Oni asertis sed ne pruvis, ke admiralo Zheng He de la dinastio Ming vizitis Tajvanon inter 1403 kaj 1424.
Nederlanda Orient-hinda Kompanio (1624-1662)
En 1624 la Nederlanda Orient-hinda Kompanio instalis sin en la insulo, ĉar sur la kontinenta Ĉinio tio estis malpermesata. La administrado de la nederlanda Formozo estis organizata ekde fortikaĵo nomata Fort Zeelandia, en nuna Tainan. La insulo ne estis okupata, sed oni kunlaboris kun la lokaj estroj. La Kompanjo organizis edukadon kun la celo kristanigi la indiĝenojn. La Kompanjo ankaŭ konstruigis sukero-plantejojn.
Pro la ekonomia sukceso de la Kompanjo en la kansukera komerco, ekde 1635, ekloĝis tie pli kaj pli da ĉinaj migrantoj. Poste, kiam ĉirkaŭ 1645 civila milito eksplodis sur la kontinento, tiel ke la dinastion Ming renversis la dinastio Qing, granda armeo de ribela gvidanto Zheng Chenggong (Koxinga), movis sin al la insulo kaj ekbatalis kontraŭ la nederlandanoj. Fine, kun la kapitulaco de Fort Zeelandia en januaro 1662 venis fino de nederlanda Formozo.
Ribeloj estis sange supremitaj, se ne fare de la nederlandanoj do fare de la hispanoj aŭ de la ĉinoj. La kulturo de la indiĝenoj de Tajvano, tiam ankoraŭ nomata Formozo, estis en tiu tempo plejparte forviŝita de la tero [2][3].
Reĝlando Dongning (1645-1683)
La posteuloj de Koxinga mallonge regis la insulon kiel Reĝlandon Dongning. En 1683 la dinastio Qing konkeris la insulon, kaj el administra vidpunkto ĝi fariĝis parto de la ĉina provinco Fujian.
Respubliko Tajvano kaj japana regado
Vidu ankaŭ: Respubliko Tajvano (1895)Tajvano estis cedita al la Japana Imperio en 1895, post kiam dinastio Qing estis venkita en la Unua Ĉina-Japana Milito. Por kontraŭstari al japana okupado, la Qing-a guberniestro de Tajvano deklaris ĝin sendependa, kiel Respubliko Tajvano. Sed la sendependeco daŭris tra nur 184 tagoj.
Tajvano estis sub japana regado de 1895 ĝis 1945.
Respubliko Ĉinio
Vidu ankaŭ: Respubliko Ĉinio (1912-1949) Vidu ankaŭ: Historio de Respubliko Ĉinio post 1949Respubliko Ĉinio establiĝis sur la kontinento en 1912 post la falo de la dinastio Qing. Post la japana kapitulaco al la Aliancanoj en 1945 je la fino de la Dua Mondmilito, RĈ transprenis regadon de Tajvano.
En 1949, la Komunista Partio de Ĉinio prenis al si plenan regadon de la kontinento kaj fondis la Ĉina Popola Respubliko. La RĈ-registaro fuĝis al Tajvano kaj daŭre asertas sin la laŭleĝa registaro de tuta Ĉinio. Hodiaŭ, la ĉefa insulo Tajvano konsistigas 99% de ĝia efektiva teritorio.
Respubliko Ĉinio reprezentis "Ĉinion" en Unuiĝintaj Nacioj ĝis 1971. Ĉijare, la Rezolucio 2758 rekonis konstantan membrecon de la Popola Respubliko en Konsilio pri Sekureca de UN, kaj RĈ eliris el UN. Post la perdo de UN-membreco, internacia rekono de Respubliko Ĉinio grade erodiĝis, dum plej multaj landoj ŝanĝis sian agnoskon de "Ĉinio" al ĈPR. Hodiaŭ, 21 UN-aj membroŝtatoj kaj Vatikano vivtenas oficialajn diplomatiajn rilatojn kun RĈ. Diplomatoj tutmonde evitas mencii la oficialan nomon "Respubliko Ĉinio" kaj anstataŭe uzas diversajn aliajn nomojn kiel "Ĉina Tajpeo", "Tajvano, Ĉinio" aŭ simple "Tajvano" por mencii RĈ.
En la 1980-aj kaj fruaj 1990-aj jaroj Tajvano ŝanĝiĝis de la unu-partia militreĝimo de Kuomintango al plurpartia sistemo kun universala voĉdonado. La blanka teroro, kiu la militreĝimo faris estas malkaŝita.
Tajvano vivtenas stabilan industrian ekonomion kiel rezulto de la rapida ekonomia kresko kaj industriigo kiu nomiĝis la "Tajvana Miraklo". Tajvano estas unu el la "Kvar Aziaj Tigroj" kaj membro de Monda Organizaĵo pri Komerco kaj Azia-Pacifika Ekonomia Kunlaborado. La 21-a plej granda ekonomio en la mondo, ĝia alt-teknologia industrio okupas ŝlosilan rolon en la monda ekonomio. Tajvano klasiĝas alte rilate al libereco de la gazetaro, sanservo, publika eduko, ekonomia libereco, kaj homa disvolviĝo.
La komplikaĵoj de Tajvana historio ekde 1945 kreis kelkajn praktikajn problemojn por ĝiaj civitanoj. Ŝlosilaj inter tiuj estas la preciza naturo de Tajvana nacia identeco, la dubasenca internacia politika statuso de Tajvano, kaj la malfacilaj trans-markolaj rilatoj. En Tajvano, tiuj aferoj generas debaton inter politikaj partioj kaj kandidatoj. ĈPR daŭre asertas la Politikon pri Unusola Ĉinio, laŭ kiu ĝi estas la sola laŭleĝa registaro de "Ĉinio" kaj Tajvano estas provinco de Ĉinio. ĈPR minacis uzi militforton kiel respondon al ajna formala deklaro de Tajvana nacia sendependeco aŭ ajna decido de ĈPR-aj gvidantoj ke paca ĉina unuiĝo ne plu eblas.
Je la 16-an de januaro 2016 la Demokratia Progresema Partio, kiu kontraŭstaras amikiĝon kun Ĉinio, gajnis la balotojn por la parlamento kaj la registaro. Fariĝis la unua prezidantino de Tajvano sinjorino Tsai Ing-Wen.
Internacia agnosko
Malhela: Landoj kun ambasadejoj de Tajvano.
Malhelblua: Landoj kaj regionoj kun reprezentejoj de Tajvano.
Hela: Landoj kaj regionoj kie reprezentejoj estas malestablitaj.
Origine Usono kaj kelkaj aliaj landoj agnoskis Respublikon Ĉinion kiel la solan reprezentanton de la ĉina popolo kaj ĝis 1971 Tajvano estis membro de la Unuiĝintaj Nacioj. Sed ekonomia kaj politika fortiĝo de la Popola Respubliko Ĉinio (ĈPR) detruis iliajn esperojn pri baldaŭa kolapso de la komunista reĝimo en Pekino, kaj la 1-an de januaro 1979 Usono oficiale starigis diplomatiajn rilatojn kun ĈPR. Lokon de Tajvano en Unuiĝintaj Nacioj kaj la aliaj internaciaj organizaĵoj okupis ĈPR. Pekino oficiale proklamis politikon de "Unueca Ĉinio", kadre de kiu agnosko de ĈPR kiel la sola reprezentanto de la ĉina popolo iĝis antaŭkondiĉo de la diplomatiaj rilatoj kun ĈPR. Pro tio preskaŭ ĉiuj landoj rompis diplomatiajn rilatojn kun Tajvano kaj agnoskis ĝin nura provinco de ĈPR[4].
En 2023 nur Vatikano kaj 12 landoj-membroj de la Unuiĝintaj Nacioj havis kompletajn diplomatiajn rilatojn kun Tajvano kaj plejparte tio estis landoj etaj kaj malriĉaj, do influeblaj per la tiel nomata "dolara diplomatio" kiel amaskomunikiloj nomis klopodojn de Tajvano ricevi diplomatian agnoskon interŝanĝe al ekonomia subteno. En 2005 diplomatiajn rilatojn kun Tajvano rompis Senegalo kaj Grenado, en 2006 — Ĉado, en 2007 — Kostariko, en 2008 — Malavio, en 2013 — Gambio, en 2016 — Santomeo kaj Principeo, en 2017 — Panamo, en 2018 — Salvadoro, Domingo kaj Burkino, en 2019 — la Salomonoj kaj Kiribato, en 2023 — Honduro[5].
Iuj landoj plurfoje rompadis kaj restarigadis la diplomatiajn rilatojn kun Tajvano, sekvante ŝanĝojn de siaj registaroj kaj ekstera politiko. Tiel Burkino establis la rilatojn kun Tajvano en 1961 (sekvan jaron post sia sendependiĝo), rompis ilin post puĉo en 1973, reestablis post alia puĉo en 1994 kaj denove rompis en 2018[6]. Ekde tiam Lesoto estas la sola lando en Afriko, kiu ankoraŭ havas diplomatiajn rilatojn kun Tajvano[7].
Tamen por iel praktike interagi kun Tajvano, ĉirkaŭ 50 landoj havas tie reprezentejojn, kiuj efektivigas plejparton de la funkccioj propraj al ambasadejo aŭ konsulejo. Tajvano reciproke havas reprezentejojn en pluraj landoj, kutime nomanate ilin "reprezentejo de Tajpejo". Ofte aliaj landoj kaj internaciaj organizaĵoj por priskribi Tajvanon uzas la vortumon "Ĉina Tajpejo"[4]. En amaskomunikiloj de ĈPR oni kutime parolas pri "alia bordo" dum al la internaciaj amaskomunikiloj kaj neregistaraj organizaĵoj estas rekomendite uzi vortumon ne "Ĉina Tajpejo" (kio povus esti traktata kiel identigo etna, ne nacia), sed "Ĉinio Tajpejo", kio klare difinas la insulon kiel unu el la regionoj de ĈPR[8].
Tajvano partoprenas la Olimpikojn ekde 1932, sed en 1976 kaj 1980 ĝi bojkotis la Ludojn, ĉar al ĝia teamo estis malpermesite uzi la nomon Respubliko Ĉinio. En 1981 en Laŭzano inter la Tajvana Olimpika Komitato kaj la Internacia Olimpika Komitato estis subskribita interkonsento. Ekde tiam anstataŭ la flago de Tajvano estas uzata la flago de la Ĉina Tajpeja Olimpika Komitato[8].
Lingvoj
Por la parolingva ortografia sistemo : vidu Pe̍h-ōe-jī
La ĉefaj lingvoj parolataj en Tajvano estas la ĉina normlingvo (oficiala lingvo de Respubliko Ĉinio), la hokiena (ofte nomata ankaŭ "la tajvana"), la hakaa, kaj la diversaj indiĝenaj lingvoj. Dum en ĈPR oni adaptis la simpligitan skribon, tiuj reformoj ne okazis en Tajvano. El tio sekvas, ke oni skribas la ĉinajn lingvojn en tradicia skribo en Tajvano.
Esperanto-movado
Estis aperita en 1913, en tiama Formoso, dum la Japano regada, ESPERANTA LIBRETO eldonita per hektografio. Enhavis unuan paĝon, skribitan per la ĉina lingvo. Dua paĝo enhavas vortojn kaj notojn de himno al Mikado; tria paĝo “ La Espero". Sekvas proverboj, fabeloj kaj legendoj, kaj humoraĵoj. Lasta paĝo, reklamoj de Esperantaj Gazetoj.” Ekzistas grupo de Esperanto-parolantoj en Tajvano kiu interalie jam organizis Esperantan Festivalon de la Tajvana Literaturo.
Geografio
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Geografio de Tajvano.Tajvanon apartigas disde Ĉeftera Ĉinio la Tajvana Markolo.
Urboj
Ekonomio
Tajvano estas karakterizita kiel eksport-orientita kapitalisma-entreprenista ekonomio, kun malalta inflacio kaj senlaborecoprocento. Dum la lastaj tri jardekoj, la ekonomio de Tajvano kreskis kun rapideco de ĉirkaŭ 8% jare. Ekde la 1950-aj jaroj, kiam Tajvano ricevis masivan ekonomian helpon de Usono, ĝia industrio disvolviĝis rapide. La parto de agrikulturo en la malneta enlanda produkto malpliiĝis de 35% en la 1950-aj jaroj al nur 2.7% hodiaŭ.
Rilate al siaj aliaj najbaroj, Tajvano ne estis grave trafita de la financa krizo de 1997 en Azio. Alia faktoro, kiu distingas ĝin de siaj najbaroj, estas la fakto, ke ĝia ekonomio baziĝas ĉefe sur malgrandaj kaj mezgrandaj entreprenoj, kaj ne sur gigantaj korporacioj, kiuj regas la ekonomiojn de Japanio kaj Sud-Koreio, ekzemple.
Tajvano estas unu el la plej gravaj eksportantoj de elektraj aparatoj, maŝinaro, komputila aparataro (kiel procesoroj kaj likvokristala ekrano) kaj aliaj industriaj produktoj. Ĝiaj kvin plej grandaj komercaj partneroj estas la Ĉinio, Usono, Honkongo, Japanio kaj Singapuro, la loka valuto estas la tajvana dolaro, kaj ĝi estas membro de la Monda Komerca Organizo (MKO).
La ekonomia prospero rezultigis investon de tajvana kapitalo en la najbaraj landoj en Orienta Azio, inkluzive de Ĉinio, kiu provizas tajvanan industrion per granda kvanto da laborantaj manoj. La interspaco inter la ekonomia graveco de Tajvano por ĝia granda rivalo, kaj la konstanta politika streĉiĝo kiu regas inter ĝi kaj Ĉinio, finfine kondukas al la recesio de la politika konflikto, kaj la konservado de la streĉa status quo inter la landoj. Tajvano estas inkludita en la listo de la kvar tigroj de Azio kune kun Honkongo, Sud-Koreio kaj Singapuro.
La telekomunika merkato en la Respubliko estas regata de Chunghwa Telecom, kiu antaŭe estis parto de registara ministerio kaj estis privatigita dum 1996. La nacia flugkompanio de Tajvano estas China Airlines.
Socio
Laŭ la Tutmonda Feliĉo-Raporto 2022, publikigita de la Reto de Solvoj por Daŭripova Evoluo de la Unuiĝintaj Nacioj, Tajvano estas la 26-a plej feliĉa nacio en la mondo kaj la plej feliĉa en Orienta Azio[9].
Etnaj grupoj
La ĉefaj etnaj grupoj en Tajvano estas ĉinoj (96.45%) kaj tajvanaj indiĝenoj (2.45%). Krome estas minoritataj etnoj el Kontinenta Ĉinio, Honkongano, Makaano, kaj eksterlandanoj (1.10% entute).
Inter etnografiaj grupoj de ĉinoj estas hokloj, la hakaoj (19.3%), kaj postmilitaj migrintoj. La postmilitaj migrintoj signifas la popoloj, kiuj venis al Tajvano kun la Kuomintanga registaro post la Dua Mondmilito kaj la sekva Enlanda Milito de Ĉinio.
Sub la indiĝenoj estas diversaj popoloj. La ĉefaj grupoj estas Amis, Atajaloj, Paiwan, Bunun, Pujumoj, Rukai, Cou, Saisiyat, Yami, Thau, Kebalan, Truku, Sakizaya, Sedekoj, Hla’alua, Kanakanavu. Ankaŭ estas ebenlandaj indiĝenoj.[10]
Edukado
Universitatoj
Referencoj
Vidu ankaŭ
Eksteraj ligiloj
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
