From Wikipedia, the free encyclopedia
Informo estas scio aŭ scieblaĵo konsiderata rilate al ĝia transdonado aŭ konservado. En Esperanto la substantivo deriviĝas de la verbo informi, kiu signifas doni sciigon aŭ klarigon. Apartan gravecon la nocio havas en informadiko, kies centra objekto ĝi estas. Tiel komputiloj en siaj tre diversaj tipoj en la nuntempa socio iugrade anstataŭis bibliotekojn kiel ĉefa informofonto.
Informo estas la nomo per kiu oni konas organizitan aron de datenoj procezitaj kiuj konstituas mesaĝon kiu ŝanĝas la staton de sciaro de la subjekto aŭ sistemo kiu ricevas tiun mesaĝon. Estas diversaj fokusoj por la studado de la informaro:
Informacio estas faka termino, kiu rilatas al la kvanta aspekto de informo, kiu estas mezurebla per la dubaza logaritmo de ĝia malprobablo, log2(1/p), kaj kies unuo estas bito[1].
La sentaj datenoj post siaj percepto kaj procezoj konstituas informon kiu ŝanĝas la staton de sciaro, kio permesis la individuojn kaj sistemojn, kiuj posedas tiun novan staton de sciaro, ekhavi decidojn kongruajn kun tiu sciaro.
El la vidpunkto de la scienco de la komputiko, la informo estas eksplicita sciaro ekfarita de ĉu vivantuloj ĉu sistemoj spertaj kiel rezulto de interagado kun la medio aŭ sentaj perceptoj de la sama medio. Dekomence la informaro, diference de la datenoj aŭ de la sentaj perceptoj, havas utilan strukturon kiu modifos la postan interagadon de tiu, kiu posedas tiun informaron, kun sia medio.
La vorto deriviĝas de la latina verbo informare, kiu signifas "formi menson", "instrui". La latina substantivo informatio jam estis uzata en la signifo "koncepto" aŭ "ideo". Fakte la proponita neologismo «informacio» derivus de la latina substantivo informatio(-nis) (siavice de la verbo informare, kun la menciita signifo «formi menson», «formigi», «instrui», «lernigi»). Jam en latino la vorto informationis estis uzita por indiki «koncepton» aŭ «ideon», sed ne klaras ĉu tia vorto influis en la moderna disvolvigo de la vorto «informo».
Aliflanke la greka vorto koresponda estis greke μορφή (morfè, el kiu per metatezo aperis la latina vorto «forma»), aŭ alivorte greke εἶδος (éidos, el kiu derivas la latina «idea»), tio estas: «ideo», «koncepto» aŭ «formo», «bildo»; el kiuj la dua vorto estis rimarkinde uzata teknike en la filozofia medio fare de Platono kaj Aristotelo por indiki la idealan identecon aŭ esenco de io. Eidos estas ankaŭ asociebla al «pensaro», «aserto» aŭ «koncepto».[2]
Malgraŭ sia elementa difino, la nocio "informo" estas interpretebla el diversaj vidpunktoj. Pri ili okupiĝas diversaj sciencoj, precipe la informoteorio, la telekomunikado, la komunikadtekniko, la semiotiko kaj la sciteorio.
Informoteorio, fondita esence de Claude Shannon, okupiĝas pri la mezurado de inform-enhavo, nomata ankaŭ per la proponita neologismo "informacio". Ĝi konsideras la transdonon (sendon) de informo laŭ la efiko al la ricevanto. La informo estas en mesaĝo, kies ricevanto interpretas ĝin kaj uzas ĝin por ŝanĝi sian scion. Tiu efiko dependas ne nur de la enhavo de la mesaĝo, sed ankaŭ de la antaŭa sciaro de la ricevanto; do la sama mesaĝo povas doni malsaman informon, kaj malsame da informacio, al malsamaj ricevantoj. Kiam la sama mesaĝo estas sendita duan fojon al la sama ricevanto, ĝi tute ne havas informon por li (aŭ maksimume la informon, kiun iu sendis al li dufoje la saman mesaĝon).
Komunikadtekniko okupiĝas pri la transdono de mesaĝoj sendepende de la inform-enhavo; por ĝi gravas la portanto de mesaĝo (komunikilo; ekz. papero, telefona linio). Kiam la sama mesaĝo duan fojon trairas la saman komunikan kanalon, ĝi estas komunikad-teknike nova mesaĝo. La komunikadtekniko povas uzi la informoteorion por pliefikigi la sendadon, ekzemple per densigo de mesaĝoj.
Semiotiko esploras la signojn uzatajn por komuniki informon kaj ilian signifon. Semiotikistoj ofte kritikas, ke la informoteorio neglektas aŭ ignoras la signifon de informo.
Sciteorio filozofie esploras, kio estas scio kaj kiel ĝi ekestas. Laŭ multaj sciteoriistoj scio estas pli ol nura akiro de informo; interalie ĝi implicas la verecon de scio, kiu ne gravas por la informoteorio.
Eblas konsideri informon je diversaj niveloj de ĝia interpretado. Tiuj niveloj troviĝas en la homa kompreno, sed utilas ankaŭ en la informadiko. Ĝenerale oni distingas kvar nivelojn:
Tiuj kvar niveloj ne strikte respondas al la menciitaj sciencaj aliroj; tamen eblas diri, ke pri kodado okupiĝas precipe la komunikadtekniko, pri sintakso la (homa) lingvistiko kaj la teorio de formalaj lingvoj. Ni konsideru la kvar nivelojn laŭ la simpla mesaĝo "pluvas".
Depende de la mesaĝportanto la mesaĝo "pluvas" povas esti diversmaniere kodita. Ĝi povas esti skribita sur papero, parolata, kodata en retmesaĝo; en ĉi-lasta okazo ĝi estas kodita laŭ la kodo Askio, do konsistas el jenaj ses bitokoj (dekume notitaj): 112-108-117-118-97-115. Ĉi ĉiuj kodadoj estas tute malsamaj; tamen ili difinas, se neglekti la kodadon, la saman mesaĝon. Eblas konverti mesaĝojn inter diversaj kodoj, ekzemple presante retmesaĝon sur paperon.
Sur pli alta nivelo konstateblas, ke la mesaĝo havas strukturon: Laŭ la fundamenta notacio ĝi estas analizebla kiel "pluv/as", do konsistas el la radiko "pluv" kaj la finaĵo "as". Tiu sintaksa analizo eblas nur kun la krominformo, ke la mesaĝo estas en Esperanto; en alia lingvo la strukturo povas esti malsama aŭ tute ne ekzistanta. Ekzemple la vorto "espero" en Esperanto estas substantivo, sed en la hispana ĝi estas verbo ("mi atendas").
Je semantika nivelo eblas konkludi el la mesaĝo, ke ĝi temas pri afero nuntempa aŭ ĝenerala (pro "as") kaj pri manifestiĝo de pluvo, do likva atmosfera precipitaĵo aŭ simple "akvo falanta de la ĉielo". Tiunivele la mesaĝo estas identa al ĝia traduko en aliaj lingvoj. Tiu konsidero baziĝas sur konceptoj kiel signifo, senco ktp. Ĝenerale la signifoj kiuj aperas en la vortaroj estas kombinataj pere de la sintaksa strukturo.
Kvankam la semantiko ebligis trovi la "signifon" de la mesaĝo, multaj dirus, ke tian interpretadon povus fari komputilo, kiu neniel scias, kio estas pluvo. Tiuokaze la "signifo" estus nur amaso da bitoj. Vera signifo ekestas nur, kiam la mesaĝo iel efikas. Pri tio okupiĝas la pragmatiko.
Eble efiko de la mesaĝo "pluvas" estas, ke la ricevanto decidas uzi ombrelon aŭ pluvmantelon. Ankaŭ eblas, ke li decidas resti hejme anstataŭ iri eksteren, aŭ meti sian aŭton eksteren, por ke la pluvo lavu ĝin. Eble tute ne ekzistas efiko, ĉar la ricevanto jam sciis, ke pluvas.
Informo estas strikte difinita eco de fizikaj sistemoj, kiu servas por priskribi diversajn fenomenojn, ekzemple entropion. La formulo por kalkuli la entropion de fermita sistemo estas identa al tiu por kalkuli la inform-enhavon (laŭ la teorio de Shannon) de mesaĝo; tial ankaŭ tiu inform-enhavo (pli precize ĝia malo) foje nomiĝas entropio.
La dua leĝo de termodinamiko esence diras, ke la entropio de fermita (izolita) sistemo emas kreski laŭ la tempo, do ke inverse ĝia informacio (inform-enhavo) malkreskas. Ekzemplo estas du gasboteloj, unu kun alta kaj unu kun malalta gaspremo, kiujn oni konektas: La gaso fluas el la unua en la duan ujon ĝis egaliĝo de la premoj, kaj la informo, kiu botelo komence havis pli altan premon, estas perdita. Neniam okazas (laŭ niaj spertoj), ke gaso en du konektitaj boteloj kolektiĝas en nur unu el ili.
Tiu malkresko de informo laŭ la tempo estas makroskopa fenomeno. En la kvantuma fiziko ne ekzistas io, kio klarigas la perdon de informo.
Skulptaĵo dediĉita al la entropio, ĉe la universitato de Monterejo (Meksiko), konsistas el traboj komplekse ligitaj al alta kolono; ĝi simbolas, ke tia strukturo estas facile detruebla, sed praktike neniam ekestas de si mem en izolita sistemo.
La progresoj de la komputiltekniko ebligis konstantan kreskadon de la kapablo konservi informojn. En 1986 la teknika inform-kapacito tutmonda estis ĉirkaŭ 2,6 eksabitokoj (2,61018 B); tio estis por ĉiu homo 539 MB. Ĝis 2007 tiu kapacito kreskis al 295 eksabitokoj, pli ol 40 GB por ĉiu homo[3]. La nombroj estas pri optimume densigitaj datenoj. En 2007, 94 % de la memorkapacito estis cifereca.
En 2010 usonanoj alŝutis ĉiutage ĉ. 40–45 petabitokojn (1015 B) da fotoj al retejoj. Tiu taga kvanto proksimume egalas al la sumo de ĉiuj tekstoj, kiuj estis verkitaj en la historio de la homaro: 50 petabitokoj[4].
Vidu ankaŭ: Intelekta propraĵo
Laŭ la proverbo "scio estas potenco" informo povas esti valora. Kiam, ekzemple, homo verkas libron enhavantan utilajn informojn, aliaj pretas pagi por ricevi tiun informon. Same komercisto, kiu opinias, ke kelkaj informoj pri lia klientaro ŝparos al li monon pri reklamado, pretas pagi por tiaj informoj.
La teknika progreso igis la kopiadon de ciferecaj informoj ekstreme facila kaj malmultekosta. Tial iĝis malfacile protekti la "intelektan propraĵon" de homoj kontraŭ misuzo.
Alia problemo estas la "informa memregado" de homoj. La moderna tekniko igis la kolektadon, konservadon kaj interligadon de datenoj tre facila kaj malmultekosta. Tiel informoj pri individua homo, kiuj izolite signifas nenion, povas kunigite akiri signifon. Oni nomas tiun fenomenon "vitra homo", homo, kies internaj aferoj estas publike videblaj. Tiu fenomeno ekestis, ĉar la kostoj de la kolektado de tiaj informoj iĝis malpli grandaj ol ilia ebla valoro.
La malkovro kaj malĉifrado de la genetika kodo pruvis, ke la informoj hereditaj dum la reproduktado de vivuloj estas koditaj en kemia substanco, ordinare DNA. Ĝi estas unudimensia vico de alkalaj radikaloj (nukleotidoj), kiuj povas alpreni unu el kvar tipoj (Nukleobazoj nomataj A/C/G/T en DNA kaj A/C/G/U en RNA). Montriĝis, ke la teknika teorio de informo kaj kodado estas perfekte aplikebla al ĝi. Ĉiu nukleotido do kodas 2 bitojn, sed ĉar po tri nukleotido kodas unu el 20 aminoacidoj, la vera inform-enhavo estas malpli granda.
Tiu genetika kodo estas, kun malmultaj esceptoj, universala sur Tero; ĝi identas en ĉiuj specioj. Ĝi estas arbitra, do ne ekzistas iu ĥemia kialo, pro kiu ĝi devas esti tia kaj ne alia. Tial oni supozas, ke ĝi ekestis nur unufoje en la evolucio sur la tero, kaj ke ĉiuj vivuloj heredis ĝin de tiu pra-organismo.
Ĉiu vivanta ĉelo enhavas "malkodilon" por la genetika kodo, do meĥanismon, kiu kapablas transformi genetikan informon al aminoacidoj kaj tiel al proteinoj. Inversa meĥanismo, kiu genetike kodas ekzistantan proteinon, neniam estis trovita. Tial la biologio supozas, ke organismoj ne povas heredigi informojn aŭ ecojn, kiujn ili akiris dum sia individua vivo.
Laŭ la homa genara projekto, la homa genaro povus, laŭ sia fizika grandeco, kodi ĉ. 750 MB[5]. Praktike, pro redundo, ĝi enhavas multe malpli. Unue sciencistoj pensis de la cetero estas genara rubaĵo, sed poste estis trovita ke ĝi estas la restaĵoj de la enfiltritaj genetikaj kodoj de virusoj kiuj dum la historio de vivulo kaŭzas infektaj malsanoj. [fonto bezonta]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Informteorio.Informteorio aŭ informa teorio, ne aparte specifita, estas la komuna nomo pri la "teorio de informoj" de Claude Shannon, kiu estas probabloteorio por kvantigi la averaĝajn informojn en aro da mesaĝoj, kies komputila kodigo sekvas precizan statistikan distribuon. Ĉi tiu kampo havas sian sciencan originon kun Claude Shannon, kiu estas la fondinta patro per sia artikolo A Mathematical Theory of Communication (Matematika Teorio de Komunikado) eldonita en 1948.
Gravaj branĉoj de la informteorio de Shannon inkludas:
En pli ĝenerala senco, informteorio estas teorio celanta kvantigi kaj kvalifiki la nocion de enhavo pri informoj ĉeestantaj en aro da datenoj. Kiel tia, ekzistas alia teorio de informoj: la "algoritma teorio de informoj", kreita de Kolmogorov, Solomonov kaj Gregory Chaitin komence de la 1960-aj jaroj.
En la homaj socioj kaj en granda parto de kelkaj socioj de animaloj, la informo havas efikon sur la rilatoj inter la diversaj individuoj. En difinita socio la konduto de ĉiu individuo antaŭ kelkaj aliaj individuoj povas esti ŝanĝita depende de la informo disponebla fare de la dekomence menciita individuo. Pro tio, la socia studo de la informado referencas al la aspektoj rilataj kun la variigo de la konduto se estas posedo de diferencaj informoj.
Por Gilles Deleuze, la socia informo estas sistemo por kontrolo, ĉar ĝi estas la propagado de agadkonsiloj kiun oni devas krei, ŝajnigi kredi kaj sekvi aŭ ŝajnigi sekvi. Tial la informo estas organizita aro de datumoj kapabla ŝanĝi la stato de sciaro en la direkto de la transmisiitaj agadkonsiloj.
Ĝenerale la informo havas internan strukturon kaj povas esti konsiderata laŭ variaj jenaj karakteroj:
La historio de la informado estas asociata al la manieroj de sia produktado, traktado kaj transmisio. Ekzemplo de kronologio de tiu historio per izola detalaro povas esti la jena:
Oni konsideras, ke la generado kaj/aŭ akirado de informo klopodas la jenajn celojn:
Pri la tria afero, la informo kiel vojo por alveni al la sciaro, devas esti prilaborita por fari ĝin uzebla aŭ disponebla (tiu empiria procezo estas nomata "dokumentigo" kaj ĝi havas proprajn metodojn kaj instrumentojn); krome oni devas konsideri ankaŭ, ke la informo per si mem ne havigas al la individuo pli altan nivelon de sciaro: estas la individuo mem kiu valorigas tion kio gravas el la informo, organizas ĝin kaj konvertas ĝin en utila sciaro. La datumo, tiel nomita, estas per si mem nur unu «prefikso» de la informo, tio estas, ĝi estas nur unu antaŭelemento necesa por povi akiri la veran informon.
Novaĵo estas la rakonto aŭ redakto de informa teksto kiun oni deziras disvastigi per ties propraj reguloj de konstruado kiu referencas al fakto nova, netipa aŭ eksterordinara - aŭ al la rilato inter faktoj novaj, netipaj aŭ/kaj eksterordinaraj -, okazinta ene de komunumo aŭ difinita specifa medio, kio faras, ke ĝi atingas meriton por disvastigo. Dekomence en la unuaj gazetoj de la epoko de la Klerismo oni deklaris intencojn por disvastigo de informo, sed en la praktiko, tiu informcelo estis trempita en ideologiaj interesoj.[15]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Propagando.La kontrolo kaj la manipulado de la informo estas unu de la plej povaj rimedoj uzataj de la ŝtatoj kaj de ties registaroj (kaj de la ĉirkaŭaj premgrupoj, kaj poraj kaj malporaj) por helpi la ĝeneralan akcepton de ties politikoj. Partikulare la totalismaj kaj aŭtoritatemaj registaroj klopodas la monopolon de la informado por helpi la akcepton de siaj politikoj. La informo havas kiel celo diskonigi la faktojn laŭ maniero kaj efektiva kaj senpartia, dum la propagando celas akiri sekvantojn por atingi celon, sen atenti pri la vereco de la informitaj faktoj. Tiel la propagando konkurencas kun la rajto al justa kaj ĝusta informo por esti povinstrumento.[16]
En fiziko ekzistas forta konekto inter entropio kaj informo:
Ekzistas proverbo pri informado en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof[17]:
 |
|
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
