Ωρεοί

Οι Ωρεοί είναι χωριό της Βόρειας Εύβοιας. Έχει υψόμετρο 10 μέτρα και βρίσκεται 5 χιλιόμετρα δυτικά της Ιστιαίας, στις ακτές του ομώνυμου όρμου στον Δίαυλο Ωρεών. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους και την πρώτη διοικητική διαίρεση οι Ωρεοί ανήκαν στον δήμο Ιστιαίων όπου παρέμειναν μέχρι το 1912 οπότε αναγνωρίστηκαν ως κοινότητα Ωρεών. Το 1997 σύμφωνα με το Σχέδιο Καποδίστριας έγιναν έδρα του ομώνυμου δήμου που περιλάμβανε τους Ωρεούς, τον Ταξιάρχη, τον Νέο Πύργο και την Καστανιώτισσα. Από το 2011, με το πρόγραμμα Καλλικράτης, αποτελούν δημοτική ενότητα του δήμου Ιστιαίας-Αιδηψού της περιφερειακής ενότητας Εύβοιας στην Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας

Ωρεοί
Ωρεοί Ωρεοί
Χάρτης
Διοίκηση
Χώρα	Ελλάδα
Αποκεντρωμένη Διοίκηση	Θεσσαλίας-Στερεάς Ελλάδας
Περιφέρεια	Στερεάς Ελλάδας
Περιφερειακή Ενότητα	Ευβοίας
Δήμος	Ιστιαίας-Αιδηψού
Δημοτική Ενότητα	Ωρεών
Γεωγραφία
Γεωγραφικό διαμέρισμα	Στερεά Ελλάδα
Νομός	Ευβοίας
Υψόμετρο	10 μέτρα
Πληθυσμός
Μόνιμος	1.136
Έτος απογραφής	2021
Πληροφορίες
Ταχ. κώδικας	34200
Τηλ. κωδικός	2226
https://www.oreoi.gr/
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Ονομασία

Υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις εκδοχές για την προέλευση του ονόματος «Ωρεοί». Πιθανά να προέρχεται από τη λέξη ώρα-ώρη που σημαίνει φροντίδα, μέριμνα και το ρήμα ωρεύω που σημαίνει φροντίζω κάποιον, που κατά παρετυμολογία έγινε ωρεώ-ωρεός που σημαίνει επιβλέπω. Ίσως το όνομα να δόθηκε από την δυναστεία των Ωρεών ή από τον πρώτο βασιλιά τον Ωρεό, αδελφό της Ιστιαίας. Ίσως να προήλθε από παρετυμολογία της λέξης Ωρέους που κάποιοι έγραφαν Ωραίους γιατί θεωρούσαν και έλεγαν : «Οι τόποι μας είναι ωραίοι».

Ιστορία

Οι Ωρεοί μαζί με την Ιστιαία αποτελούν τις σημαντικότερες ιστορικές πόλεις της Βόρειας Εύβοιας. Είχαν στενές σχέσεις μεταξύ τους και η περίπου ίδια ιστορία τους χάνεται στους αιώνες. ^[1] Πολλά είναι τα γεγονότα που αναφέρονται από ιστορικούς για την πόλη των Ωρεών. Η μεγαλύτερη ακμή του αρχαίου Ωρεού αρχίζει το 446 όταν οι Αθηναίοι κατέστρεψαν την Ιστιαία επειδή είχε αποστατήσει από την Αθηναϊκή Συμμαχία και ανάγκασαν τους κατοίκους της σε εκπατρισμό. Στη συνέχεια προχώρησαν στην εγκατάσταση σε αυτή 2.000 κληρούχων από την Αττική και άλλες περιοχές της Εύβοιας και την μετονόμασαν σε Ωρεούς ή Ωρεός. Μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο επέστρεψαν οι πρώτοι κάτοικοι.^[2] Επίσης το 446 αναφέρεται ως έτος ίδρυσης των Ωρεών μετά την καταστροφή της Ιστιαίας. ^[3] Το 397 π.Χ. ανατράπηκε, με τη βοήθεια Αθηναίων και Θηβαίων, το ολιγαρχικό καθεστώς που είχαν επιβάλει οι Σπαρτιάτες. Η Ωρεός έγινε πεδίο συγκρούσεων την περίοδο των επιγόνων του Μ. Αλεξάνδρου. Το 313 ο Κάσσανδρος πολιόρκησε την Ωρεό επιδιώκοντας με την άλωση της να αποτρέψει την είσοδο του αντιπάλου του Αντίγονου στον Ευβοϊκό κόλπο.

Πολλά είναι τα γεγονότα που είχαν σχέση με την Ωρεό κατά την περίοδο των πολέμων Ρωμαίων και Φιλίππου Ε΄της Μακεδονίας. Οι Ρωμαίοι με τον ανθύπατο Σουλπίκιο και τον βασιλιά της Περγάμου Άτταλο έπλευσαν από τη Σκόπελο προς την Ωρεό με ισχυρό στόλο. Η επιτυχία των Ρωμαίων ήταν εύκολη, αφού πολλοί από τους κατοίκους ήταν φιλικοί με τους Ρωμαίους. Αργότερα έγινε ξανά επίθεση από τους Ρωμαίους και τον Άτταλο. Αυτή την φορά έκαναν επίθεση από αντίθετες πλευρές εναντίον της Ωρεό και την κυρίευσαν χρησιμοποιώντας καταπέλτες και κριούς. Ο επικεφαλής των Ρωμαίων, σε αυτή την επίθεση ήταν ο Οτίλιος Τάπππουλος, που αντάμειψε το σύμμαχό του παραχωρώντας του την πόλη. Ο Άτταλος πήρε τότε ως λάφυρα αγάλματα που κοσμούσαν την Ωρεό και τα μετέφερε στην Πέργαμο, όπου και τα έστησε σε ανάμνηση της νίκης του στην Εύβοια. Το 208 ανακαταλήφθηκε από τον βασιλιά της Μακεδονίας αλλά μετά τη μάχη στη θέση «Κυνός Κεφαλές» το 197 παραδόθηκε, όπως και ολόκληρη η Εύβοια, στους Ρωμαίους.

Το 196 π.Χ η Ρωμαϊκή Συγκλητος αποφάσισε η πόλη της Ωρεού να παραμείνει ανεξάρτητη και το 194 π.Χ ο ύπατος Φλαμινίνος απέσυρε τη φρουρά από την πόλη. Στα χρόνια που ακολούθησαν η Ωρεό έγινε ισχυρή ναυτική βάση των Ρωμαίων.

Μετά την άλωση της Χαλκίδας από τον Μωάμεθ η Ωρεός θα περάσει στους Τούρκους μέχρι την απελευθέρωση το 1833. Τελευταίος Τούρκος ιδιοκτήτης φέρεται ο Χασάν μπέης, ο οποίος δεν πούλησε το χωριό στους κατοίκους του, όπως οι άλλοι ομοεθνείς του. Το πιο πιθανό είναι να πουλήθηκε μετά το 1850 και μάλιστα τμηματικώς. Το λιμάνι των Ωρεών στον πόλεμο του 1897 και στους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13 ήταν η κύρια βάση του ελληνικού πολεμικού ναυτικού.

Αξιοθέατα

Ο Ταύρος των Ωρεών βρέθηκε τον Αύγουστο του 1965 στη θάλασσα κατά τη διάρκεια εργασιών επέκτασης του λιμανιού. Ο ταύρος βρέθηκε μεταξύ του λιμανιού και του εργοταξίου Κουκούλη, στο μέσον περίπου της απόστασης, μέρος δε αυτού εξείχε από την άμμο και επάνω στο μέρος αυτό χτυπούσαν τα χταπόδια επί δεκαετίες, αγνοώντας περί τίνος επρόκειτο. Η τοποθέτηση του στο βάθρο ολοκληρώθηκε στις 22 Οκτωβρίου 1966.

Πρόκειται για ένα ολόγλυφο ανάθημα φυσικού μεγέθους που παριστάνει ταύρο σε στάση επίθεσης. Είναι κατασκευασμένος από λευκό πεντελικό μάρμαρο και ζυγίζει περίπου 4,8 τόνους. Αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα σε όγκο και βάρος γλυπτά που έχουν βρεθεί στον ελλαδικό χώρο. Ο αρχαίος γλύπτης επεξεργάστηκε έναν αρχικό όγκο μαρμάρου περίπου 8 τόνων. Οι διαστάσεις του γλυπτού είναι 3,20 μ μήκος, σωζόμενο ύψος 1,30 μ και πλάτος 0,75 μ. Οι διαστάσεις του βάθρου είναι 3,20μ μήκος, 1,30 μ ύψος και 1,15 μ πλάτος. Η πίσω αθέατη πλευρά του ταύρου είναι ημίεργη.

Το γλυπτό σώζεται σχεδόν ακέραιο, με εξαίρεση τα ένθετα κέρατα (που ήταν κατασκευασμένα από άλλο υλικό, πιθανότατα από μάρμαρο άλλου χρώματος), τμήμα της ουράς και τα πόδια, τα οποία έχουν σπάσει από τον μηρό και κάτω, προφανώς γιατί δεν είχαν την ίδια αντοχή με το συμπαγές υπόλοιπο σώμα, κατά την πτώση του στη θάλασσα. Τα μέλη αυτά δεν έχουν βρεθεί. Ο Ταύρος είχε αποδοθεί με εξαιρετική φυσικότητα και ζωντάνια. Πρόκειται για δημιούργημα σπουδαίου καλλιτέχνη. Η κατασκευή του χρονολογείται στον 4ο π.Χ. αιώνα και κατά πάσα πιθανότητα κατασκευάστηκε σε κάποιο αττικό εργαστήριο και έπειτα μεταφέρθηκε στους Ωρεούς. Ενδεχομένως, ήταν ανάθημα σε ιερό ή ίσως κοσμούσε κάποιο ταφικό μνημείο ενός επιφανούς πολίτη των Ωρεών. Μια τρίτη εκδοχή είναι ότι υπήρξε το σύμβολο της αρχαίας πόλης ή αποτελούσε αφιέρωμα στην ίδρυση της Ευβοϊκής συμπολιτείας, σύμβολο ολόκληρης της Εύβοιας, εκπρόσωπο της τέχνης και της δύναμης του νησιού. Το πιθανότερο όμως είναι, ότι υπήρξε ένα εκ των δύο αγαλμάτων που κατά την αρχαία ελληνική παράδοση φύλαγαν την είσοδο των λιμένων.

Στην περιοχή που βρέθηκε ο βυθός έχει διαφορετική μορφολογια, πετρώδη, (στα σκαλακια) σε αντίθεση με την αμμώδη του υπολοίπου βυθού και στο βυθό αυτό ο οποίος είναι και υπερυψωμένο υπάρχουν πέτρες ίσως από παλαιά δόμηση. Επίσης κατά την κατασκευή του ικριώματος, αναφέρονταν από τους παλαιότερους ύπαρξη ερειπίων νεκροταφείου. Για το εν λόγο γλυπτό που είναι ένα έργο τέχνης απαράμιλλης τεχνικής κατασκευής αλλά ακόμη μεγαλύτερης ιστορικής αξίας , θέλω να δώσω μια άλλη ιστορική διάσταση - εκδοχή.. Κατά αρχάς μπορούμε μετά βεβαιότητας να πούμε ότι το γλυπτό δεν το "έβγαλε" η θάλασσα μετά από κάποιο ναυάγιο ( όπως στα γλυπτά του " Αρτεμισίου " ,έτσι λοιπόν καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το γλυπτό ήταν τοποθετημένο εκεί κοντά και ο μόνος χώρος που θα μπορούσε να είχε τοποθετηθεί ήταν ο τεχνητός λόφος που σήμερα φέρει το όνομα "Κάστρο των Ωρεών ". Τι ήταν λοιπόν αυτός ο λόφος ??. Ο λόφος αυτός είναι κοινά αποδεκτό ότι έχει κατασκευασθεί από ανθρώπινα χέρια και προσωπικά εικάζω ότι αρχικά ήταν ένα τεράστιο αντιπλημμυρικό έργο πιθανότατα να το κατασκεύασαν οι Μινύες που είναι εξακριβωμένο ότι κατά την προ Μυκηναϊκή περίοδο κατοίκισαν και στην Βόρεια Εύβοια , εδώ να προσθέσουμε ότι η σημερινή πεδιάδα " Ιστιαίας " μέχρι το 426 π,χ, ήταν λιμνοθάλασσες, άρα λοιπόν η κατασκευή του λόφου ως αντιπλημμυρικό έργο για προστασία ανθρώπων και ζώων κατά την διάρκεια πλημμυρικών φαινομένων δεν πρέπει να αποκλειστεί άλλωστε ο λαός αυτός έχει κατασκευάσει αντίστοιχα έργα σε Βοιωτία και Θεσσαλία . Λίγο πριν το 500 π,χ , Οι Αθηναίοι διαισθανόμενοι τον κίνδυνο από την συνεχώς αυξανόμενη επιρροή της Μακεδονίας στον Ελληνικό κόσμο αλλά κυρίως τον μεγάλο Περσικό κίνδυνο ζήτησαν και έλαβαν από τους πάντα πιστούς συμμάχους τους, τους Λοκρούς, που ζούσαν επί χιλιάδες χρόνια στην παράκτια ζώνη της Βόρειας Εύβοιας, να δημιουργήσουν οχυρωματικά έργα όπως ακρόπολη στη νήσο Αταλάντη ( βυθίστηκε το 426 π,χ,) ,στους σημερινούς Ωρεούς - Νησιώτισσα ,στο σημερινό παλαιόκαστρο Γουβών , στην σημερινή παραλία Ελληνικά ( Αθήνες Διάδες ) ,στο Αρτεμίσιον Ιστιαίας ( το κατέλαβαν βιαίως) και πιθανότατα λοιπόν να εκμεταλλεύτηκαν αυτόν τον τεχνητό λόφο και τον οχύρωσαν , έτσι είχαν την τυπική κυριαρχία στην παράκτια ζώνη της Β. Εύβοιας με μια σειρά από μεγάλα οχυρωματικά έργα .Το 480 π,χ, έχουμε την Περσική εκστρατεία και την τεράστιας σημασίας Ναυμαχία του Αρτεμισίου ,εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι κατά την Περσική επιδρομή εναντίον της Ελλάδος η Μακεδονία τήρησε ουδέτερη στάση και δεν συμμετείχε . Οι Αθηναίοι τιμούσαν πάντα μετά το πέρας κάθε πολέμου τους πεσόντες νεκρούς μαχητές στο πεδίο της μάχης και μια κύρια συνήθειά τους ήταν η κατασκευή Τύμβου. Για τις μάχες με τους Πέρσες έχουμε τον Τύμβο του Μαραθώνα , τον Τύμβο της Σαλαμίνας ,είναι λοιπόν αδύνατον να μην τίμησαν οι Αθηναίοι τους πεσόντες στην τεράστιας σημασίας ναυμαχία του Αρτεμισίου. .Προσωπικά πιστεύω ότι μετά τα Περσικά χρησιμοποίησαν τον λόφο αυτόν ή ένα μέρος του για την κατασκευή Τύμβου προς τιμήν των νεκρών της ναυμαχίας ,ίσως να μην το διέδωσαν αυτό λόγω του ότι μετά από λίγα χρόνια ήρθαν σε πόλεμο με τους τότε συμμάχους τους Σπαρτιάτες ( οι Σπαρτιάτες είχαν τον έλεγχο - διοίκηση των ναυτικών δυνάμεων στο Αρτεμίσιο ) .Όταν λοιπόν οι Μακεδόνες κατέλαβαν την Περσική Αυτοκρατορία και είχαν τον πλήρη έλεγχο στον Ελλαδικό χώρο , η Βόρειος Εύβοια ήταν από τις περιοχές όπου το Μακεδονικό "στοιχείο " υπερείχε και για αυτό οι Μακεδόνες Βασιλείς έχαιραν μεγάλης εκτίμησης ,όπως ο Δημήτριος ο Πολιορκητής που είχε θεοποιηθεί .Έτσι λοιπόν εικάζω ότι περίπου σε αυτή την χρονική περίοδο οι Μακεδόνες θέλοντας να τιμήσουν τους πεσόντες για την θυσία τους εναντίον των Περσών στην ναυμαχία του Αρτεμισίου , έκαναν εργασίες στον Τύμβο για να λαμπρύνουν το μνημείο ,άλλωστε υπάρχει ιστορική αναφορά για ύπαρξη λευκών μαρμάρινων στηλών στην βάση του λόφου - κάτι αντίστοιχο με τον Τύμβο της Αμφίπολης -.και την τοποθέτηση στην κορυφή του Τύμβου ,σύμφωνα με τα δικά τους έθιμα ενός συμβόλου. επέλεξαν για αυτό το σκοπό αντί του δικού τους συμβόλου του λέοντα , τον Ταύρο , το Ιερό ζώο σύμβολο της Εύβοιας προκειμένου με αυτό τον τρόπο να τιμήσουν τους πιστούς συμμάχους τους Ευβοείς .Ο Ταύρος έχει" θέση - στάση" σταθερή αμυντική με ακαριαία επιθετική διάθεση, πράγμα που αντικατοπτρίζει την στάση των Ελληνικών δυνάμεων στην Ναυμαχία του Αρτεμισίου. Το βάθρο όπου ήταν τοποθετημένο το γλυπτό σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές θυμίζει έντονα το αντίστοιχο στην Αμφίπολης .Ο Ταύρος έχει κατασκευασθεί από μάρμαρο Θάσου αλλά σε Αθηναϊκό εργαστήριο δηλαδή οι Μακεδόνες έδωσαν στους Αθηναίους τα υλικά και τα χρήματα για την κατασκευή αυτού του μνημείου προκειμένου να τιμήσουν τους νεκρούς στο Αρτεμίσιο , αυτή είναι μια μοναδική κίνηση αλληλοσεβασμού -εκτίμησης από τους Μακεδόνες προς τους Αθηναίους αναγνωρίζοντας την τεράστια συμβολή τους στους Περσικούς πολέμους και την τελική Ελληνική νίκη εναντίον των Περσών. Όσο αφορά το πως και για τι βρέθηκε εκεί στην θάλασσα η προσωπική μου άποψη είναι έγινε προσπάθεια αφαίρεσής του από τους Βενετούς (1400-1470 μ,χ, ) ή τους Οθωμανούς αλλά λόγω του μεγάλου βάρους δεν μπόρεσαν να το φορτώσουν σε καράβι . Με λίγα λόγια το γλυπτό Ταύρος των Ωρεών είναι ένα ιστορικό μνημείο ομοψυχίας του Ελληνισμού έναντι κάθε μεγάλου εξωτερικού κινδύνου και δεν έχει καμία σχέση με τον αρχαίο Ωρεός ,που βρίσκεται αρκετά χιλιόμετρα μακριά στην ανατολική ακτή . η αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας για αυτό το αριστούργημα τέχνης θα του προσδώσει ακόμα μεγαλύτερη αίγλη και ιστορική αξία και η πραγματική του θέση είναι στην κορυφή του λόφου που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί ο τεχνητός αυτός λόφος να ταυτοποιηθεί με την " επί ψηλής πέτρας " παραθαλάσσια ακρόπολη του Ωρεός.

Το λιμάνι των Ωρεών είναι το δεύτερο πιο οργανωμένο λιμάνι της Εύβοιας, μετά από αυτό της Χαλκίδας, και αποτελεί ασφαλή σταθμό για εκατοντάδες αλιευτικά, ιστιοπλοϊκά και ιδιωτικά γιοτ. Το τουριστικό αγκυροβόλιο παρέχει με χρέωση ελλιμενισμό, νερό και ρεύμα στα σκάφη.

Σημείο αναφοράς στο λιμάνι των Ωρεών είναι ο πεζόδρομος όπου κάτοικοι της περιοχής και επισκέπτες, εκτός από τη βόλτα τους, έχουν τη δυνατότητα για φαγητό, καφέ, γλυκό ή ποτό.

Στον λόφο των Ωρεών, βρίσκονται τα ερείπια του κάστρου. Ο μύθος λέει πως ο λόφος είναι τεχνητός, κατασκευασμένος από χιλιάδες ανθρώπους που για πολλά χρόνια κουβαλούσαν χώμα στην περιοχή. Επίσης, γίνεται λόγος για μυστικές εισόδους και υπόγειες σήραγγες που οδηγούν σε εξόδους που βρίσκονται πολλά χιλιόμετρα μακριά. Το κάστρο χτίστηκε πάνω στα τείχη της κλασικής ακρόπολης. Επισκευάστηκε κατά την βυζαντινή περίοδο, πιθανόν την εποχή των Κομνηνών (12ος αιώνας) κατά την οποία παρατηρείται μεγάλη προσπάθεια για ενίσχυση των οχυρώσεων σε κομβικά θαλάσσια σημεία της ανατολικής Μεσογείου. Τα περισσότερα εμφανή σημερινά κατάλοιπα ανήκουν στην περίοδο της Φραγκοκρατίας, ενώ χρησιμοποιήθηκε και από τους Οθωμανούς. Η είσοδος του κάστρου βρισκόταν στην ΝΔ γωνία. Στη νότια πλευρά σώζονται υπέργεια μεσαιωνικά ερείπια με εμφανή τα κατάλοιπα δυο τετράπλευρων πύργων. Το 1275 ο ιππότης Λικάριος το χρησιμοποίησε σαν προπύργιο των επαναστατικών του κινήσεων κατά των Φράγκων. Σήμερα ελάχιστα τμήματα έχουν παραμείνει αφού τα τείχη αποτέλεσαν πηγή οικοδομικού υλικού για εκατοντάδες χρόνια.

Νοτιοδυτικά του κάστρου και στο άμεσο περιβάλλον του, βρίσκεται η μονόχωρη, με νεώτερες επεμβάσεις, μεταβυζαντινή εκκλησία του Αγίου Βασιλείου. Η ανασκαφή του 1954 έφερε στο φως ένα ναΰδριο με τοιχογραφίες σημαντικά αλλοιωμένες, μαρμάρινους κίονες, βυζαντινούς σταυρούς, μια μονολιθική τράπεζα, λείψανα, κοσμήματα, τμήμα λευκού βράχου με μια ανθρώπινη πατημασιά και μια μεγάλη λάρνακα «κοινού τάφου επτά τεθνεώτων» η οποία περιείχε χριστιανικά πήλινα αντικείμενα, ένα δαχτυλίδι και μερικά δοχεία. Επίσης, βρέθηκε και μια φθαρμένη πήλινη εικόνα στην οποία σώζεται τμήμα φωτοστέφανου και προσώπου.

Φωτογραφίες

• 
  Λιμάνι Ωρεών
• 
  Λιμάνι Ωρεών
• 
  Ιερός Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στους Ωρεούς
• 
  Παραλία Ωρεών
• 
  Ο Ταύρος των Ωρεών στην παλαιά του προθήκη
• 
  Ο Ταύρος των Ωρεών στην παλαιά του προθήκη
• 
  Μαρμάρινη σαρκοφάγος στους Ωρεούς
• 
  Μεταβυζαντινή εκκλησία του Αγίου Βασιλείου
• 
  Το κάστρο των Ωρεών
• 
  Θέα από το Κάστρο των Ωρεών

Πηγές

• Επαμεινώνδας Βρανόπουλος, Ιστορία της Εύβοιας, εκδ. Πελασγός, Αθήνα 1995
• Αλέξανδρος Καλέμης, Εύβοια και Σκύρος, Ιστορική Περιήγηση, εκδ. Κίνητρο
• Άγγελος Στέφος, Ιστιαία, Αθήνα 1967
• Μιχαήλ Σταματελάτος και Φωτεινή Βάμβα Σταματελάτου, Ελληνική Γεωγραφική Εγκυκλοπαίδεια, Α΄ Τόμος, εκδ. Τεγόπουλος-Μανιατέας
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, Τόμος 61ος, σελ. 473

Παραπομπές

1. Δημοτική Ενότητα Ωρεών Αρχειοθετήθηκε 2016-08-11 στο Wayback Machine.
2. Μιχαήλ Σταματελάτος και Φωτεινή Βάμβα Σταματελάτου, Ελληνική Γεωγραφική Εγκυκλοπαίδεια, Α΄ Τόμος, εκδ. Τεγόπουλος-Μανιατέας, σελ. 404
3. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, Τόμος 61ος, σελ. 473