Βαλεαρίδες Νήσοι

Οι Βαλεαρίδες Νήσοι (καταλανικά: Illes Balears‎‎, ισπανικά: Islas Baleares‎‎) είναι σύμπλεγμα έντεκα νήσων στα ανατολικά της Ισπανίας, στη Μεσόγειο και σε διάταξη από ΝΔ προς ΒΑ, οι οποίες συναποτελούν μια από τις 17 αυτόνομες κοινότητες (περιφέρειες) της χώρας.

Βαλεαρίδες Νήσοι Islas Baleares (Ισπανικά) Illes Balears (Καταλανικά) Γυμνάσιαι (Αρχαία Ελληνικά) Baliares insulae (Λατινικά)
Αυτόνομη κοινότητα
Σημαία Έμβλημα
Χάρτης
Χώρα	Ισπανία
Πρωτεύουσα	Πάλμα ντε Μαγιόρκα
Διοίκηση
• Πρόεδρος	Μάργκα Πρόενς (PSIB-PSOE)
Έδρες
• Βουλή	8
• Γερουσία	7
Επίσημες γλώσσες	ισπανικά, καταλανικά
Έκταση
• Συνολική	4.991,66 χλμ²
• Ποσοστό	1,0%
• Κατάταξη	17η
Πληθυσμός
• Συνολικός	1.100.503
• Ποσοστό	2,2%
• Πυκνότητα	214,59
• Κατάταξη	14η
ISO 3166-2	IB
Ιστοσελίδα	caib.es

Σημαντικότερες εξ αυτών είναι οι εξής τέσσερις, η Μαγιόρκα, η Μινόρκα, η Ίμπιζα και η Φορμεντέρα. Πρωτεύουσά τους είναι η Πάλμα επί της Μαγιόρκας, που είναι και η μεγαλύτερη νήσος. Η συνολική τους έκταση φθάνει περίπου τα 4.992 τ.χλμ. και ο πληθυσμός τους περίπου 1.100.000 κατοίκους (2011).

Ετυμολογία

Οι Βαλεαρίδες Νήσοι είναι γνωστές με πολλά ονόματα σε διαφορετικές γλώσσες, ενώ υπάρχουν πολλές θεωρίες για την προέλευση των δύο αρχαίων ονομάτων στα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά (Γυμνάσιαι και Baleares), τα οποία είναι και αυτά που επιβιώνουν σήμερα από κλασικές πηγές. Σύμφωνα με τους στίχους του Λυκόφρονος «Αλεξάνδρα», τα νησιά είχαν την ονομασία Γυμνάσιαι (από τη λέξη γυμνός), καθώς οι κάτοικοί τους ήταν συχνά γυμνοί, πιθανά λόγω του θερμού κλίματος όλο τον χρόνο. Οι Έλληνες και Ρωμαίοι συγγραφείς έδιναν γενικά ονομασίες ανάλογα με τις ικανότητες και ιδιότητες των ανθρώπων. Η ονομασία Baleares προέρχεται από το ελληνικό ρήμα βάλλω, αν και ο Στράβωνας προσδίδει στο όνομα φοινικικές ρίζες. Ο ίδιος παρατήρησε επίσης ότι ήταν το ισοδύναμο στη γλώσσα της Φοινίκης της ελληνικής λέξης για τους ελαφρά οπλισμένους στρατιώτες (γυμνῆτας)^[1].

Η ρίζα (bal) δεν έχει παρόλ' αυτά Φοινικική καταγωγή. Ίσως τα νησιά να ήταν αφιερωμένα στον θεό των Φοινίκων Βάαλ, ενώ η τυχαία ομοιότητα με την ελληνική ρίζα ΒΑΛ (βάλλω), σε συνδυασμό με την απασχόληση των κατοίκων, να αιτιολογεί την ενσωμάτωση της ονομασίας στην ελληνική γλώσσα. Είναι σαφές όμως ότι η πιο κοινή αρχαία ελληνική ονομασία των νησιών δεν ήταν Βαλεαρείς, αλλά Γυμνησίαι^[1], ενώ η πρώτη ονομασία χρησιμοποιήθηκε τόσο από τους αυτόχθονες, όσο και από τους Ρωμαίους και τους Καρχηδονίους^[2].

Ιστορία του αρχιπελάγους

Σύντομη ιστορία

Τα νησιά αυτά είναι γνωστά από την αρχαιότητα. Πρώτοι κάτοικοί τους ήταν οι Ίβηρες, ακολούθως οι Φοίνικες, οι Έλληνες, οι Καρθαγένοι, οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί. Τον 8ο αιώνα οι Βέρβεροι, καλούμενοι και «Μορίσκοι» (Moors), προερχόμενοι από τις αφρικανικές ακτές κατέλαβαν τα νησιά και τα μετέτρεψαν σε βάσεις πειρατικών επιχειρήσεων μέχρι το 1229 όπου ο βασιλεύς της Αραγωνίας Ιάκωβος Α΄ τους εκδίωξε θέτοντας πλέον τα νησιά υπό ισπανική κυριαρχία. Στη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου πολέμου (1932-1939) η μεν Μαγιόρκα και η Ίμπιζα έγιναν βάση των εθνικών δυνάμεων, η δε Μινόρκα των αντιπάλων τους.

Αρχαία ιστορία

Δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία για τους πρώτους κατοίκους των νησιών, αν και είναι γνωστοί αρκετοί θρύλοι. Σύμφωνα με τον Λυκόφρονα, ορισμένοι ναυαγοί από τη Βοιωτία διασώθηκαν γυμνοί στα νησιά, και σε αυτή την ιστορία αποδίδεται η ονομασία Γυμνησίαι. Υπάρχει, επίσης, η παράδοση ότι τα νησιά αποικήθηκαν από την πόλη της Ρόδου μετά τον πόλεμο της Τροίας^[1].

Τα νησιά δεν είχαν αμιγή πληθυσμό, με συνέπεια να υπάρχουν πολλές διαφορετικές παραδόσεις. Σε ορισμένες από αυτές, αναφέρεται ότι οι κάτοικοι κυκλοφορούσαν γυμνοί ή φορώντας μόνο προβιές προβάτων, έως ότου οι Φοίνικες τους έντυσαν με τις δικές τους ενδυμασίες. Σε άλλες παραδόσεις, αναφέρεται ότι κυκλοφορούσαν γυμνοί μόνο κατά τους ζεστούς καλοκαιρινούς μήνες.

Άλλοι θρύλοι υποστηρίζουν ότι οι κάτοικοι κατοικούσαν σε σπηλιές (φυσικές ή τεχνητές) και ήταν γνωστοί για την αγάπη τους για τις γυναίκες, καθώς έδιναν τρεις ή τέσσερις άνδρες ως ανταλλαγή για μία γυναίκα. Επίσης, αναφέρεται ότι δεν είχαν χρυσά ή ασημένια νομίσματα, ενώ απαγόρευαν την εισαγωγή πολύτιμων μετάλλων. Έτσι, οι έμποροι πλήρωναν με γυναίκες ή κρασί αντί για χρήματα. Τα τοπικά έθιμα αναφορικά με τους γάμους και τις κηδείες ήταν ιδιαίτερα για τους Ρωμαίους, σύμφωνα με τον Διόδωρο.

Χάρτης των Βαλεαρίδων νήσων

Κατά την αρχαιότητα, οι κάτοικοι των Γυμνησιαίων νήσων ήταν γνωστοί για την ικανότητά τους στη σφεντόνα. Ως πολεμιστές με αυτά τα όπλα υπηρέτησαν αρχικά ως μισθοφόροι τους Καρχηδόνιους και στη συνέχεια τους Ρωμαίους. Μάχονταν μόνο με μία μικρή ασπίδα και ένα ακόντιο με συνήθως σιδερένια αιχμή. Η επιτυχία τους, όμως, οφειλόταν στη χρήση της σφεντόνας: Ο κάθε πολεμιστής συχνά διέθετε τρεις σφεντόνες, τυλιγμένες γύρω από το κεφάλι του, ή το κεφάλι, το σώμα και το ένα χέρι του. Οι τρεις σφεντόνες είχαν διαφορετικά μήκη, για πέτρινα βλήματα διαφορετικών μεγεθών. Η μεγαλύτερη απαιτούσε δύναμη, αλλά είχε έντονο αποτέλεσμα. Για τη χρήση τους εκπαιδεύονταν από μικροί, ώστε να υπηρετήσουν ως μισθοφόροι πολεμιστές. Αναφέρεται ότι οι μητέρες τάιζαν τα παιδιά τους ψωμί μόνο όταν πετύχαιναν στόχους με σφεντόνα^[3].

Οι Φοίνικες κατέκτησαν τα νησιά αρκετά πρώιμα στην αρχαιότητα και σήμερα διατηρείται ακόμα ένα εντυπωσιακό δείγμα της αποικιακής εποχής τους στην πόλη Μάγο στη Μινόρκα. Μετά την πτώση της Καρχηδόνας, τα νησιά ήταν στην ουσία ανεξάρτητα. Αν και αρκετά επιτυχημένοι πολεμιστές, οι κάτοικοι παρέμεναν ήσυχοι και ειρηνιστές^[4]. Οι Ρωμαίοι κατηγόρησαν τους κατοίκους για συνεργασία με πειρατές της Μεσογείου, με συνέπεια να κατακτήσουν το 123 π.Χ. τα νησιά με την ηγεσία του Καεσίλιους Μέτελους, ο οποίος ονομάστηκε μετέπειτα Βαλεάρικους^[5]. Ο Μέτελους εγκατέστησε 3.000 Ρωμαίους και Ισπανούς αποίκους στο μεγαλύτερο νησί (Μαγιόρκα), ιδρύοντας τις πόλεις Πάλμα και Πογιέντια^[6]. Τα νησιά κατά τη ρωμαϊκή κυριαρχία άνηκαν στην επικράτεια της Νέας Καρχηδόνας (Carthago Nova) στην επαρχία Ταρρακωνική Ιβηρία (Hispania Tarraconensis). Αποτελούσαν την τέταρτη περιφέρεια της επαρχίας με κυβερνήτη πρεφέκτορα (praefectus pro legato). Επιγραφές της εποχής του Νέρωνα αναφέρουν τη διακυβέρνηση ως PRAEF. PRAE LEGATO INSULAR. BALIARUM. (Orelli, No. 732). Στη συνέχεια αποτέλεσαν ξεχωριστή επαρχία, πιθανότατα κατά τη διαίρεση της αυτοκρατορίας από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο^[7].

Τα δύο μεγαλύτερα νησιά (Μαγιόρκα και Μινόρκα), τα οποία και με την ιστορική σημασία της ονομασίας αποτελούσαν τις Βαλεαρίδες νήσους, παρείχαν αρκετά καταφύγια για τα πλοία, με όρμους και κολπίσκους, οι οποίοι είναι βραχώδεις και απαιτούν προσοχή κατά τη ναυσιπλοΐα. Και τα δύο νησιά ήταν αρκετά γόνιμα για όλα τα αγροτικά είδη, εκτός από κρασί και ελαιόλαδο^[8]. Ήταν γνωστά για την κτηνοτροφία τους, και ειδικότερα για τα μουλάρια του μικρότερου νησιού (Μινόρκα), για τους πολυάριθμους λαγούς τους, καθώς και για την απουσία ερπετών^[9]. Τα σαλιγκάρια, ιδιαίτερο στοιχείο της ρωμαϊκής διατροφής, ήταν άφθονα στα νησιά, ενώ ένα τοπικό είδος με την ονομασία cavaticae διαβιούσε στα σπήλαια των νησιών^[10]. Το κύριο ορυκτό προϊόν ήταν η τερακότα, αναφερόμενη ως σινώπη, το οποίο χρησιμοποιούνταν στη ζωγραφική^[11]. Το ρετσίνι και η πίσσα των νησιών αναφέρονται επίσης ως προϊόντα από τον Διόδωρο^[12]. Από την ίδια πηγή, ο πληθυσμός των νησιών εκτιμάται στις 30.000 κατοίκους.

Το τμήμα της Μεσογείου γύρω από τις Βαλεαρίδες και ανατολικά της ισπανικής ακτής, ήταν γνωστό με τη ρωμαϊκή ονομασία «Mare Balearicum»^[13] ή «Sinus Balearicus»^[14].

Μεταρωμαϊκή εποχή και κατάκτηση από την Αραγωνία

Μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και το χάος που ακολούθησε, τα νησιά κατακτήθηκαν από τους Βανδάλους. Στη συνέχεια ανακτήθηκαν από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αλλά σύντομα η κυριαρχία τους πέρασε στα χέρια των Μαυριτανών, παράλληλα με την κατάκτηση της Ιβηρικής χερσονήσου.

Μεταξύ του 1113 και του 1115, ένας στόλος από την Τοσκάνη και τη Λομβαρδία με αρχηγούς τον Ούγκο ντα Παρλάσκιο Εμπρίακο και τον αρχιεπίσκοπο Πιέτρο Μορικόνι της Δημοκρατίας της Πίζας, επιτέθηκε με επιτυχία στις Βαλεαρίδες. Η εκστρατεία αυτή ξεκίνησε από το Πόρτο Τόρρες και είχε την υποστήριξη του Κωνσταντίνου του Α΄ του Λογκουντόρο.

Τον 13ο αιώνα, ο βασιλιάς Ιάκωβος Α' της Αραγωνίας κατέκτησε τα νησιά και στη συνέχεια ίδρυσε το Βασίλειο της Μαγιόρκας, αλλά το 1344 το βασίλειο καταργήθηκε και ενσωματώθηκε στις κτήσεις του Στέμματος της Αραγωνίας. Με τον γάμο της Ισαβέλλας της Καστίλης με τον Φερδινάνδο τον Β΄ της Αραγωνίας τα νησιά πέρασαν, όπως και το σύνολο του Στέμματος, στην εξουσία του κληρονόμου των Καθολικών Βασιλέων, Καρόλου Κουίντου.

Οι Βαλεαρίδες δέχονταν συχνά τις επιθέσεις πειρατών από τη Βόρεια Αφρική. Το νησί Φορμεντέρα είχε εγκαταλειφθεί για ένα διάστημα από τους κατοίκους του ως συνέπεια των επιδρομών. Τα έτη 1514, 1515 και 1521, οι ακτές των νησιών και της ηπειρωτικής Ισπανίας δέχθηκαν τις επιδρομές Τούρκων πειρατών και του οθωμανικού στόλου του ναυάρχου Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα.

Το νησί της Μινόρκα αποτέλεσε βρετανική εξάρτηση του Στέμματος για το μεγαλύτερο μέρος του 18ου αιώνα, ως αποτέλεσμα της Συνθήκης της Ουτρέχτης, κατά την οποία η Ισπανία παρέδωσε το Γιβραλτάρ και τη Μινόρκα στη Μεγάλη Βρετανία μετά την κατάκτησή τους κατά τον πόλεμο της Ισπανικής διαδοχής. Η Μινόρκα επέστρεψε στο Ισπανικό Στέμμα οριστικά με τη συνθήκη της Αμιένης το 1802 κατά τους πολέμους της Γαλλικής Επανάστασης.

Πληθυσμός των Νησιών

Σύμφωνα με την απογραφή του 2011, τα νησιά έχουν ξεχωριστά τον εξής πληθυσμό:

Νησί	Σημαία	Έκταση (τ.χλμ.)[15]	Πληθυσμός (2001)	Πληθυσμός (2011) [16]	Πρωτεύουσα
Μαγιόρκα		3.624,51	676.516	861.929	Πάλμα ντε Μαγιόρκα
Μινόρκα		695,66	71.524	94.397	Μαό
Ίμπιζα		572,56	88.076	133.594	Ίμπιζα
Φορμεντέρα		83,24	5.553	10.583	Σαντ Φρανσέσκ Χαβιέρ
Καμπρέρα		15,69	0	0
Σύνολο		4.991,66	841.669	1.100.503

Διοίκηση

Πρόεδρος της περιφερειακής κυβέρνησης είναι η Μάργκα Πρόενς από τις 7 Ιουλίου 2023. Οι τελευταίες εκλογές για την εκλογή του κοινοβουλίου της αυτόνομης κοινότητας διεξήχθησαν στις 28 Μαΐου 2023. Από τις 59 έδρες στο κοινοβούλιο, το Λαϊκό Κόμμα κέρδισε τις 25.

Παραπομπές

1. Strab. xiv. p. 654; Plin. l. c "The Rhodians, like the Baleares, were celebrated slingers"
   Sil. Ital. iii. 364, 365: "Jam cui Tlepolemus sator, et cui Lindus origo, Funda bella ferens Balearis et alite plumbo."
2. Plin.; Agathem.; Dion Cass. ap. Tzetz. ad Lycophr. 533; Eustath.
3. Strabo; Diod.; Flor. iii. 8; Tzetzes ad Lycophron.
4. Strabo; but Florus gives them a worse character, iii. 8.
5. Livy Epit. Ix.; Freinsh. Supp. lx. 37; Florus, Strabo ll. cc.
6. Strabo, Pomponius Mela, Pliny the Elder.
7. Notitia Dignitatum Occid. c. xx. vol. ii. p. 466, Böcking.
8. Aristot. de Mir. Ausc. 89; Diodorus, but Pliny praises their wine as well as their corn, xiv. 6. s. 8, xviii. 7. s. 12: the two writers are speaking, in fact, of different periods.
9. Strabo, Mela; Pliny l. c., viii. 58. s. 83, xxxv. 19. s. 59; Varro, R. R. iii. 12; Aelian, H. A. xiii. 15; Gaius Julius Solinus 26.
10. Pliny xxx. 6. s. 15.
11. Pliny xxxv. 6. s. 13; Vitruv. vii. 7.
12. Materia Medica i. 92.
13. τὸ Βαλλεαρικὸν πέλαγος, Ptol. ii 4. § 3.
14. Flor. iii. 6. § 9.
15. «"Ισπανική Στατιστική Υπηρεσία 2011"». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Οκτωβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 15 Ιουνίου 2014.
16. «"Απογραφή 2011"». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Μαΐου 2013. Ανακτήθηκε στις 15 Ιουνίου 2014.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Balearic Islands στο Wikimedia Commons