Remove ads
κατάλογος εγχειρήματος Wikimedia From Wikipedia, the free encyclopedia
Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά χρησιμοποιούν τόσο τον προφορικό όσο και τον γραπτό λόγο στο ευαγγελιστικό τους έργο. Η εξασφάλιση της ακρίβειας του περιεχομένου ήταν ένας από τους κύριους λόγους που οι Μάρτυρες του Ιεχωβά εξ αρχής έδωσαν έμφαση στην παραγωγή έντυπων εκδόσεων.
Στην Αγία Γραφή ο γραπτός λόγος παίζει ζωτικό ρόλο στη λατρεία. Ο Ιεχωβά έδωσε τις Δέκα Εντολές στο έθνος Ισραήλ αρχικά σε προφορική και κατόπιν σε γραπτή μορφή.[1] Σε αρκετές περιπτώσεις ο Θεός πρόσταξε τους συγγραφείς —προφήτες, αποστόλους και άλλους— να γράψουν το λόγο του.[2]
Στις αρχαιότερες περιόδους το υλικό γραφής ήταν λίθινες ή πήλινες πλάκες πάνω στο οποίο χαραζόταν ή γραφόταν το κείμενο. Αιώνες αργότερα, οι ρόλοι από πάπυρο ήταν το κύριο μέσο αναπαραγωγής του γραπτού λόγου. Τον 2ο αιώνα Κ.Χ. αναπτύχθηκε η χρήση του κώδικα, κάτι παρόμοιου με τα σύγχρονα βιβλία που αποτελούνται από φύλλα. Βασικά του πλεονεκτήματα ήταν η οικονομία και η ευχρηστία. Οι Χριστιανοί πρωτοστάτησαν στη χρήση του κατά τους πρώτους αιώνες της ραγδαίας εξάπλωσης του αγγέλματός τους.
Ο πρώτος πρόεδρος της Βιβλικής και Φυλλαδικής Εταιρίας Σκοπιά Κάρολος Ρώσσελ δημοσίευσε τα πρώτα άρθρα του σε συνεργαζόμενα περιοδικά, όπως ο Βιβλικός Εξεταστής (Bible Examiner) το 1876 και ο Κήρυξ της Πρωίας (Herald of the Morning), και βιβλία, όπως οι Τρεις Κόσμοι και η Σοδειά Αυτού του Κόσμου (Three Worlds, and the Harvest of This World) το 1877. Την ίδια χρονιά εξέδωσε το βιβλιάριο Ο Σκοπός και ο Τρόπος της Επανόδου του Κυρίου Ημών (The Object and Manner of Our Lord’s Return). Το 1879 ο Ρώσσελ άρχισε να εκδίδει το περιοδικό Η Σκοπιά της Σιών και Κήρυξ της του Χριστού Παρουσίας, εκτυπώνοντάς το σε επαγγελματικά τυπογραφεία.
Η επέκταση του εκτυπωτικού έργου απαιτούσε την αποτελεσματική διαχείρισή του, γεγονός που οδήγησε στο σχηματισμό της Φυλλαδικής Εταιρίας Σκοπιά της Σιών, με σκοπό σύμφωνα με το καταστατικό της "τη διάδοση των Βιβλικών Αληθειών σε διάφορες γλώσσες". Από τις αρχές τις δεκαετίας του 1880 άρχισε η έκδοση φυλλαδίων και βιβλιαρίων σε εκατομμύρια αντίτυπα, τα οποία τυπώνονταν σε αρκετές δεκάδες γλώσσες.
Το 1886 ο Ρώσσελ ολοκλήρωσε τη συγγραφή του βιβλίου Το Σχέδιον των Αιώνων —τον πρώτο από μια σειρά έξι τόμων τους οποίους συνέγραψε ο ίδιος προσωπικά και οι οποίοι ονομάστηκαν Γραφικές Μελέτες. Από την έκδοση του πρώτου τόμου μέχρι το 1916, το έτος θανάτου του Ρώσσελ, είχαν τυπωθεί και διανεμηθεί συνολικά 9.384.000 από εκείνους τους έξι τόμους.
Η έκδοση Γραφικών εντύπων δεν σταμάτησε όταν πέθανε ο Ρώσσελ. Τον επόμενο χρόνο τέθηκε σε κυκλοφορία ο έβδομος τόμος των Γραφικών Μελετών, του οποίου τη συγγραφή δεν είχε προλάβει να ολοκληρώσει ο Ρώσσελ. Η ζήτηση ήταν τόσο μεγάλη ώστε μέχρι το τέλος εκείνου του έτους η Εταιρία είχε δώσει παραγγελίες σε επαγγελματίες τυπογράφους και βιβλιοδέτες για 850.000 αντίτυπα στην αγγλική. Παράλληλα πολλαπλασιάζονταν οι εκδόσεις και σε άλλες γλώσσες, περιλαμβανομένης και της ελληνικής. Εκτός από τα αντίτυπα αυτής της σειράς, εκτυπώνονταν εκατομμύρια φυλλάδια και τεύχη του περιοδικού Η Σκοπιά.
Το 1918, στο αποκορύφωμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά αντιμετώπισαν ένα σφοδρό κύμα διωγμού στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής λόγω της ουδέτερης στάσης στα εθνικά και στρατιωτικά ζητήματα τα οποία βρίσκονταν σε έξαρση. Ως συνέπεια, οι υπεύθυνοι της Εταιρίας καταδικάστηκαν και φυλακίστηκαν.
Μετά την αποφυλάκιση του δεύτερου προέδρου της Εταιρίας Ιωσήφ Ρόδερφορντ και των συνεργατών του, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά συνέχισαν ακόμη πιο εντατικά τις εκτυπωτικές τους δραστηριότητες. Αναγγέλθηκε η προσεχής έκδοση ενός καινούριου περιοδικού, του Χρυσού Αιώνος, με σκοπό να καταδεικνύει στο αναγνωστικό κοινό ότι η Βασιλεία του Θεού είναι η μόνη ελπίδα του ανθρώπινου γένους.
Στις αρχές του 1920 έγινε δυνατή η αγορά ενός περιστροφικού πιεστηρίου και σταδιακά άρχισε η δημιουργία ενός αυτόνομου τυπογραφείου. Το τεύχος της Σκοπιάς της 1ης Φεβρουαρίου 1920 στην αγγλική τυπώθηκε στο ιδιόκτητο πιεστήριο της Εταιρίας, ενώ τον Απρίλιο ακολούθησε Ο Χρυσούς Αιών και σταδιακά όλα τα υπόλοιπα υπό έκδοση έντυπα. Το ειδικό τεύχος του Χρυσού Αιώνα της 29ης Σεπτεμβρίου εκείνου του έτους είχε τυπωθεί σε 4 εκατομμύρια αντίτυπα, αριθμού ρεκόρ για τα δεδομένα της εποχής.
Το 1921 η Εταιρία εγκατέστησε μια λινοτυπική μηχανή και άλλα εκτυπωτικά μηχανήματα στο Ντιτρόιτ του Μίσιγκαν, πέρα από το Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης, όπου τυπώνονταν έντυπα στην ουκρανική, στην πολωνική, στη ρωσική, στην ελληνική και σε άλλες γλώσσες.
Το ίδιο εκείνο έτος τέθηκε σε κυκλοφορία το βιβλίο Η Κιθάρα του Θεού, το οποίο ήταν γραμμένο με σκοπό να βοηθηθούν οι αρχάριοι στη μελέτη της Αγίας Γραφής. Η ζήτηση που υπήρξε έκανε φανερό ότι θα ήταν καλύτερη επιλογή να τυπώνουν και να δένουν τα βιβλία τους οι ίδιοι ώστε να μην εξαρτούνται από άλλους, να ελαττωθεί το κόστος παραγωγής, για να γίνουν κατά συνέπεια πιο προσιτά στο κοινό. Αυτό σήμαινε την ανάγκη μεγαλύτερης εξειδίκευσης ώστε να μπορούν να γίνουν οι εργασίες στοιχειοθεσίας, επινικέλωσης, εκτύπωσης και βιβλιοδεσίας με τα πολύπλοκα μηχανήματα που απαιτούνται.
Εντούτοις, δεν γίνονταν στις Η.Π.Α. όλες οι εκτυπωτικές εργασίες. Κάποιες από τις χώρες που εκτύπωναν τοπικά μέσω εμπορικών οίκων ήταν η Μεγάλη Βρετανία, η Γερμανία, η Ελλάδα, η Φινλανδία, η Ιαπωνία, η Πολωνία, η Βραζιλία, η Ινδία και άλλες. Το 1920 οργανώθηκε το πρώτο τυπογραφείο στην Ευρώπη, στη Βέρνη της Ελβετίας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα έντυπα που εκδίδονταν σε ευρωπαϊκές γλώσσες να έχουν πλέον πολύ χαμηλότερη τιμή. Τον ίδιο καιρό, ακολούθησε το άνοιγμα ενός ακόμη τυπογραφείου στη Ρουμανία και λίγο αργότερα στη Γερμανία. Μέχρι το τέλος του 1925, η δυνατότητα παραγωγής του γερμανικού εργοστασίου ήταν σχεδόν η ίδια με εκείνη του εργοστασίου στα κεντρικά γραφεία των Η.Π.Α. Το 1922 εγκαταστάθηκε ένα τυπογραφείο στην Κορέα και ακολούθησε παρόμοια η Ιαπωνία, ο Καναδάς, η Νότια Αφρική, η Αγγλία και άλλες χώρες.
Οι εξελιγμένες εγκαταστάσεις στις Η.Π.Α. παρείχαν τη δυνατότητα, εκτός από την εκτύπωση εκατομμυρίων περιοδικών και βιβλιαρίων κάθε χρόνο, να παράγονται μέχρι και 10.000 δεμένα βιβλία τη μέρα. Το 1942 στα βιβλία που μπορούσαν να εκτυπώσουν περιλαμβάνονταν και πλήρεις Άγιες Γραφές —πρωτοστατώντας μάλιστα καθώς έγινε δυνατή η εκτύπωση σε ελαφρύ χαρτί Βίβλου σε περιστροφικά πιεστήρια, κάτι που άλλοι τυπογράφοι δεν δοκίμασαν παρά αρκετά χρόνια αργότερα.
Πέρα από τις έντυπες εκδόσεις, ήδη από το 1910, αναπαράγονταν τα έντυπα της Εταιρίας και σε γραφή Μπράιγ. Από το 1936 και έπειτα δόθηκε έμφαση στη χρήση μαγνητοφωνημένων πληροφοριών μέσω φωνογράφων στο κήρυγμα από σπίτι σε σπίτι.
Εντούτοις, αυτή η πρόοδος συχνά προκαλούσε ισχυρή εναντίωση προς τους Μάρτυρες του Ιεχωβά σε διάφορα μέρη της γης. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, είχε γίνει η εγκατάσταση του τυπογραφείου τους το 1936 και το είχαν χρησιμοποιήσει λίγους μόνο μήνες, όταν επικράτησε η δικτατορία της 4ης Αυγούστου και οι αρχές τούς έκλεισαν το τυπογραφείο. Το ίδιο συνέβη λίγο αργότερα στην Ινδία και τη Γερμανία.
Το 1939, η Γκεστάπο και τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής διέκοψαν τις τυπογραφικές δραστηριότητες των Μαρτύρων του Ιεχωβά στη Γερμανία, την Ολλανδία, την Τσεχοσλοβακία και την Αυστρία. Παρόμοια, έγιναν απόπειρες να διακοπεί η εκτύπωση σε χώρες όπως ο Καναδάς και η Αυστραλία, καθώς είχε τεθεί υπό απαγόρευση το έργο τους κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Μετά τη λήξη του πολέμου, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά αντιλήφθηκαν ότι οι ανάγκες για Γραφικά έντυπα ήταν ακόμη μεγαλύτερη. Ο αριθμός των μελών τους είχε αυξηθεί κατά 157 τοις εκατό κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ ταυτόχρονα οι ιεραπόστολοι επέκτειναν την ευαγγελιστική δράση τους σε νέες περιοχές. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν έγιναν επανειλημμένες επεκτάσεις στα παγκόσμια κεντρικά γραφεία στις Η.Π.Α. Ως τις αρχές του 1990 οι εγκαταστάσεις εργοστασίου και γραφείων κάλυπταν ωφέλιμη επιφάνεια άνω των 230.000 τετραγωνικών μέτρων. Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι χώρες που είχαν τυπογραφικές εγκαταστάσεις άρχισαν σταδιακά να προμηθεύονται περιστροφικά τυπογραφικά ταχυπιεστήρια ώστε να καλυφθεί η αυξανόμενη ζήτηση σε έντυπα. Το 1975 η Εταιρία Σκοπιά είχε σε λειτουργία 70 μεγάλα περιστροφικά πιεστήρια στα τυπογραφεία της σε όλο τον κόσμο.
Οι επεκτάσεις που έγιναν στις ήδη υπάρχουσες αλλά και σε νέες εγκαταστάσεις στις Η.Π.Α. έδιναν τη δυνατότητα το 1977 να παράγονται πάνω από 18 εκατομμύρια περιοδικά το μήνα. Το 1992 χρησιμοποιούνταν μεγάλα πιεστήρια όφσετ MAN‐Ρόλαντ και Χάντσο, με συνέπεια οι δυνατότητες παραγωγής να είναι πολύ πάνω από το ένα εκατομμύριο περιοδικά τη μέρα. Έτσι, έγινε δυνατό να πολλαπλασιαστούν και οι γλώσσες στις οποίες εκδίδονταν τα έντυπα. Παρόμοιες, τυπογραφικές επεκτάσεις έγιναν στην Ιαπωνία, στη Βραζιλία και στην Αυστραλία. Το 1972 τυπογραφία στην Γκάνα και στις Φιλιππίνες έδιναν τη δυνατότητα να στοιχειοθετούνται και να εκτυπώνονται τα περιοδικά σε μεγαλύτερο αριθμό τοπικών γλωσσών.
Σταδιακά έκανε την εμφάνιση της η τετράχρωμη εκτύπωση. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές είχαν αρχίσει να χρησιμοποιούνται στην στοιχειοθεσία και τη φωτοστοιχειοθεσία στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Εντούτοις, καθώς δεν υπήρχε διαθέσιμο κανένα εμπορικό πρόγραμμα για την εισαγωγή κειμένου και τη φωτοστοιχειοθεσία σε πολλές από τις 167 γλώσσες στις οποίες τύπωνε τότε η Εταιρία Σκοπιά, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά κατασκεύασαν ένα δικό τους πρόγραμμα προεκτυπωτικής επεξεργασίας του κειμένου. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, και με την ειδική συνεργασία εξειδικευμένων Ιαπώνων Μαρτύρων του Ιεχωβά, αναπτύχθηκαν προγράμματα στοιχειοθεσίας που χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή εντύπων σε 90 και πλέον γλώσσες.[3] Δόθηκε περαιτέρω ώθηση και διευκόλυνση των εργασιών όταν άρχισε το 1979 ο σχεδιασμός από την Εταιρία Σκοπιά δικού της φωτοστοιχειοθετικού συστήματος, φτιάχνοντας αυτόνομα το κύριο μέρος του υλικοτεχνικού εξοπλισμού. Έτσι κατασκευάστηκε το Πολυγλωσσικό Ηλεκτρονικό Φωτοστοιχειοθετικό Σύστημα (MEPS [Multilanguage Electronic Phototypesetting System]). Μέχρι το Μάιο του 1986, η ομάδα που είχε αναλάβει αυτό το έργο είχε, όχι μόνο σχεδιάσει και κατασκευάσει τους κομπιούτερ, τις μηχανές φωτοστοιχειοθεσίας και τα τερματικά του συστήματος MEPS, αλλά είχε επίσης αναπτύξει τα προγράμματα που απαιτούνταν για την επεξεργασία της ύλης που προοριζόταν για έκδοση σε 186 γλώσσες. Ταυτόχρονα, δόθηκε μεγαλύτερη έμφαση στην ψηφιακή μορφή των χαρακτήρων για καθεμία από αυτές τις γλώσσες.
Αυτή η τεχνολογική εξέλιξη κατέστησε δυνατό να μελετούν οι οι Μάρτυρες του Ιεχωβά όλου του κόσμου τις ίδιες πληροφορίες στις συναθροίσεις τους κάθε εβδομάδα και να προσφέρουν τα ίδια έντυπα στο ευαγγελιστικό έργο τους —γεγονός που έχει ισχυρή ενοποιητική επίδραση μεταξύ των μελών τους. Δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στο έργο των μεταφραστικών υπηρεσιών που φροντίζουν για την επιμελή μετάφραση των εντύπων στις κατά τόπους γλωσσικές ομάδες. Εφαρμογές που αναπτύχθηκαν με σκοπό την περαιτέρω βελτίωση του μεταφραστικού έργου είχαν ως συνέπεια, μεταξύ άλλων, τη δυνατότητα μετάφρασης και έκδοσης της Αγίας Γραφής σε όλο και περισσότερες γλώσσες, σε υψηλού επιπέδου γλωσσική απόδοση και σε πιο σύντομο χρονικό διάστημα.[4]
Έντυπα που διανέμονται ευρέως προς το κοινό από τους Μάρτυρες του Ιεχωβά περιλαμβάνουν τα νεότερα τεύχη των περιοδικών Η Σκοπιά και Ξύπνα!, τρέχουσες εκδόσεις βιβλίων, όπως το Τι Διδάσκει Πράγματι η Αγία Γραφή;, το Λατρέψτε τον Μόνο Αληθινό Θεό και το Γνώση που Οδηγεί στην Αιώνια Ζωή, ειδικά βιβλιάρια, όπως το Τι Απαιτεί ο Θεός από Εμάς;, και πλήθος άλλων εκδόσεων.
Η προσωπική γνωριμία με τον Θεό και την προσωπικότητά Του είναι το αντικείμενο του βιβλίου Πλησιάστε τον Ιεχωβά. Αντίστοιχα, η ζωή, η προσωπικότητα και η διδασκαλία του Ιησού Χριστού καλύπτονται σε βιβλία όπως το «Έλα να Γίνεις Ακόλουθός Μου» και το Ο Μεγαλύτερος Άνθρωπος που Έζησε Ποτέ.
Ειδικότερες πτυχές της εκπαίδευσης που λαβαίνουν οι Μάρτυρες του Ιεχωβά περιέχονται σε βιβλία όπως το Ωφεληθείτε από την Εκπαίδευση της Σχολής Θεοκρατικής Διακονίας, το Πώς να Συζητάτε Λογικά από τις Γραφές και το "Όλη η Γραφή Είναι Θεόπνευστη και Ωφέλιμη". Έντυπα που αφορούν την εκπαίδευση των παιδιών και των νέων περιλαμβάνουν το Το Βιβλίο Μου με τις Βιβλικές Ιστορίες , το Μάθε από τον Μεγάλο Δάσκαλο και τους δύο τόμους του Οι Νεαροί Ρωτούν—Αποτελεσματικές Απαντήσεις, ενώ Γραφικές συμβουλές για τις οικογένειες παρέχονται στο βιβλίο Το Μυστικό της Οικογενειακής Ευτυχίας. Κάποιες εκδόσεις έχουν πιο ειδικό περιεχόμενο. Εγχειρίδια που αφορούν τους πρεσβυτέρους των εκκλησιών και τους σκαπανείς περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τα βιβλία "Προσέχετε εις Εαυτούς και εις Όλον το Ποίμνιον" και "Λάμπετε ως Φωτοδότες στον Κόσμο". Όλα τα μέλη εξοικειώνονται με τον τρόπο λειτουργίας της τοπικής και της παγκόσμιας εκκλησίας μέσω του εντύπου Οργανωμένοι για να Κάνουμε το Θέλημα του Ιεχωβά.
Υπάρχουν ειδικότερες εκδόσεις που αφορούν την εκμάθηση γραφής και ανάγνωσης και την επικοινωνία με ξενόγλωσσα άτομα, όπως το Μάθετε να Διαβάζετε και να Γράφετε και το Καλά Νέα για τους Ανθρώπους Όλων των Εθνών. Ένα πλήθος εντύπων είναι σχεδιασμένα με βάση το θρήσκευμα στο οποίο απευθύνονται. Έτσι, το ειδικό βιβλιάριο Θα Υπάρξει Ποτέ Ένας Κόσμος Χωρίς Πόλεμο; αφορά την Ιουδαϊκή κοινότητα, το Από τον Κουρουκσέτρα στον Αρμαγεδδώνα—Και η Επιβίωσή Σας αφορά τους Ινδουιστές, το Σε Αναζήτηση Πατέρα τους Βουδιστές και το Ο Καιρός για μια Αληθινή Υποταγή στον Θεό τους Μουσουλμάνους. Το βιβλίο Ο Άνθρωπος σε Αναζήτηση του Θεού καταπιάνεται με την προέλευση των κύριων θρησκειών του κόσμου και επιτρέπει στον αναγνώστη να συγκρίνει τα πιστεύω του με το περιεχόμενο της Αγίας Γραφής. Με το ζήτημα της θεωρίας της εξέλιξης σε σχέση με τη Βιβλική αφήγηση ασχολούνται σε βάθος το βιβλίο Ζωή—Πώς Βρέθηκε Εδώ; Από Εξέλιξη ή από Δημιουργία; και Υπάρχει Δημιουργός που Ενδιαφέρεται για Εσάς;.
Βιβλία που ασχολούνται με την σύγχρονη κατανόηση των προφητικών βιβλίων της Αγίας Γραφής περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τα εξής: το Αποκάλυψη—Το Μεγαλειώδες Αποκορύφωμά της Πλησιάζει! για το βιβλίο της Αποκάλυψης, το Δώστε Προσοχή στην Προφητεία του Δανιήλ! όσον αφορά το βιβλίο του Δανιήλ, το Η Προφητεία του Ησαΐα—Φως για Όλη την Ανθρωπότητα! (δίτομο) για το βιβλίο του Ησαΐα και το Να Ζείτε με την Ημέρα του Ιεχωβά Υπόψη για τα βιβλία των 12 Μικρών Προφητών.
Εργαλεία έρευνας και προσωπικής μελέτης αποτελούν το Περιεκτικό Ταμείο της Μετάφρασης Νέου Κόσμου των Αγίων Γραφών (Comprehensive Concordance of the New World Translation of the Holy Scriptures), ένα λεξικογραφικό ταμείο των κύριων λέξεων που βρίσκονται στην Αγία Γραφή-Μετάφραση Νέου Κόσμου,[5] και τα Ευρετήρια Εκδόσεων Σκοπιάς, τα οποία περιέχουν αλφαβητικούς καταλόγους με θέματα και εδάφια της Αγίας Γραφής που έχουν εξεταστεί και αναλυθεί στις εκδόσεις κατά την περίοδο των ετών που καλύπτει το κάθε ευρετήριο.
Η Βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση στις Γραφές έγινε διαθέσιμη στους Μάρτυρες του Ιεχωβά το 2008 στα ελληνικά, παρέχοντας πληροφορίες σε βάθος σε θέματα της Αγίας Γραφής καθαυτής που αφορούν την αρχαιολογία, την Ιστορία, τη γλωσσολογία κ.ά. Ειδικές εκδόσεις όπως το Δείτε την Καλή Γη, με πολυάριθμους σύγχρονους χάρτες, παρέχουν σαφείς πληροφορίες για ζητήματα που σχετίζονται με τη γεωγραφία και την Ιστορία που καλύπτει η Βιβλική περίοδος. Θέματα που αφορούν τη μετάδοση του κειμένου της Αγίας Γραφής, των αρχαίων και σύγχρονων Βιβλικών μεταφράσεων και άλλων συναφών πληροφοριών καλύπτονται στο μεγάλου μεγέθους βιβλίο "Όλη η Γραφή Είναι Θεόπνευστη και Ωφέλιμη" και στο βιβλίο Η Αγία Γραφή—Λόγος Θεού ή Ανθρώπων;. Η σύγχρονη ιστορία της οργάνωσης των Μαρτύρων του Ιεχωβά παρουσιάζεται διεξοδικά σε βιβλία όπως το Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά—Διαγγελείς της Βασιλείας του Θεού, το Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά στο Θείο Σκοπό και το ειδικό βιβλιάριο Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά στην Ελλάδα.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.