Κομμουνισμός

Ο κομμουνισμός ως έννοια σχετίζεται με μια μορφή κοινωνίας η οποία θα λειτουργεί αμεσοδημοκρατικά και αποκεντρωμένα, με σταδιακή απονέκρωση του κράτους και των κοινωνικών τάξεων. Ο κομμουνισμός θεωρείται η ανώτερη βαθμίδα εξέλιξης του σοσιαλισμού.^[1][2][3][4] Στον κομμουνισμό, η ύπαρξη του κράτους ως μηχανισμού παγίωσης της εξουσίας της άρχουσας τάξης, όπως και οι ίδιες οι κοινωνικές τάξεις είναι πλέον περιττά.^[5] Το ταξικό και εξουσιαστικό δίπολο όλων των προηγούμενων ταξικών κοινωνιών (άρχουσα τάξη και καταπιεζόμενες τάξεις) παύει να υφίσταται, ενώ η κοινωνία οργανώνεται πάνω στην βάση των ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών.

Στον κομμουνισμό τα μέσα παραγωγής (γη, εργοστάσια, μεγάλες επιχειρήσεις) αποτελούν κοινωνική/κοινοτική ιδιοκτησία και όχι ατομική, ενώ υφίστανται συλλογική διαχείριση από τους εργαζόμενους/παραγωγούς, με στόχο την κάλυψη των υλικών αναγκών όλων των πολιτών κατά το ρητό «από τον καθένα ανάλογα με τις δυνατότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του». Ως πολιτικός χώρος, στο ευρύτερο πλαίσιο της Αριστεράς, ο κομμουνισμός εκφράζει αυτήν την προσδοκώμενη κοινωνία μέσω ενός σοσιαλιστικού λαϊκού κινήματος το οποίο αντιτίθεται στον καπιταλισμό.

Η αντίληψη της κομμουνιστικής κοινωνίας απορρέει, συν τοις άλλοις, από μία κριτική στην ανταλλακτική οικονομία και στην έννοια της ατομικής ιδιοποίησης του κέρδους που προκύπτει στην παραγωγική διαδικασία,^[6][7] ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις έχει περιγραφεί ως οικονομία δώρων.^[8][9]

Κατά τον μαρξισμό, η μετάβαση από τον καπιταλισμό προς την κομμουνιστική κοινωνία περιλαμβάνει μια αρχική περίοδο ύπαρξης κράτους, που τείνει προς τον μαρασμό και την εξαφάνιση, στην υπηρεσία της εργατικής τάξης και του λαού. Η μεταβατική αυτή περίοδος είναι ο σοσιαλισμός.

Μαρξισμός

Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο.

Παρόλο που μικρές, αποσπασματικές κομμουνιστικές κοινότητες υπήρξαν στην ανθρώπινη Ιστορία (πρωτόγονος κομμουνισμός), οι Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς ήταν οι πρώτοι που έθεσαν στερεή θεωρητική βάση για τον κομμουνισμό ως σοσιαλιστικό πολιτικό κίνημα (είχε προηγηθεί η προσπάθεια του Προυντόν ο οποίος επίσης ασκούσε κριτική στο κίνητρο του κέρδους και στη μισθωτή εργασία, αλλά διατηρούσε την έννοια της αγοράς και της ιδιωτικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής). Ο ευρύτερα γνωστός τύπος θεωρητικής και πολιτικής προσέγγισης της κομμουνιστικής κοινωνίας είναι ο μαρξισμός και τα διάφορα παράγωγά του (λενινισμός, συμβουλιακός κομμουνισμός κλπ).

Οικονομία

Πάλη των Τάξεων

Ο μαρξισμός προσπαθεί να ερμηνεύσει τα ιστορικά φαινόμενα μέσα από το πρίσμα της πάλης των τάξεων. Η κοινωνία αποτελείται από διάφορες κοινωνικές τάξεις οι οποίες διαφοροποιούνται αντικειμενικά από τη σχέση που έχουν με τα μέσα παραγωγής. Για παράδειγμα, η καπιταλιστική κοινωνία αποτελείται από την αστική τάξη (τους κεφαλαιοκράτες/καπιταλιστές, στους οποίους ανήκουν τα μέσα παραγωγής) και την εργατική τάξη ή προλεταριάτο (τους εργάτες, οι οποίοι εργάζονται πουλώντας την εργατική τους δύναμη (διανοητική ή χειρωνακτική) έναντι μισθού για να βγάλουν τα προς το ζην, εφόσον δεν τους ανήκουν μέσα παραγωγής). Ταυτόχρονα όμως η διαστρωμάτωση της καπιταλιστικής κοινωνίας εμπεριέχει και τα μεσαία κοινωνικά στρώματα της πόλης ή της υπαίθρου(ελεύθεροι επαγγελματίες, μικρομαγαζάτορες, αγρότες κλπ) τα οποία σε κρίσιμες στιγμές για την ζωή των ανθρώπων και των κοινωνιών, πολώνονται είτε προς την εργατική, είτε προς την αστική τάξη.^[10][11]

Η ανθρώπινη εργασία μαζί με τη φύση είναι από την αρχαιότητα ως σήμερα, οι πηγές κάθε πλούτου. Είτε μιλάμε για την εργασία των δούλων στις δουλοκτητικές κοινωνίες της αρχαιότητας, είτε μιλάμε για την εργασία των δουλοπάροικων και των βιοτεχνών στο Μεσαίωνα, είτε για την εργασία των εργατών/εργαζομένων στην σημερινή εποχή. Η άρχουσα τάξη κάθε κοινωνίας (αρχαίο Ιερατείο, δουλοκτήτες, φεουδάρχες, καπιταλιστές/κεφαλαιοκράτες), καρπώνεται με την βία τον παραγόμενο πλούτο και τον χρησιμοποιεί για να παγιώσει την δύναμή της με στόχο τη διαιώνιση της εξουσίας της σε βάρος των υπόλοιπων κοινωνικών τάξεων.^[12]

Υπεραξία

Σύμφωνα με τον μαρξισμό, στον καπιταλισμό οι αστοί εκμεταλλεύονται το προλεταριάτο κερδοσκοπώντας από την εργασία των εργαζομένων. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται απόσπαση της υπεραξίας που παράγει ο εργαζόμενος, προς όφελος του κεφαλαιοκράτη. Αυτό εξηγείται ως εξής: Τα προϊόντα που παράγονται από τον εργάτη έχουν αξία μεγαλύτερη από το σύνολο του κόστους παραγωγής τους (με ενσωματωμένο και τον μισθό των εργατών). Επίσης, ο εργάτης παράγει πολύ περισσότερα προϊόντα από αυτά που θα του έφταναν για να ζήσει εάν δεν υπήρχε το κέρδος του κεφαλαιοκράτη και πληρώνεται λιγότερο από την αξία της εργασίας του. Το κέρδος αυτό το οποίο το έχει παραγάγει η ανθρώπινη εργασία (διανοητική ή/και χειρωνακτική) αλλά το καρπώνεται ο κεφαλαιοκράτης, ονομάζεται υπεραξία.

Βασικά γνωρίσματα οικονομίας, χρήμα

Το χρήμα στην κομμουνιστική κοινωνία χάνει την ανταλλακτική του αξία και χρησιμοποιείται ως απλή λογιστική μονάδα ανταλλαγής αγαθών (και όχι πια προϊόντων), βάση της αξίας χρήσης των αγαθών αυτών. Το χρήμα δήλαδή θα χάσει την αυτούσια αξία του, πηγή πλούτου και εξουσίας. Με άλλα λόγια, στον κομμουνισμό το γενικό ισοδύναμο ανταλλαγής αγαθών δεν θα επιτρέπει την συσσώρευσή του, συνεπώς θα δρα αποτρεπτικά ως προς την επανεμφάνιση ταξικών διαιρέσεων και ανισοτήτων.^[13][14][15]

Ο μαρξισμός ισχυρίζεται ότι θα παρατηρηθούν οι εξής κύριες θετικές οικονομικές επιδράσεις στην κομμουνιστική κοινωνία:

• Η εργασία θα είναι αντιληπτή όχι ως καταπιεστική ανάγκη αλλά ως μία ευκαιρία δημιουργικής εφαρμογής των ικανοτήτων του ατόμου και δεν διαχωρίζεται από τον ελεύθερο χρόνο.
• Το φαινόμενο της φτώχειας θα εξαλειφθεί καθώς οι πόροι και τα παραγόμενα αγαθά κατανέμονται ως απαιτείται.
• Η οικονομική παραγωγικότητα θα είναι μεγιστοποιημένη, αφού στην αταξική και ακρατική κομμουνιστική κοινωνία, δεν εμφανίζονται οι εσωτερικές αντιφάσεις του καπιταλισμού (και γενικά των ταξικών κοινωνιών).

Αντίληψη της Ιστορίας

Ο μαρξισμός χρησιμοποιεί ως βασική μεθοδολογία για την ανάλυση των κοινωνιών και των τρόπων παραγωγής, την υλιστική αντίληψη της Ιστορίας. Ο υλισμός ως αντίληψη για τον κόσμο, βασίζεται πάνω στην αρχή που λέει ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα είναι η μόνη υπεύθυνη για το παρόν και το μέλλον της ανθρωπότητας και της κοινωνίας. Η υλιστική αντίληψη της ιστορίας μέχρι τώρα διακρίνει και αναλύει τους εξής τρόπους παραγωγής άρα και τις εξής μορφές κοινωνικής οργάνωσης από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα: δουλοκτησία, φεουδαρχία, καπιταλισμός και, τελικώς, κομμουνισμός.

Οι μορφές/τρόποι οργάνωσης της κοινωνίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αναπτύσσονται με βάση τις παραγωγικές σχέσεις (βλ. ιστορικός υλισμός). Κινητήρια δύναμη της ιστορίας και της εξέλιξης των κοινωνιών και των πολιτισμών είναι η πάλη των τάξεων. Στη διάρκεια της ανθρώπινης εξέλιξης τα κοινωνικοπολιτικά και οικονομικά συστήματα γεννιούνται, αναπτύσσονται, πεθαίνουν και αντικαθίστανται από νέα.

Πολλά κοινωνικά συστήματα έχουν αναπτυχθεί και καταστραφεί από την έναρξη της ανθρώπινης Ιστορίας. Ωστόσο, οι κοινωνικές τάξεις και το κράτος δεν υπήρχαν πάντοτε. Δημιουργήθηκαν με την εμφάνιση του αγροτικού πολιτισμού, όταν οι νομαδικές φυλές πρωτοεγκαταστάθηκαν και ξεκίνησαν να εξασκούν τη γεωργία. Πριν από αυτό, οι άνθρωποι ζούσαν σε ένα είδος μη ταξικής κοινωνίας που μπορεί να περιγραφεί ως πρωτόγονος ή φυσικός κομμουνισμός.

Ο πρωτόγονος κομμουνισμός τερματίστηκε όταν η γεωργία δημιούργησε τις συνθήκες για ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής (το οποίο, την συγκεκριμένη περίοδο, απλά σήμαινε ιδιωτική ιδιοκτησία της καλλιεργούμενης γης). Αυτή η διαφοροποίηση των ανθρώπων σε γαιοκτήμονες και σε εκείνους που είχαν την ανάγκη να εργαστούν σε γη άλλων για να ζήσουν, είχε ως αποτέλεσμα το δουλοκτητικό σύστημα της Αρχαιότητας. Αυτό το σύστημα τελικά άνοιξε τον δρόμο στον φεουδαλισμό του Μεσαίωνα, ο οποίος τελικά άνοιξε τον δρόμο στον καπιταλισμό.

Οικολογία

Ο μαρξισμός και τα κινήματα που εμπνέονται από αυτόν, απορρίπτουν τον καπιταλιστικό τρόπο ανάπτυξης, διότι ο καπιταλισμός στην προσπάθειά του να αναπτυχθεί περαιτέρω, καταστρέφει ρυπαίνοντας τη γη, το περιβάλλον, τον αέρα, τις θάλασσες του πλανήτη. Στην εποχή μας μάλιστα, είναι βάσιμη η κριτική στον καπιταλισμό, ότι ως τρόπος παραγωγής και ως κοινωνικό σύστημα, απειλεί ευθέως την επιβίωση του πλανήτη και συνεπώς και του ανθρώπου.

Τα κινήματα που εμπνέονται από τον μαρξισμό, πρεσβεύουν έναν τρόπο ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας σε αρμονία με την φύση (το ανόργανο σώμα της ανθρωπότητας σύμφωνα με τον Μαρξ).^[16]

Δημοκρατία και Δικτατορία του Προλεταριάτου

Ο λαός με «πρωτοπορία» την εργατική τάξη έχει απόλυτο συμφέρον, κατά τους μαρξιστές, να ανατρέψει την άρχουσα τάξη και το υπάρχον καπιταλιστικό σύστημα, για να εγκαθιδρύσει τη δικτατορία του προλεταριάτου. Από κάποιους θεωρητικούς έχει περιγραφεί και ως εργατική δημοκρατία ^[17], αν και με ορισμένες διαφορές.

Η δικτατορία του προλεταριάτου, είναι ένας κρατικός μηχανισμός στην υπηρεσία της εργατικής τάξης, ο οποίος σταδιακά αυτοδιαλύεται και η κοινωνία με το πέρασμα του χρόνου γίνεται κομμουνιστική. Η δημοκρατία στην περίοδο της εργατικής εξουσίας εννοείται ως μία εξουσία που ανήκει στο λαό, ασκείται από αυτόν μέσα από τα εργατικά συμβούλια και τις λαϊκές συνελεύσεις, με το κράτος να εξυπηρετεί τα συμφέροντα της πλειοψηφίας και να προστατεύει αυτά τα συμφέροντα από την μειοψηφία της μόλις ανατραπείσας αστικής τάξης.

Στον κομμουνισμό οι έννοιες της πολιτικής και της δημοκρατίας θα έχουν χάσει τη σημασία τους, αφού προηγουμένως, μετά τη σοσιαλιστική επανάσταση, θα έχει εμφανιστεί αυτή η πραγματικά δημοκρατική κοινωνία της εργατικής εξουσίας, η δικτατορία του προλεταριάτου, στην οποία σταδιακά οι τάξεις και το κράτος θα εξαφανιστούν.^[18] Στη λενινιστική θεωρία και πρακτική η δικτατορία του προλεταριάτου ονομάζεται «σοσιαλιστικό κράτος» και ερμηνεύεται ως ένας πλήρης, συγκεντρωτικός κρατικός μηχανισμός κυβερνώμενος από το λενινιστικό πολιτικό κόμμα, το οποίο καθοδήγησε νωρίτερα την εργατική τάξη προς την επανάσταση. Οι ελευθεριακοί μαρξιστές ερμηνεύουν ωστόσο διαφορετικά την έννοια της δικτατορίας του προλεταριάτου και συνήθως δεν δίνουν έμφαση στον ρόλο των πολιτικών κομμάτων, ενώ οι αναρχοκομμουνιστές απορρίπτουν τελείως μία τέτοια μεταβατική φάση για το πέρασμα στην αταξική και ακρατική κομμουνιστική κοινωνία^[19] και κάθε τύπο κοινοβουλευτικής - κομματικής δραστηριοποίησης στο πλαίσιο ενός αστικού κράτους.

Κομμουνιστικά κόμματα στην Ελλάδα

Ο λενινισμός είναι η επαναστατική θεωρία και πρακτική που διατύπωσε και εφάρμοσε ο Βλαντιμίρ Λένιν, κατά την οποία η δικτατορία του προλεταριάτου καθοδηγείται από ένα επαναστατικό Κόμμα «εμπροσθοφυλακής» ή «πρωτοπορίας»^[20]. Έτσι οι λενινιστές διακρίνονται από μία συγκεκριμένη ερμηνεία και εφαρμογή του μαρξισμού στηριγμένη στις έννοιες της «πρωτοπορίας» και του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, ενώ συνήθως οργανώνονται σε αστικού-κοινοβουλευτικού τύπου πολιτικά κόμματα^[21] τα οποία ονομάζονται Κομμουνιστικά Κόμματα.

Στην Ελλάδα όπως και σε ολόκληρο σχεδόν τον κόσμο, το κομμουνιστικό κίνημα δεν είναι ενιαίο. Αντιθέτως είναι πολύμορφο με έντονες τις συμφωνίες αλλά και τις διαφορετικές προσσεγγίσεις στο εσωτερικό του. Στη χώρα μας, ένας από τους βασικούς εκφραστές της κομμουνιστικής ιδεολογίας θεωρείται το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος (ΚΚΕ), ενώ στην Κύπρο θεωρείται το Ανορθωτικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού (Α.Κ.Ε.Λ).

Δρουν και άλλα μικρότερης εμβέλειας και επιρροής κομμουνιστικά κόμματα ^[22][23][24] όπως:

• Το Εργατικό Επαναστατικό Κόμμα, γνωστό και ως ΕΕΚ
• Το Επαναστατικό Κομμουνιστικό Κίνημα Ελλάδας, γνωστό και ώς ΕΚΚΕ
• Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (μαρξιστικό-λενινιστικό), γνωστό και ως ΚΚΕ (μ-λ)
• Το Μαρξιστικό-Λενινιστικό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, γνωστό και ως (Μ-Λ) ΚΚΕ
• Το Νέο Αριστερό Ρεύμα, γνωστό και ως ΝΑΡ
• Η Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας, γνωστή και ως ΟΚΔΕ
• Το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα, γνωστό και ως ΣΕΚ

Κριτική

Η φύση και ο χαρακτήρας των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού της Ανατολικής Ευρώπης, τα οποία κατέρρευσαν κατά το χρονικό διάστημα ανάμεσα στο 1989 και το 1991, διχάζουν το κομμουνιστικό κίνημα σε παγκόσμιο επίπεδο.

Η θεωρητική κριτική που έχει ασκηθεί στον κομμουνισμό μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις κατηγορίες: κριτική στην ίδια τη σύλληψη της κομμουνιστικής κοινωνίας ως ανεπιθύμητης ή ουτοπικής (βλ. αντικομμουνισμός), κριτική στη μεταβατική «δικτατορία του προλεταριάτου» όπως αυτή εφαρμόστηκε στη Σοβιετική Ένωση και στο ανατολικό μπλοκ (εδώ συμπεριλαμβάνεται η κριτική στον λενινιστικό κεντρικό σχεδιασμό ως οικονομικό σύστημα αυτής της «μεταβατικής» περιόδου), ή κριτική στο ανατολικό μπλοκ μόνο μετά από κάποιο χρονικό σημείο (π.χ. μετά τον θάνατο του Λένιν). Τέτοια κριτική μπορεί να γίνεται και από λενινιστές.

Παραπομπές και σημειώσεις

1. Sherman, Howard. The Economics of Pure Communism
2. Άρθρο του αναρχοκομμουνιστή Πιοτρ Κροπότκιν στην Encyclopedia Britannica (1911)
3. Marxism and the Problem of State Αρχειοθετήθηκε 2009-12-17 στο Wayback Machine.: «How can we move to a stateless society? We must first overcome the 'illusory community of equals' (Bonefeld, 2002: 130), created by an abstract, formal equality in law and democratic elections, to establish a socialist state concerned with material equality. To achieve this, the working class would have to overcome the division between the members of civil society and their political representatives. Marx saw a model for this transition in the Paris Commune of 1871, which was governed by councillors elected by universal suffrage who were subject to recall at short notice... ...With this set-up, the state would inevitably wither away because those in positions of power would no longer be privileged in relation to the rest of society (Mandel, 2004, Pierson, 1986: 23).»
4. Price, Wayne. The abolition of the state: Anarchist and Marxist perspectives, AuthorHouse, 2007
5. Μαρξ, Ένγκελς: Κριτική των προγραμμάτων Γκότα και Ερφούρτης
6. Marx, Karl. The Communist Manifesto. Penguin, 2002, σελ 25: «To define socialism as the critique of political economy was to obscure the fact that socialism was one of a cluster of highly idiosyncratic forms of that criticism, since it was directed not at the defects of an exchange economy but at the exchange economy itself.»
7. Schumpeter, Joseph Alois. The Theory of Economic Development: An Inquiry Into Profits, Capital, Credit, University of Chicago Press, 1982, σελ. 176: «In a communistic or non-exchange society in general there would be no interest as an independent value phenomenon. Obviously no interest would be paid. Obviously there would still exist the value phenomena from which interest flows in an exchange economy. But as a special value phenomenon, as an economic quantity, even as a concept, interest would not exist there. It is dependent upon the organization of an exchange economy. Let us formulate this still more precisely. Wages and rent would not be paid in a purely communist organization. But the services of labor and land would still exist there, they would be valued, and their values would be a fundamental element in the economic plan. Nothing of this holds for interest. The agent for which interest is paid simply would not exist in a communist economy. Hence it could not be the object of a valuation. And consequently there could not be a net return corresponding to the interest form of income. Thus interest is indeed an economic category - not created directly by non-economic forces - but one which only arises in an exchange economy. Why there is no interest in a communist society, although there is in an exchange economy?»
8. Αυτός ο ορισμός είναι μάλλον πολύ πλατύς αφού αγκαλιάζει, όπως υπέδειξε ο Καρλ Πόπερ, και την πρώιμη χριστιανική Εκκλησία, όπως περιγράφεται από τις Πράξεις Αποστόλων
9. «Άρθρο της Εγκυκλοπαίδειας Cambridge για την οικονομία δώρων». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Δεκεμβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2010.
10. Καρλ Μαρξ: Μισθός, τιμή, κέρδος
11. Β. Λένιν: Κράτος και επανάσταση
12. Φρ. Ένγκελς: Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους
13. Καρλ Μαρξ: Το κεφάλαιο
14. Καρλ Μαρξ: Μισθός, τιμή και κέρδος
15. Τάσης, Θεοφάνης. Καστοριάδης, μια φιλοσοφία της αυτονομίας, Εκδ. Ευρασία
16. Θέσεις: Για μια μαρξιστική προσέγγιση των προβλημάτων του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων
17. Α. Γκράμσι https://kokkinhshmaia.wordpress.com/1919/06/21/α-γκραμσι-εργατικη-δημοκρατια/
18. Marxism and Democracy: Apex and Abrogation Αρχειοθετήθηκε 2004-09-07 στο Wayback Machine.: «We are considering here a fundamentally different society from the one in which we live; so different that it is hard for those brought up to believe in the egoistic individual to even contemplate. We are considering a society where people fish in the morning and criticise after lunch, where work is not seen as an unfortunate necessity in order to live, but, through its ability to unleash the creativity of the individual, the main reason for life. Work and leisure are no longer separate parts of the day. Productivity has risen to such a high level that there is a surplus of wealth, enough and more for every member of society. Individual differences between members of society are recognised so that those more able to produce wealth do so and those with the most need (e.g. where they have larger families or where disability prevents them from the same level of productive labour) are rewarded to the extent they require. Distribution is voluntary because of the abundance of wealth and the organisation of society. It is a vision where each will take the amount of product he needs, no more and no less. Hence it is a society where a state, regulating the differences between people and organising distribution, is no longer necessary.»
19. Όχι όμως και οι αναρχοκολεκτιβιστές, οι οποίοι πρεσβεύουν την πλήρη κατάργηση του κράτους μετεπαναστατικά αλλά τη διατήρηση χρήματος και μισθολογικού συστήματος για μία μεταβατική χρονική περίοδο.
20. Λένιν, Βλάντιμιρ Ι. Κράτος και Επανάσταση. https://www.marxists.org/ellinika/archive/lenin/works/1917/staterev/VI_Lenin_Kratos_kai_epanastash_greek.pdf: www.marxists.org. σελ. 16, 28 και 51.
21. Εδώ δεν εννοείται φιλελεύθερα κόμματα, αλλά πολιτικές οργανώσεις που μιμούνται τη δομή τους και συμμετέχουν νομότυπα στις πολιτικές διεργασίες του αστικού κράτους.
22. «Ελληνικές βουλευτικές εκλογές Μαΐου 2012». Βικιπαίδεια. 2021-10-01. https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82_%CE%B2%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82_%CE%B5%CE%BA%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AD%CF%82_%CE%9C%CE%B1%CE%90%CE%BF%CF%85_2012&oldid=9074319.
23. «Αποτελέσματα σε ψήφους βουλευτικών εκλογών 2012». ekloges-prev.singularlogic.eu. Ανακτήθηκε στις 2 Οκτωβρίου 2021.
24. «Επικράτεια | Εθνικές εκλογές – Ιούλιος 2019». ekloges.ypes.gr. Ανακτήθηκε στις 2 Οκτωβρίου 2021.

Βιβλιογραφία

• Βαζιούλιν Β. Α. Η λογική της ιστορίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004 Αρχειοθετήθηκε 2016-07-19 στο Wayback Machine., 2η εκδ. ΚΨΜ, 2013
• Serge Berstein, Δημοκρατίες, αυταρχικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα στον 20ό αιώνα, Ποιότητα
• François και Deborah Furet, Passing of an Illusion: The Idea of Communism in the Twentieth Century, University of Chicago Press, 1999, hardcover, 506 σελίδες, ISBN 0-226-27340-7

Δείτε επίσης

Έννοιες

• Αναρχοκομμουνισμός
• Αντικομμουνισμός
• Αυτόνομο κίνημα
• Ελευθεριακός μαρξισμός
• Ευρωκομμουνισμός
• Καπιταλισμός
• Κομμουνιστική επαναθεμελίωση
• Κατάλογος κομμουνιστικών κομμάτων
• Κομμουναλισμός
• Λενινισμός
• Μαοϊσμός
• Μαρξισμός
• Μετακομμουνισμός
• Μουτουαλισμός (οικονομική θεωρία)
• Οικονομικός ντετερμινισμός
• Σοσιαλδημοκρατία
• Σοσιαλισμός
• Σταλινισμός
• Συνδικαλισμός
• Τροτσκισμός

Πρόσωπα

• Σαλβαδόρ Αγιέντε
• Λουί Αλτουσέρ
• Ερνέστο Τσε Γκεβάρα
• Αντόνιο Γκράμσι
• Φρήντριχ Ένγκελς
• Κορνήλιος Καστοριάδης
• Κιμ Ιλ-σονγκ
• Πιοτρ Κροπότκιν
• Βλαντιμίρ Λένιν
• Γκέοργκ Λούκατς
• Ρόζα Λούξεμπουργκ
• Καρλ Μαρξ
• Βίκτωρ Αλεξέγιεβιτς Βαζιούλιν
• Χο Τσι Μιν
• Ενρίκο Μπερλινγκουέρ
• Μάρεϋ Μπούκτσιν
• Νίκος Ζαχαριάδης
• Ιωσήφ Στάλιν
• Φιντέλ Κάστρο
• Λέων Τρότσκι
• Μάο Τσετούνγκ
• Άρης Βελουχιώτης
• Ενβέρ Χότζα

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

wiktionary logo

Το Βικιλεξικό έχει σχετικό λήμμα:   κομμουνισμός

Wikiquote logo

Στα Βικιφθέγματα υπάρχει υλικό σχετικό με το λήμμα:    Κομμουνισμός

Commons logo

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Κομμουνισμός

Διαδικτυακές πηγές πρωτότυπων μαρξιστικών πηγών

• Marxists Internet Archive
• Marxist.net
• Κομμουνιστικό Μανιφέστο
• Communism is not exactly dead!
• Economic and social roots of Communism

Σχετικοί σύνδεσμοι

• Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος επίσημη ιστοσελίδα
• Νέο Αριστερό Ρεύμα
• Κομμουνιστική Οργάνωση Ελλάδος
• Κόκκινο Νήμα - Κομμουνιστική Εκδοτική Ομάδα
• Che-Lives - δικτυακός τόπος αφιερωμένος στον Τσε Γκεβάρα, όπως και το σχετικό forum Αρχειοθετήθηκε 2011-10-21 στο Wayback Machine.
• Rebel Alliance Leftist Community Αρχειοθετήθηκε 2005-11-24 στο Wayback Machine.
• Map of Communist History — Διαδραστικός χάρτης της παγκόσμιας ανάπτυξης του Κομμουνισμού
• Κόκκινη Επανάσταση Αρχειοθετήθηκε 2005-08-24 στο Wayback Machine.

Αντίθετες απόψεις

• Google Directory συλλογή άρθρων του Google Directory Αρχειοθετήθηκε 2005-12-27 στο Wayback Machine.
• Capitalism and Human Nature — Μία απόπειρα αντίκρουσης της θεωρητικής βάσης του κομμουνισμού με βάση την εξελικτική ψυχολογία, υπό καπιταλιστική σκοπιά
• The Epoch Times | Nine Commentaries on the Communist Party — Ανάλυση του κινεζικού κομμουνισμού