Mae Tyrcmenistan yn wlad ddirgaeedig yng Nghanolbarth Asia. Ashgabat yw'r brifddinas a'r ddinas fwyaf. Mae'n un o'r chwe gwladwriaeth Tyrcig annibynnol. Gyda phoblogaeth o dros 7 miliwn (yn ôl y Llywodraeth,[1] Tyrcmenistan yw'r 35ain wlad fwyaf poblog yn Asia[2] ac mae ganddi'r boblogaeth isaf o weriniaethau Canolbarth Asia tra'n un o'r cenhedloedd mwyaf gwasgaredig ei phoblogaeth ar gyfandir Asia.[3]
 | |
| Tyrcmenistan Türkmenistan (Turkmeneg) | |
 | |
| Math | gwladwriaeth sofran, gwlad dirgaeedig, gwlad  |
|---|---|
| Prifddinas | Ashgabat |
| Poblogaeth | 6,117,933 |
| Sefydlwyd | 13 Mai 1925 (Gweriniaeth Sosialaidd Sofietaidd Turkmen) 22 Awst 1990 (Annibyniaeth) |
| Anthem | Garaşsyz, Bitarap, Türkmenistanyň Döwlet Gimni |
| Cylchfa amser | UTC+05:00, Asia/Ashgabat |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Twrcmeneg |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Canolbarth Asia |
| Arwynebedd | 491,210 km² |
| Yn ffinio gyda | Casachstan, Wsbecistan, Affganistan, Iran |
| Cyfesurynnau | 39°N 60°E |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff deddfwriaethol | Cyngor Cenedlaethol Tyrcmenestan |
| Swydd pennaeth y wladwriaeth | Arlywydd Tyrcmenestan |
| Pennaeth y wladwriaeth | Serdar Berdimuhamedow |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Arlywydd Tyrcmenestan |
 | |
 | |
| Arian | Manat newydd Tyrcmenestan |
| Canran y diwaith | 10 ±1 canran |
| Cyfartaledd plant | 2.301 |
| Mynegai Datblygiad Dynol | 0.745 |
Mae amcangyfrifon swyddogol o'r boblogaeth yn debygol o fod yn rhy uchel, o ystyried y dueddiad i ymfudo i ganfod gwaith.[4] [5] Yng Ngorffennaf 2021 adroddodd yr wrthblaid, yn seiliedig ar dair ffynhonnell ddienw annibynnol, fod poblogaeth Tyrcmenistan rhwng 2.7 a 2.8 miliwn, hynny yw, yn llai na Chymru.[6]
Mae'n ffinio â Casachstan i'r gogledd-orllewin, Wsbecistan i'r gogledd, dwyrain a gogledd-ddwyrain, Afghanistan i'r de-ddwyrain, Iran i'r de a'r de-orllewin a Môr Caspia i'r gorllewin.[7]
Cafwyd sawl ymerodraeth a diwylliant yma dros y canrifoedd.[8] Merv yw un o'r dinasoedd-gwerddon hynaf yng Nghanolbarth Asia,[9] ac roedd unwaith ymhlith dinasoedd mwya'r byd.[10] Roedd hefyd yn un o ddinasoedd mawr y byd Islamaidd ac yn arhosfan bwysig ar Ffordd y Sidan. Fe'i hunwyd gan Ymerodraeth Rwsia ym 1881 a chwaraeodd ran amlwg yn y mudiad gwrth-Bolsiefaidd yng Nghanolbarth Asia. Ym 1925, daeth Tyrcmenistan yn weriniaeth gyfansoddol o fewn yr Undeb Sofietaidd, gyda'r enw 'Gweriniaeth Sofietaidd Sofietaidd Tyrcmenaidd (Turkmen SSR)'; daeth yn annibynnol ar ôl diddymu'r Undeb Sofietaidd yn 1991.[8]
Mae'r wlad yn cael ei beirniadu'n hallt am ei diffyg hawliau dynol,[11][12] gan gynnwys ei chamdriniaeth o leiafrifoedd, a'i diffyg rhyddid y wasg a rhyddid crefyddol. Ers ei hannibyniaeth o'r Undeb Sofietaidd yn 1991, mae Tyrcmenistan wedi'i rheoli gan gyfundrefnau totalitaraidd gormesol: sef yr Arlywydd am Oes Saparmurat Niyazov (a elwir hefyd yn Türkmenbaşy/Türkmenbaşı sef "Bennaeth y Tyrcmeniaid") hyd ei farwolaeth yn 2006; Gurbanguly Berdimuhamedow, a ddaeth yn Arlywydd yn 2007 ar ôl ennill etholiad annemocrataidd; a'i fab Serdar, a enillodd yr etholiad arlywyddol dilynol yn 2022 mewn etholiad a ddisgrifiwyd gan arsylwyr rhyngwladol fel un "nad oedd yn rhydd nac yn deg"; mae bellach yn rhannu'r grym gwleidyddol gyda'i dad.[13][14][15]
Mae gan Tyrcmenistan y pumed cronfa fwyaf o nwy naturiol yn y byd.[16] Mae'r rhan fwyaf o'r wlad wedi'i gorchuddio gan Anialwch Karakum. Rhwng 1993 a 2019, derbyniodd ei dinasyddion drydan, dŵr a nwy naturiol a ddarparwyd gan y llywodraeth yn rhad ac am ddim.[17] Mae Tyrcmenistan yn wladwriaeth o fewn Sefydliad y Taleithiau Tyrcaidd, cymuned Türksoy ac yn aelod o'r Cenhedloedd Unedig.[18]
Deddfwrfa unsiambrog Tyrcmenistan, ers Ionawr 2023, yw'r Cynulliad.[19][20] Rhwng Mawrth 2021 a 21 Ionawr 2023 hwn oedd tŷ isaf Cyngor Cenedlaethol dwysiambrog Tyrcmenistan, sydd bellach wedi dod i ben. Mae gan y Cynulliad 125 o aelodau wedi'u hethol am dymor o bum mlynedd mewn etholaethau un sedd.[21][22]
Cyngor Pobl Tyrcmenistan (Tyrcmeneg: xɑlq mɑθlɑxɑt̪ɯ; "Cyngor y Bobl") yw "corff cynrychioliadol" annibynnol Tyrcmenistan ac mae ganddo'r awdurdod cyfansoddiadol goruchaf. Drwy inter alia mae ganddo'r grym i ddiwygio'r Cyfansoddiad. Penodir ei gadeirydd gan yr Arlywydd a ddynodir yn "Arweinydd Cenedlaethol".[23][24][25] Cyfeiriodd cyfryngau'r wladwriaeth at Gyngor y Bobl fel "corff goruchaf awdurdod y llywodraeth".[19] Rhwng 2018 a 2023 gweithredodd fel siambr uchaf Cyngor Cenedlaethol Tyrcmenistan.
Mae arsylwyr allanol yn ystyried y ddeddfwrfa Tyrcmenaidd yn senedd stamp rwber.[26][27][28]
_01.jpg)
Cafodd datganiad Tyrcmenistan o "niwtraliaeth barhaol" ei gydnabod yn ffurfiol gan y Cenhedloedd Unedig ym 1995.[29] Dywedodd y cyn-Arlywydd Saparmurat Niyazov y byddai'r niwtraliaeth yn atal Tyrcmenistan rhag cymryd rhan mewn ymarferion amddiffyn amlwladol, ond mae'n caniatáu cymorth milwrol. Mae gan ei pholisi tramor niwtral le pwysig yng nghyfansoddiad y wlad.
Mae gan Turkmenistan gysylltiadau diplomyddol â 139 o wledydd, a rhai o'r partneriaid pwysicaf yw Afghanistan, Armenia, Iran, Pacistan a Rwsia.[30] MaeTyrcmenistan yn aelod o'r Cenhedloedd Unedig, Y Gronfa Ariannol Ryngwladol, Banc y Byd, y Sefydliad Cydweithrediad Economaidd, y Sefydliad ar gyfer Diogelwch a Chydweithrediad yn Ewrop, y Sefydliad dros Gydweithio Islamaidd, y Banc Datblygu Islamaidd, Banc Datblygu Asia, y Banc Ewropeaidd ar gyfer Ailadeiladu a Datblygu, y Sefydliad Bwyd ac Amaethyddiaeth, Sefydliad Rhyngwladol Diwylliant Tyrcig ac aelod-sylwedydd o Sefydliad Gwladwriaethau Tyrcig.
Mae heddlu cenedlaethol Tyrcmenistan yn cael ei lywodraethu'n bennaf gan y Weinyddiaeth Mewnol. Y Weinyddiaeth Diogelwch Cenedlaethol (KNB) yw'r ased casglu gwybodaeth. Mae'r Weinyddiaeth Mewnol yn rheoli 25,000 o staff yr heddlu cenedlaethol yn uniongyrchol, tra bod y KNB yn delio â gwaith cudd-wybodaeth a gwrth-ddeallusrwydd (counterintelligence).
Mae Tyrcmenistan wedi cael ei beirniadu’n eang am gam-drin hawliau dynol ac mae'n gosod cyfyngiadau difrifol ar ddinasyddion y wlad rhag teithio tramor.[31][32] Ceir gwahaniaethu yn erbyn hil e.e. caiff prifysgolion eu hannog i wrthod ymgeiswyr â chyfenwau nad ydynt yn Dyrcmeneg, yn enwedig Rwsiaid ethnig.[33] Yn ogystal, gwaherddir dysgu arferion ac iaith y Baloch, lleiafrif ethnig. Mae'r un peth yn digwydd i Wsbeciaid, er bod yr iaith Wsbeceg wedi cael ei haddysgu yn y gorffennol mewn rhai ysgolion cenedlaethol.
Yn ôl Human Rights Watch, "Mae Tyrcmenistan yn parhau i fod yn un o wledydd mwyaf gormesol y byd. Mae'r wlad bron ar gau i graffu annibynnol ac mae rhyddid y cyfryngau a chrefydd yn ddarostyngedig i gyfyngiadau llym, ac mae amddiffynwyr hawliau dynol ac actifyddion eraill yn wynebu bygythiad cyson a dial gan y Llywodraeth."[34]
Yn ôl Mynegai Rhyddid Gwasg y Byd 2014 'Gohebwyr Heb Ffiniau' (Reporters Without Borders) roedd gan Tyrcmenistan y 3ydd amodau rhyddid y wasg gwaethaf yn y byd (178/180 o wledydd), ychydig gwell na Gogledd Corea ac Eritrea.[35] Mae'n cael ei hystyried yn un o'r "10 gwlad sydd â'r sensro mwyaf". Dechreuodd pob darllediad o dan Niyazov gydag addewid y bydd tafod y darlledwr yn crebachu os bydd yn adweud pethau drwg am y wlad, y faner, neu'r arlywydd.[36]
Gwahaniaethir yn erbyn lleiafrifoedd crefyddol am wrthwynebiad cydwybodol ac am iddyn nhw ymarfer eu crefydd trwy eu carcharu neu atafaelu copïau o lenyddiaeth Gristnogol neu ddifenwi.[37][38][39][40] Cafodd llawer o garcharorion sydd wedi’u harestio am ymarfer eu crefydd neu gred eu harteithio a’u dedfrydu wedyn i garchar, llawer ohonynt heb benderfyniad llys.[41][42] Mae gweithredoedd cyfunrywiol, hoyw yn anghyfreithlon yn Tyrcmenistan.[43]
Ataliwyd y defnydd o'r gosb eithaf yn y wlad yn 1999,[44] cyn cael ei diddymu'n ffurfiol yn 2008.
Demograffeg
.jpg)
Cynhaliwyd y cyfrifiad diwethaf i’w gyhoeddi’n llawn ym 1995. Mae canlyniadau manwl pob cyfrifiad ers hynny wedi’u cadw’n gyfrinachol, er bod cyfanswm cyfrifiad 2022 wedi’i ryddhau. Mae'r ffigurau sydd ar gael yn dangos bod y rhan fwyaf o ddinasyddionTyrcmenistan yn Dyrcmeniaid ethnig gyda lleiafrifoedd prin yn Wsbeciaid a Rwsiaid. Mae lleiafrifoedd llai byth yn cynnwys Kazakhiaid, Tatariaid, Wcraniaid, Cyrdiaid (brodorol o fynyddoedd Kopet Dagh), Armeniaid, Azeriaid, Balochiaid a Pashtwniaid. Gostyngodd canran y Rwsiaid ethnig yn Tyrcmenistan o 18.6% yn 1939 i 9.5% yn 1989.
Yn ôl data swyddogol a gyhoeddwyd yn Ashgabat yn Chwefror 2001 roedd 91% o'r boblogaeth yn Dyrcmeniaid, 3% yn Wsbeciaid a 2% yn Rwsiaid. Rhwng 1989 a 2001 dyblodd nifer y Tyrcmeniaid yn Tyrcmenistan (o 2.5 i 4.9 miliwn), tra bod nifer y Rwsiaid wedi gostwng dwy ran o dair (o 334,000 i ychydig dros 100,000).[45][46] O 2021 ymlaen, amcangyfrifwyd bod nifer y Rwsiaid yn Tyrcmenistan yn 100,000. [47] Adroddodd cyfryngau’r gwrthbleidiau fod rhai o ganlyniadau cyfrifiad 2012 wedi’u rhyddhau’n llechwraidd, gan gynnwys cyfanswm poblogaeth o 4,751,120.
Mae amcangyfrifon swyddogol o'r boblogaeth yn debygol o fod yn llawer rhy uchel, o ystyried y dueddiad i ymfudo i ganfod gwaith.[4] [5] Yng Ngorffennaf 2021 adroddodd yr wrthblaid, yn seiliedig ar dair ffynhonnell ddienw annibynnol, fod poblogaeth Trcmenistany rhwng 2.7 a 2.8 miliwn, hynny yw, yn llai na Chymru.[6]
Diwylliant
Bu'r Tyrcmeniaid yn draddodiadol yn nomadiaid symudol ac yn farchogion crefftus; hyd yn oed heddiw ar ôl cwymp yr Undeb Sofietaidd, nid yw ymdrechion i drefoli'r Tyrcmeniaid wedi bod yn llwyddiannus iawn.[48] Ni wnaethant ffurfio cenedl neu grŵp ethnig cydlynol mewn gwirionedd nes iddynt gael eu hasio'n un gan Joseph Stalin yn y 1930au. Rhennir y Tyrcmeniaid yn llwythi, ac mae gan bob llwyth ei dafodiaith a'i wisg ei hun.[49] Mae'r Tyrcmeniaid yn enwog drwy'r byd am wneud carpedi Tyrcmenaidd clymog, a elwir yn aml ar gam yn rygiau Bukhara yn y Gorllewin. Mae'r rhain yn garpedi cywrain a lliwgar wedi'u clymu â llaw, sy'n helpu i nodi'r gwahaniaethau rhwng y llwythi Tyrcmenaidd amrywiol.
Mae grwpiau ethnig ledled y wlad yn adeiladu yurts, tai crwn gyda thoeau cromen, wedi'u gwneud o ffrâm bren wedi'i gorchuddio â ffelt o grwyn defaid neu dda byw eraill. Mae ceffylau'n chwarae rhan hanfodol mewn gweithgareddau hamdden amrywiol ar draws y rhanbarth, o faes cyffrous rasio ceffylau i gampau ymladd ceffylau, lle mae marchogion medrus yn cymryd rhan mewn brwydrau bywiog i ddadseilio eu gwrthwynebwyr.[50]
Mae dynion Tyrcmen yn gwisgo hetiau tlpek traddodiadol neu "tlpek mecaidd", sef hetiau croen dafad du neu wyn mawr. Mae'r wisg draddodiadol y dynion yn cynnwys yr hetiau croen dafad uchel, blewog hyn a gwisgoedd coch dros grysau gwyn. Mae merched yn gwisgo ffrogiau sach hir dros drowsus cul gyda band o frodwaith yn dal y trowsus wrth y ffêr. Ceir gemwaith arian ar benwisgoedd y menywod a breichledau a thlysau wedi'u gosod gyda cherrig lled werthfawr.
Chwaraeon
Y gamp fwyaf poblogaidd yn Tyrcmenistan yw pêl-droed. Yn wahanol i Gymru, nid yw'r tîm cenedlaethol erioed wedi cymhwyso ar gyfer Cwpan y Byd FIFA. Fodd bynnag, mae'r tîm wedi ymddangos ddwywaith yng Nghwpan Asiaidd AFC, yn 2004 a 2019; methwyd â symud ymlaen heibio'r lefel grŵp fodd bynnag. Camp poblogaidd arall yw saethyddiaeth; a chynhelir cystadlaethau cynghrair a lleol ar gyfer saethyddiaeth.
Ymhlith y chwaraeon rhyngwladol a gynhaliwyd yn Tyrcmenistan mae: Gemau Dan Do ac Ymladd Asiaidd 2017 a Phencampwriaethau Codi Pwysau'r Byd 2018.
Cyfeiriadau
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
