gwlad yn Asia From Wikipedia, the free encyclopedia
Gwlad fawr ar orynys Arabia yn ne-orllewin Asia yw Teyrnas Sawdi Arabia' neu Sawdi Arabia (hefyd: Saudi Arabia; Arabeg: المملكة العربية السعودية; sef Al Mamlaka al ʻArabiyya as Suʻūdiyya). Hi yw'r wlad Arabaidd fwyaf yng Ngorllewin Asia gydag oddeutu 2,150,000 km2 (830,000 mi sgw) a'r ail wlad Arabaidd fwyaf, yn dilyn Algeria. Y gwledydd cyfagos yw Irac a Ciwait i'r gogledd-ddwyrain, Gwlad Iorddonen i'r gogledd-orllewin, Oman, Qatar a'r Emiradau Arabaidd Unedig i'r dwyrain a Iemen i'r de-orllewin. Mae gan Sawdi arfordir ar lan Y Môr Coch i'r gorllewin a Gwlff Persia i'r dwyrain. Anialwch yw'r rhan fwyaf o ganolbarth y wlad. Riyadh yw'r brifddinas. Mae ei phoblogaeth oddeutu 28.7 million, gyda 8 miliwn o'r rheiny o'r tu allan i'r wlad.[1][2][3][4]
 | |
| Teyrnas Sawdi Arabia (KSA) المملكة العربية السعودية (Arabeg) Ynganiad: al-Mamlaka al-ʿArabiyya as-Suʿūdiyya | |
 | |
| Arwyddair | Nid oes Dainoni ond Duw  |
|---|---|
| Math | gwladwriaeth sofran, teyrnas, gwlad |
| Enwyd ar ôl | Saud I |
| Prifddinas | Riyadh |
| Poblogaeth | 33,000,000 |
| Sefydlwyd | 1727 (Emiradau Diriyah) |
| Anthem | Llafargan Cenedl Sawdi |
| Pennaeth llywodraeth | Salman, brenin Sawdi Arabia |
| Cylchfa amser | UTC+03:00, Asia/Riyadh |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Arabeg |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Y Dwyrain Canol, De-orllewin Asia, Gwladwriaethau'r Gwlff |
| Arwynebedd | 2,250,000 ±1 km² |
| Gerllaw | Gwlff Persia, Y Môr Coch, Gwlff Aqaba |
| Yn ffinio gyda | Gwlad Iorddonen, Coweit, Catar, Bahrain, Yr Emiradau Arabaidd Unedig, Oman, Iemen, Irac, Yr Aifft, Iran |
| Cyfesurynnau | 23.71667°N 44.11667°E |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff gweithredol | Council of Ministers of Saudi Arabia |
| Corff deddfwriaethol | Prif Weinidog Sawdi Arabia |
| Swydd pennaeth y wladwriaeth | Brenhinoedd Sawdi Arabia |
| Pennaeth y wladwriaeth | Salman, brenin Sawdi Arabia |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Prif Weinidog Sawdi Arabia |
| Pennaeth y Llywodraeth | Salman, brenin Sawdi Arabia |
 | |
 | |
| Sefydlwydwyd gan | Founding Leaders of Saudi Arabia |
| Crefydd/Enwad | wahhabism |
| Ariannol | |
| Cyfanswm CMC (GDP) | $868,586 million, $1,108,149 million |
| Arian | Saudi riyal |
| Canran y diwaith | 11 ±1 canran |
| Cyfartaledd plant | 2.765 |
| Mynegai Datblygiad Dynol | 0.875 |
Cyn i Ibn Saud uno'r wlad yn 1932 roedd pedair ardal: Hejaz, Najd a rhannau o Ddwyrain Arabia (Al-Hasa) a De Arabia (ardal 'Asir).[5] Llwyddodd i wneud hyn drwy gyfres o ymosodiadau milwrol gan gychwyn yn 1902 pan gymerodd Riyadh drwy rym milwrol; Riyadh oedd hen ddinas ei hynafiaid - sef y teulu'r Saud. Brenhiniaeth absoliwt yw'r wlad ers hynny, wedi'i llywodraethu gydag Islamiaeth yn ganllaw gadarn a dylanwad y Wahhabi.[6] Gelwir Sawdi Arabia weithiau'n "Wlad y Ddau Fosg", sef Al-Masjid al-Haram (yn Mecca), a Al-Masjid an-Nabawi (ym Medina), y ddau le mwyaf cysegredig yn Islam.
Domineiddir y byd olew gan Sawdi Arabia, fel cynhyrchydd a gwerthwr olew ac yno mae'r ail ffynhonnell fwyaf o olew drwy'r byd.[4] Oherwydd yr arian a ddaw o'r diwydiant olew, ystyrir y wlad yn wlad gyfoethog iawn a'r economi'n 'incwm uchel'. Hon yw'r unig wlad Arabaidd sy'n aelod o'r grŵp G-20 a rhestrir hi'n 4ydd safle o ran gwariant y wlad ar arfau.[7][8] Mae'n aelod o Gyngor Gweithredol y Gwlff, Mudiad Cydweithio islamaidd ac OPEC.[9]
Fodd bynnag, mae'r wladwriaeth wedi denu beirniadaeth am amryw o resymau, gan gynnwys ei rôl yn Rhyfel Cartref Yemeni, nawdd honedig i derfysgaeth Islamaidd a'i record hawliau dynol gwael, sy'n cynnwys defnydd gormodol a rhagfarnllyd o'r gosb eithaf, methu mabwysiadu mesurau digonol yn erbyn masnachu pobl, gwahaniaethu yn erbyn lleiafrifoedd ac anffyddwyr crefyddol, a gwrthsemitiaeth, a'i ddehongliad caeth o gyfraith Shari'a.[10][11][12]
Mae Sawdi Arabia yn cael ei ystyried yn bŵer rhanbarthol a chanolig.[13][14] Economi Sawdi yw'r fwyaf yn y Dwyrain Canol a'r ddeunawfed fwyaf yn y byd.[15] Mae gan y wlad hefyd un o boblogaethau ieuengaf y byd, gyda thua 50% o'i phoblogaeth o 34.2 miliwn o dan 25 oed.[16] Yn ogystal â bod yn aelod o Gyngor Cydweithrediad y Gwlff, mae Saudi Arabia yn aelod gweithgar a sefydlol o'r Cenhedloedd Unedig, Sefydliad Cydweithrediad Islamaidd, Cynghrair Arabaidd, ac OPEC.
Yn dilyn uno Teyrnas Hejaz a Nejd, enwyd y wladwriaeth newydd yn al-Mamlakah al-ʿArabīyah fel-Saʿūdīyah (trawslythreniad o المملكة العربية السعودية mewn Arabeg) trwy archddyfarniad brenhinol ar 23 Medi 1932 gan ei sylfaenydd, Abdulaziz bin Sawd. Er bod hyn fel arfer yn cael ei gyfieithu fel "Teyrnas Sawdi Arabia",[17] mae'n golygu'n llythrennol "y deyrnas Sawdi Arabaidd" ("the Saudi Arab kingdom") ,[18] neu "Teyrnas Arabaidd Sawdi".[19]
Mae'r gair "Sawdi" yn deillio o'r elfen as-Saʿūdīyah yn enw Arabeg y wlad, sy'n fath o ansoddair o'r enw nisba, a ffurfiwyd o enw dynastig teulu brenhinol Sawdi, yr Al Sawd (Arabeg: آل سعود ). Mae ei gynnwys yn cadarnhau'r farn fod y wlad yn eiddo personol i'r teulu brenhinol.[20] Yr enw Arabeg yw Al Saud a ffurfiwyd trwy ychwanegu'r gair Al, sy'n golygu "teulu..." neu "linach..."[21] (fel yn y Gymraeg "llinach Aberffro" neu "Deulu'r Tuduriaid"). Yn achos yr Al Saud, dyma Saud ibn Muhammad ibn Muqrin, tad sylfaenydd y llinach o'r 18g, Muhammad bin Saud.[22]
Ceir tystiolaeth bod pobl yn byw ym Mhenrhyn Arabia tua 125,000 o flynyddoedd yn ôl.[23] Canfu astudiaeth yn 2011 fod y bodau dynol modern cyntaf i ymledu i'r dwyrain ar draws Asia wedi gadael Affrica tua 75,000 o flynyddoedd yn ôl ar draws y Bab-el-Mandeb sy'n cysylltu Corn Affrica ac Arabia.[24] Mae penrhyn Arabia'n cael ei ystyried yn ganolog i'n dealltwriaeth o esblygiad a gwasgariad yr hominini. Cafodd Arabia amrywiad amgylcheddol eithafol yn y Cwaternaidd a arweiniodd at newidiadau esblygiadol a demograffig dwys. Mae gan Arabia gofnod cyfoethog o'r Hen Oes y Cerrig Isaf, ac mae nifer y safleoedd tebyg i Oldowan yn y rhanbarth yn nodi'r rôl sylweddol yr oedd Arabia wedi'i chwarae yn meddiannu Ewrasia.[25]
Yn y cyfnod Neolithig, ffynnodd diwylliannau amlwg fel Al-Magar, yr oedd eu canolfan yn gorwedd yn Najd de-orllewinol yr oes fodern. Gellid ystyried Al-Magar yn "Chwyldro Neolithig" mewn gwybodaeth ddynol a sgiliau gwaith llaw.[26] Nodweddir y diwylliant fel un o'r cyntaf yn y byd i gynnwys dofi anifeiliaid yn eang, yn enwedig y ceffyl, yn ystod y cyfnod Neolithig.[27] Ar wahân i geffylau, darganfuwyd anifeiliaid fel defaid, geifr, cŵn, yn enwedig brîd Salwci, estrys, hebogau a physgod ar ffurf cerfluniau cerrig ac engrafiadau creigiau. Gwnaed cerfluniau Al-Magar o garreg leol, ac mae'n ymddangos bod y cerfluniau wedi'u gosod mewn adeilad canolog a allai fod wedi chwarae rhan sylweddol ym mywyd cymdeithasol a chrefyddol y trigolion.
Ym mis Tachwedd 2017, darganfuwyd golygfeydd hela yn dangos delweddau o'r cŵn dof mwyaf tebygol, yn debyg i'r ci Canaan, mewn lle o'r enw Shuwaymis, rhanbarth bryniog yng ngogledd-orllewin Saudi Arabia. Mae'r engrafiadau creigiau hyn yn dyddio'n ôl dros 8,000 o flynyddoedd, gan eu gwneud y darluniau cynharaf o gŵn yn y byd.[28]
Ar ddiwedd y 4edd mileniwm CC, aeth Arabia i'r Oes yr Efydd ar ôl bod yn dyst i drawsnewidiadau syfrdanol; defnyddiwyd metelau yn helaeth, a nodweddwyd y cyfnod gan fannau claddu 2 m a ddilynwyd ar yr un pryd gan nifer o demlau, a oedd yn cynnwys llawer o gerfluniau annibynnol a baentiwyd yn wreiddiol yn goch.[29] Gellir cymharu dyfodiad Oes yr Efydd yma gyda Chymru - a ddechreuodd tua 2200 CC ac a ddaeth i ben tua 700 CC.
Ym mis Mai 2021, cyhoeddodd archeolegwyr y gallai safle Acheulean 350,000 o flynyddoedd oed o'r enw An Nasim yn rhanbarth Hail fod y safle preswylio dynol hynaf yng ngogledd Sawdi Arabia. Darganfuwyd y safle gyntaf yn 2015 gan ddefnyddio synhwyro o bell a modelu palaeohydrolegol. Mae'n cynnwys dyddodion hen lynnoedd sy'n gysylltiedig â deunyddiau y Pleistosen Canol. Cafwyd hyd i 354 o arteffactau, bwyeill llaw ac offer carreg, a naddion gan ymchwilwyr yn darparu gwybodaeth am draddodiadau gwneud offer y dyn cynharaf a oedd yn byw yn Ne-orllewin Asia. Mae'r arteffactau Paleolithig yn debyg i olion deunydd a ddaeth i'r wyneb ar safleoedd Acheulean yn Anialwch Nefud.[30][31][32][33]
Erbyn diwedd Oes yr Efydd, roedd pobl a thir y Midian a'r Midianiaid yn rhan ogledd-orllewinol Sawdi Arabia; codnodir hyn yn y Beibl. Wedi'i ganoli yn Tabouk, roedd eu tiroedd yn ymestyn o Wadi Arabah yn y gogledd i ardal al-Wejh yn y de.[35] Prifddinas Midiaid oedd Qurayyah,[36] a oedd yn cynnwys tref gaerog mawr 35 hectar ac oddi tano anheddiad gydag amddiffyniad ar ffurf wal, o 15 hectar. Cynhaliodd y ddinas gymaint â 10 i 12 mil o drigolion.[37] Darlunir y Midianiaid mewn dau ddigwyddiad mawr yn y Beibl sy'n adrodd am ddau ryfel rhwng Israel â Midian, tua'r 11g CC. Yn wleidyddol, roedd gan y Midianiaid strwythur datganoledig dan arweiniad pum brenin (Evi, Rekem, Tsur, Hur, a Reba), ac ymddengys bod yr enwau yn enwau mawr ar aneddiadau Midianaidd pwysig.[38][39] Roedd y Midianiaid crwydrol yn un o ecsbloetwyr cynharaf dofi camelod a'u galluogodd i lywio trwy diroedd sych a garw'r rhanbarth.[39]
Ar ddiwedd y 7g CC, ymddangosodd teyrnas a ddaeth i'r yn bwer canolog yng ngogledd-orllewin Arabia. Dechreuodd fel sieciaeth (sheikdom) Dedan, a ddatblygodd i fod yn deyrnas llwyth Lihyan.[40] Yng nghanol y 6g CC roedd yr ardystiad cynharaf o gyfundrefn y wladwriaeth, Brenin Lihyan.[41] Yn ail gam y deyrnas gwelwyd trawsnewidiad Dedan yn deyrnas sy'n cwmpasu parth llawer ehangach a oedd yn nodi pinacl gwareiddiad Lihyan.[40] Digwyddodd y drydedd wladwriaeth yn gynnar yn y 3g CC gyda gweithgaredd economaidd llewyrchus rhwng y de a'r gogledd a barodd i Lihyan gael dylanwad enfawr.[42]
Syrthiodd y Lihyaniaid i ddwylo'r Nabataeiaid tua 65 CC ar ôl atafaelu Hegra ac yna gorymdeithio i Tayma, ac i'w prifddinas Dedan yn 9 CC. Rheolodd y Nabataeiaid diriogaethau mawr o ogledd Arabia nes bod eu parth wedi'i atodi gan yr Ymerodraeth Rufeinig, a'i ailenwyd yn Arabia Petraea, ac a oresgynwyd dan lywodraeth y Rhufeiniaid tan 630.[43]
Ychydig cyn dyfodiad Islam, ar wahân i aneddiadau masnachu trefol (fel Mecca a Medina), poblogwyd llawer o'r hyn a oedd i ddod yn Sawdi Arabia gan gymdeithasau llwythol bugeiliol crwydrol.[46] Ganwyd y proffwyd Islamaidd Muhammad ym Mecca tua 571 CE. Yn gynnar yn y 7g, unodd Muhammad wahanol lwythau’r penrhyn a chreu un grwp crefyddol Islamaidd.[47] Yn dilyn ei farwolaeth yn 632, ehangodd ei ddilynwyr y diriogaeth yn gyflym o dan lywodraeth Fwslimaidd y tu hwnt i Arabia, gan orchfygu rhannau helaeth o diriogaeth (o Benrhyn Iberia yn y gorllewin i Bacistan heddiw yn y dwyrain) mewn mater o ddegawdau. Yn fuan daeth Arabia yn rhanbarth mwy ymylol yn wleidyddol yn y byd Mwslemaidd wrth i'r ffocws symud i'r tiroedd helaeth a oedd newydd eu gorchfygu.[47]
Sefydlodd Arabiaid sy'n tarddu o Sawdi Arabia heddiw, yr Hijaz yn benodol, y Califfiaeth Rashidun (632–661), Umayyad (661-750), Abassiaid (750–1517) a'r Califfiaeth Fatimid (909–1171).
O'r 10g i ddechrau'r 20g, roedd Mecca a Medina o dan reolaeth Arabaidd lleol o'r enw Sharif o Fecca, ond ar adegau roedd y Sharif yn deyrngar i lywodraethwr un o'r ymerodraethau Islamaidd mawr yn Baghdad, Cairo neu Istanbul. Dychwelodd y rhan fwyaf o weddill yr hyn a ddaeth yn Sawdi Arabia i reolaeth lwythol, draddodiadol.[48]
Dechreuodd yr hyn a oedd i ddod yn 'deulu brenhinol Sawdi', a elwir yr Al Sawd, yn Najd yng nghanol Arabia ym 1744, pan ymunodd Muhammad bin Saud, sylfaenydd y llinach, â'r arweinydd crefyddol Muhammad ibn Abd al-Wahhab,[49] sylfaenydd y mudiad Wahhabi, ffurf biwritanaidd lem o Sunni Islam.[50] Rhoddodd y gynghrair hon, a ffurfiwyd yn y 18g, ysgogiad ideolegol i ehangu Sawdi ac mae'n parhau i fod yn sail i reolaeth ddynastig o Sawdi Arabia heddiw.[51]
Ehangodd y "wladwriaeth Saudi" gyntaf a sefydlwyd ym 1744 yn yr ardal o amgylch Riyadh, gan reoli'r rhan fwyaf o diriogaeth Sawdi Arabia.[52] Ymosododd ar Karbala ym 1802 a chipio Mecca ym 1803, ond fe'i dinistriwyd erbyn 1818 gan ficeroy Otomanaidd yr Aifft, Mohammed Ali Pasha.[53] Sefydlwyd ail "wladwriaeth Saudi" lawer llai, a leolwyd yn bennaf yn Nejd, ym 1824. Trwy gydol gweddill y 19g, bu'r Al Sawd yn cystadlu yn erbyn rheolaeth ar y tu mewn i'r hyn a oedd i ddod yn Sawdi Arabia gyda theulu Arabaidd arall, yr Al Rashid, a oedd yn rheoli Emiradau Jabal Shammar. Erbyn 1891, roedd yr Al Rashid yn fuddugol a gyrrwyd yr Al Sawd ar ffo i Coweit.
.jpg)
Ar ddechrau'r 20g, parhaodd yr Ymerodraeth Otomanaidd i reoli neu gael goruchafiaeth dros y rhan fwyaf o'r penrhyn. Yn ddarostyngedig i'r oruchafiaeth hon, rheolwyd Arabia gan glytwaith o lywodraethwyr llwythol,[54][55] gyda Sharif Mecca yn flaenllaw ac yn rheoli'r Hejaz.[56] Ym 1902, llwyddodd mab Abdul Rahman, Abdul Aziz - a elwid yn Ibn Saud yn ddiweddarach - i reoli Riyadh gan ddod â'r Al Saud yn ôl i Nejd, gan greu'r drydedd "wladwriaeth Saudi". Enillodd Ibn Saud gefnogaeth yr Ikhwan, byddin lwythol a ysbrydolwyd gan Wahhabiaeth ac a arweiniwyd gan Faisal Al-Dawish, ac a oedd wedi tyfu'n gyflym ar ôl ei sefydlu ym 1912.[57] Gyda chymorth yr Ikhwan, cipiodd Ibn Saud Al-Ahsa oddi wrth yr Otomaniaid ym 1913.
Yn 1916, gydag anogaeth a chefnogaeth Prydain (a oedd yn ymladd yn erbyn yr Otomaniaid yn y Rhyfel Byd Cyntaf ), arweiniodd Sharif Mecca, Hussein bin Ali, wrthryfel pan-Arabaidd yn erbyn yr Ymerodraeth Otomanaidd i greu gwladwriaeth Arabaidd unedig.[58] Er i Wrthryfel Arabaidd 1916 i 1918 fethu yn ei amcan, arweiniodd buddugoliaeth y Cynghreiriaid yn y Rhyfel Byd Cyntaf at ddiwedd goruchafiaeth a rheolaeth Otomanaidd yn Arabia a daeth Hussein bin Ali yn Frenin Hejaz.[59]
Mae gan Sawdi Arabia un o'r canrannau uchaf o wariant milwrol yn y byd, gan wario tua 8% o'i CMC yn ei byddin, yn ôl amcangyfrif 2020 SIPRI.[60] Mae byddin Sawdi'n cynnwys Lluoedd Tir Brenhinol Sawdi, Llu Awyr Brenhinol Sawdi, Llynges Frenhinol Sawdi, Amddiffyn Awyr Brenhinol Sawdi, Gwarchodlu Cenedlaethol Sawdi Arabia (SANG, llu milwrol annibynnol), a lluoedd parafilwrol, sy'n gyfanswm o bron i 200,000. Yn 2005 roedd gan y lluoedd arfog y personél canlynol: y fyddin, 75,000; y llu awyr, 18,000; amddiffyn awyr, 16,000; y llynges, 15,500 (gan gynnwys 3,000 o forluoedd); ac roedd gan y SANG 75,000 o filwyr gweithredol a 25,000 o ardollau llwythol.[61] Yn ogystal, mae yna wasanaeth cudd-wybodaeth filwrol Al Mukhabarat Al A'amah.
Mae gan y deyrnas berthynas filwrol â Phacistan ers blynyddoedd, dyfalwyd ers tro fod Sawdi Arabia wedi ariannu rhaglen bom atomig Pacistan, yn gyfrinachol, ac yn ceisio prynu arfau atomig o Bacistan, yn y dyfodol agos.[62][63] MAe SANG yn rym rheng flaen cwbl weithredol, ac yn tarddu o rym milwrol-grefyddol llwythol Ibn Saud, yr Ikhwan. Gellir priodoli ei fodolaeth fodern, serch hynny, i fod yn fyddin breifat Abdullah i bob pwrpas ers y 1960au ac, yn wahanol i weddill y lluoedd arfog, mae'n annibynnol ar y Weinyddiaeth Amddiffyn a Hedfan. Roedd y diweddar dywysog Sultan, y cyn Weinidog Amddiffyn a Hedfan, yn un o'r 'Sudairi Seven' fel y'i gelwir ac yn rheoli gweddill y lluoedd arfog hyd ei farwolaeth yn 2011.[64]
.jpg)
Mae gwariant ar amddiffyn a diogelwch wedi cynyddu'n sylweddol ers canol y 1990au ac roedd tua US $ 78.4 biliwn, erbyn 2019.[65] Rhestrir Saudi Arabia ymhlith 10 uchaf y byd yng ngwariant y llywodraeth ar ei fyddin, sy'n cynrychioli tua 8 y cant o'r cynnyrch domestig gros yn 2019. Mae ei arsenal technoleg uchel fodern yn gwneud Sawdi Arabia ymhlith cenhedloedd arfog mwyaf dwys y byd, gyda'i offer milwrol yn cael ei gyflenwi'n bennaf gan yr UD, Ffrainc a Lloegr.[61]
Gwerthodd yr Unol Daleithiau fwy na $ 80 biliwn mewn caledwedd milwrol rhwng 1951 a 2006 i fyddin Sawdi.[66] Ar 20 Hydref 2010, hysbysodd Adran Wladwriaeth yr UD y Gyngres am ei bwriad i wneud y gwerthiant arfau mwyaf yn hanes America - amcangyfrif o bryniant $ 60.5 biliwn gan Sawdi Arabia.[67] Yn 2013 dringodd gwariant milwrol Sawdi i $67bn, gan oddiweddyd gwariant y DU, Ffrainc a Japan i ddod yn bedwerydd yn fyd-eang.[68]
Er gwaethaf ei safon hawliau dynol gwael, mae Lloegr hefyd wedi bod yn brif gyflenwr offer milwrol i Saudi Arabia ers 1965.[69] Ers 1985, mae'r DU wedi cyflenwi awyrennau milwrol - yn enwedig awyrennau ymladd Tornado ac offer lladd arall fel rhan o fargen arfau Al-Yamamah tymor hir yr amcangyfrifir ei bod yn werth £43 biliwn erbyn 2006 ac y credir ei bod yn werth a £40 biliwn wedi hynny.[70] Ym Mai 2012, llofnododd y cwmni Prydeinig BAE fargen gwerth £1.9bn ($ 3bn) i gyflenwi jetiau Hawk i Sawdi Arabia.[71]
Mae Sawdi Arabia tua 80 y cant o Benrhyn Arabia (penrhyn mwya'r byd),[72] gorwedd rhwng lledredau 16 ° a 33 ° Gog a hydoedd 34 ° a 56 ° Dwy. Oherwydd nad yw ffiniau deheuol y wlad â'r Emiraethau Arabaidd Unedig ac Oman wedi'u marcio'n fanwl gywir, nid yw union faint y wlad wedi'i diffinio.[72] Mae Llyfr Ffeithiau'r Byd CIA yn amcangyfrif 2,149,690 km ac yn rhestru Sawdi Arabia fel y 13eg wladwriaeth fwyaf yn y byd.[73] Yn ddaearyddol hi yw'r wlad fwyaf yn y Dwyrain Canol a Phlât Arabia.[74]
Dominyddir daearyddiaeth amrywiol Saudi Arabia gan Anialwch Arabia, lled-anialdiroedd cysylltiedig, llwyni, paith, sawl cadwyn o fynyddoedd, caeau lafa folcanig ac ucheldiroedd. Y Rub 'al Khali ("Chwarter Gwag") yn rhan dde-ddwyreiniol y wlad yw anialwch tywod cyffiniol mwyaf y byd, ac mae'n 647,500 km sg.[75] Er bod llynnoedd yn y wlad, Saudi Arabia yw'r wlad fwyaf yn y byd (yn ôl ardal) heb afonydd parhaol. Ceir llawer o Wadis, sef afonydd nad ydynt yn barhaol. Mae'r ardaloedd ffrwythlon i'w cael yn y dyddodion llifwaddodol mewn wadis, basnau a thir ffrwythlon. Y brif nodwedd dopograffig yw'r llwyfandir canolog sy'n codi'n sydyn o'r Môr Coch ac yn disgyn yn raddol i'r Najd a thuag at Gwlff Persia. Ar arfordir y Môr Coch, mae gwastadedd arfordirol cul, o'r enw Tihamah ac mae talaith de-orllewinol Asir yn fynyddig, ac mae'n cynnwys Mynydd Sawda (3,133 m (10,279 tr) sef copa ucha'r wlad.
Ac eithrio'r rhanbarthau de-orllewinol fel Asir, mae gan Sawdi Arabia hinsawdd anial gyda thymheredd uchel iawn yn ystod y dydd, yn yr haf, a chwymp tymheredd sydyn yn y nos. Mae tymereddau cyfartalog yr haf oddeutu 45 °C (113 °F), ond gall fod mor uchel â 54 °C (129 °F) ar ei fwyaf eithafol. Yn y gaeaf, anaml y bydd y tymheredd yn gostwng o dan 0 °C (32 °F) ac eithrio rhanbarthau gogleddol y wlad.[76] Y tymheredd isaf a gofnodwyd hyd yma yw −12.0 °C (10.4 °F), a hynny yn Turaif.[77]
Yn y gwanwyn a'r hydref mae'r gwres yn dymherus, mae'r tymheredd ar gyfartaledd tua 29 °C (84 °F). Mae'r glawiad blynyddol yn isel iawn. Yn rhanbarthau'r De ceir monsŵn Cefnfor India, sy'n gryn ddylanwad, ac sydd fel arfer yn digwydd rhwng Hydref a Mawrth. 300mm yw cyfartaledd y glawiad yn ystod y cyfnod hwn, sef tua 60 y cant o'r dyodiad blynyddol.[78] Mae Sawdi Arabia'n gartref i oddeutu 1300 o ynysoedd.[79]
.jpg)
Mae Sawdi Arabia'n gartref i bum ecoranbarth: anialwch niwl arfordirol Penrhyn Arabia, safanatroedleoedd De-orllewin Arabia, coetiroedd mynyddig De-orllewin Arabia , Anialwch Arabia, ac anialwch trofannol a lled-anialwch Môr Coch Nubo-Sindia.[80]
Mae'r bywyd gwyllt yn cynnwys llewpard Arabia,[81][82] blaidd, hyena streipiog, mongws, babŵn, ysgyfarnog, cath dywod, a jerboa. Roedd anifeiliaid fel y gazelle, yr oryx, y llewpard a'r cheetahs[83] yn gymharol niferus tan y 19g, pan lleihawyd niferoedd yr anifeiliaid hyn oherwydd gorhela, a bu bron i lawer ddiflannu'n llwyr. Roedd y llew Asiatig (a oedd o bwys diwylliannol) yn Sawdi Arabia tan ddiwedd y 19g cyn iddo gael ei hela i ddifodiant yn y gwyllt.[84] Ymhlith yr adar mae hebogau (sy'n cael eu dal a'u hyfforddi ar gyfer hela), eryrod, hebogau, fwlturiaid, llysiau'r tywod a bwlbwliaid. Mae yna sawl rhywogaeth o nadroedd, gyda llawer ohonyn nhw'n wenwynig. Ceir bywyd morol cyfoethog, gyda'r Môr Coch yn ecosystem arbennig o gyfoethog ac amrywiol. Cofnodwyd mwy na 1200 o rywogaethau o bysgod[85] yn y Môr Coch, ac mae tua 10% o'r rhain i'w cael yma'n unig.[86] Mae hyn hefyd yn cynnwys 42 rhywogaeth o bysgod dŵr dwfn .[85]
Mae'r amrywiaeth gyfoethog yma'n rhannol oherwydd y 2,000 km (1,240 mi) o rîff gwrel yn ymestyn ar hyd ei morlin; mae'r riffiau ymylol hyn yn 5000-7000 mlynedd oed ac maent wedi'u ffurfio i raddau helaeth o acropora caregog a chwrelau porites. Mae'r riffiau'n ffurfio llwyfannau ac weithiau morlynnoedd ar hyd yr arfordir ac ambell nodwedd arall fel silindrau (fel y Twll Glas yn Dahab ). Mae rhywogaethau pelagig o bysgod y Môr Coch yn ymweld â'r riffiau arfordirol hyn hefyd, gan gynnwys rhai o'r 44 rhywogaeth o siarc . Yma yn y Môr Coch hefyd ceir llawer o riffiau alltraeth
Ymhlith yr anifeiliaid domestig mae'r ceffyl chwedlonol Arabaidd, y camel Arabaidd, defaid, geifr, gwartheg, asynnod, ieir, ac ati. Gan adlewyrchu amodau anialwch amlycaf y wlad, mae bywyd planhigion Sawdi Arabia'n cynnwys perlysiau, planhigion a llwyni nad oes angen llawer o ddŵr arnynt. Mae'r palmwydd dyddiad (y Phoenix dactylifera) yn gyffredin.
Rhennir Sawdi Arabia yn 13 rhanbarth[87] (Arabeg: مناطق إدارية; manatiq idāriyya). Mae'r rhanbarthau hyn yn cael eu rhannu ymhellach yn 118 o Daleithiau (Arabeg: محافظات; muhafazat). Mae'r nifer hwn yn cynnwys y 13 o brifddinasoedd rhanbarthol, sydd â statws gwahanol fel bwrdeistrefi (Arabeg: أمانة; amanah) dan arweiniad meiri (Arabeg: أمين; amin). Mae'r Taleithiau yn cael eu rhannu ymhellach i mewn i is-Taleithiau (Arabeg: مراكز; marakiz markaz).Nodyn:Saudi Arabia Prv13 rhanbarth Sawdi Arabia.
Mae gwleidyddiaeth y wlad, ers ei sefydlu yn 1932, yn cael ei rheoli gan y frenhiniaeth absoliwt; olynwyd Ibn Saud gan ei feibion: Saud (1953-64), Faisal (1964-75), Khalid (1975-82), Fahd (1982-2005), Abdullah (2005-2015) a Salman (2015 - y presennol).
Ceir arni ddatganiad Islamaidd o'u ffydd (neu'r shahada):
Yn ôl gorchymyn brenhinol 1992, mae'n rhaid i'r brenin gydymffurfio gyda chyfraith Islamaidd Sharia, a'r Coran, ac mae'r Coran a'r Sunnah (Traddodiadau Mohammed) ar y cyd yn cael eu hystyried fel Cyfansoddiad swyddogol y wlad. Ni chaniateir unrhyw bleidiau gwleidyddol. Mae'r 'Economist' yn graddoli'r wlad - allan o gyfanswm o 167 o wledydd - fel y pumed gwlad mwayf awdurdodol a llym; o ran 'damocratiaeth mae'n ei rhestru fel y gwaethaf oll (2013).[89]
Gan fod enw'r wlad ("Saudi") yn dod o'r gair Arabeg as-Suʻūdīyah, sef enw'r teulu "Saud" (السعود), fe'i hystyrir yn ansoddair sy'n ddatganiad pwerus mai eiddo'r teulu Saud, mewn gwirionedd, yw'r wlad.[90][91] Sefydlydd y teulu (o ran cofnodi'r enw) oedd Muhammad bin Saud]].[92] yn y 18g. Mae'r gwledydd hynny nad ydynt yn cydnabod hawl y teulu Saudi i reoli'r wlad (e.e. Iraq) yn galw'r wlad "Tir yr Haramayn" (sef "Tir y Ddau Le Sanctaidd" - Mecca a Medinia.[93]
Gwahaniaethir o ran rhyw yn swyddogol. Ni chaniateir i fenywod yrru car. Heb ganiatâd dyn ni chaniateir i ferched ychwaith wneud cais am basbort, teithio i unrhyw fan, derbyn addysg uwch na phriodi.[94]
Rheolir penodiadau i swyddi allweddol y wasg gan y Llywodraeth e.e. golygyddion papurau newydd, cynhyrchwyr teledu. Cosbir unrhyw feirniadaeth o'r Llywodraeth neu'r teulu brenhinol gan ddeng mlynedd o garchar.
Yn 2013, yn ôl Amnest Rhyngwladol lladdwyd 79 o bobl yn gyhoeddus am dorri'r gyfraith, y rhan fwyaf drwy dorri eu pennau.
Mae gweithredoedd hoyw yn cael eu hystyried yn anghyfreithlon, a chosbir hoywon gyda'r gosb eithaf, neu ysbaddiad cemegol.
Nid oes hawl i ddinesydd Shia ddal swyddi mewn rhai meysydd fel dysgu hanes mewn ysgolion. Ychydig iawn o ddinasyddion Shia sy'n cyrraedd y sector uwchradd a nemor dim o fewn system llywodraeth y wlad.
Arabeg yw iaith y wlad. Mae'r trigolion bron i gyd yn Arabiaid Mwslim ac mae'r wlad yn cynnwys Mecca, dinas sanctaidd Islam.
Ym mis Hydref 2018, Sawdi Arabia yw'r economi fwyaf yn y Dwyrain Canol a'r 18fed mwyaf yn y byd. Mae gan Sawdi Arabia gronfeydd wrth gefn ail-fwyaf mwyaf y byd a'r wlad yw'r allforiwr petroliwm mwyaf.[95][96] Mae ganddi hefyd y pumed gronfa wrth gefn o nwy naturiol profedig fwyaf. Oherwydd hyn oll, ystyrir Sawdi Arabia'n "bŵer ynni".[97][98] Mae ganddi gyfanswm amcangyfrifedig ail uchaf o adnoddau naturiol, a brisiwyd yn US $34.4 triliwn yn 2016.[99] Prif economi'r wlad yw petroliwm; mae tua 63%[100] o refeniw cyllideb a 67%[101] o'i enillion allforio yn dod o'r diwydiant olew. Dibyna'n helaeth ar weithwyr tramor, gyda thua 80% o'r rhai a gyflogir yn y sector preifat yn dod o wledydd eraill.[102][103] Ymhlith yr heriau i economi Saudi mae atal neu wrthdro’r dirywiad mewn incwm y pen, gwella addysg i baratoi ieuenctid ar gyfer y gweithlu a darparu cyflogaeth iddynt, arallgyfeirio’r economi, ysgogi’r sector preifat ac adeiladu tai, a lleihau llygredd ac anghydraddoldeb.[104]
Yn 2021 roedd y diwydiant olew yn cynnwys tua 45% o gynnyrch mewnwladol crynswth enwol Sawdi Arabia, o'i gymharu â 40% o'r sector preifat. Yn swyddogol mae gan Sawdi Arabia oddeutu 260 biliwn barel o gronfeydd olew wrth gefn, sy'n cynnwys tua un rhan o bump o gyfanswm cronfeydd wrth gefn petroliwm profedig y byd.[105]
Gosododd effaith annisgwyl pandemig COVID-19 ar yr economi, ynghyd â tystiolaeth o hawliau dynol gwael Sawdi Arabia, heriau annisgwyl iawn.[106] Ar 2 Mai, cyfaddefodd Gweinidog Cyllid Sawdi Arabia fod economi’r wlad yn wynebu argyfwng economaidd difrifol am y tro cyntaf ers degawdau, oherwydd y pandemig yn ogystal â dirywiad mewn marchnadoedd olew byd-eang. Dywedodd Mohammed Al-Jadaan y bydd y wlad yn cymryd mesurau "poenus" ac yn cadw'r holl opsiynau ar agor i ddelio â'r effaith.â[107]
Nid oes gan ferched hawliau cyfartal i ddynion yn y deyrnas; mae Adran Wladwriaeth yr UD yn ystyried bod sut y mae llywodraeth Sawdi Arabia yn gwahaniaethu yn erbyn menywod yn “broblem sylweddol” ac yn nodi nad oes gan fenywod lawer o hawliau gwleidyddol oherwydd polisïau gwahaniaethol y llywodraeth.[108] Roedd Adroddiad Bwlch Rhyw Byd-eang Fforwm Economaidd y Byd 2021 yn Sawdi Arabia yn 147fed allan o 156 o wledydd ar gyfer cydraddoldeb rhywiol.[109] Fodd bynnag, ers i Mohammed bin Salman gael ei benodi’n Dywysog y Goron yn 2017, gwelwyd cyfres o ddiwygiadau cymdeithasol ynglŷn â hawliau menywod.
O dan gyfraith Sawdi, rhaid i bob oedolyn benywaidd gael perthynas wrywaidd yn "warcheidwad" ( neu wali),[108] O 2008 ymlaen, roedd yn ofynnol i fenyw gael caniatâd gan ei gwarcheidwad gwrywaidd er mwyn eithio, astudio neu weithio.[108][110] Caniataodd archddyfarniad brenhinol a basiwyd ym Mai 2017 iddynt ddefnyddio gwasanaethau'r llywodraeth fel addysg a gofal iechyd heb fod angen caniatâd gwarcheidwad gwrywaidd. Fodd bynnag, nododd y gorchymyn hefyd na ddylid ei ganiatáu oni bai ei fod yn cyd-fynd â system Sharia.[111][112]
Yn ôl ffeminydd a newyddiadurwr blaenllaw o Sawdi, Wajeha al-Huwaider, "Mae menywod Sawdi'n wan, waeth pa mor uchel yw eu statws, hyd yn oed y rhai 'pampered' yn eu plith, oherwydd 'does ganddyn nhw ddim deddf i'w hamddiffyn rhag ymosodiad gan unrhyw un."[113]
Mae menywod yn wynebu gwahaniaethu yn y llysoedd, ee mae tystiolaeth un dyn yn cyfateb i dystiolaeth dwy fenyw mewn cyfraith teulu ac etifeddiaeth.[108] Caniateir polygami ar gyfer dynion,[114] ac mae gan ddynion hawl unochrog i ysgaru eu gwragedd heb unrhyw gyfiawnhad cyfreithiol.[115] Dim ond gyda chydsyniad ei gŵr neu yn farnwrol y gall menyw gael ysgariad os yw ei gŵr wedi ei niweidio.[116] Yn ymarferol, mae'n anodd iawn i fenyw o Sawdi gael ysgariad barnwrol.[116] O ran y gyfraith etifeddiaeth, mae'r Corân yn nodi bod yn rhaid gadael dognau sefydlog o ystâd yr ymadawedig i'r etifeddion Qur'anig [117] ac yn gyffredinol, mae etifeddion benywaidd yn derbyn hanner cyfran yr etifeddion gwrywaidd.[117]
Ar 25 Medi 2011, cyhoeddodd y Brenin Abdullah y byddai menywod Sawdi yn ennill yr hawl i bleidleisio ac i fod yn ymgeiswyr mewn etholiadau trefol, ar yr amod bod gwarcheidwad gwrywaidd yn rhoi caniatâd iddynt wneud hynny.[118] Caniatawyd i fenywod bleidleisio a bod yn ymgeiswyr yn etholiadau trefol 12 Rhagfyr 2015.[119]
Ym Medi 2017, cyhoeddodd y Brenin Salman archddyfarniad yn caniatáu i ferched yrru ceir, gan godi unig waharddiad y byd ar yrwyr sy'n fenywod.[120] Yn Chwefror 2018, gall menywod Sawdi nawr agor eu busnes eu hunain, heb ganiatâd dyn.[121] Ym Mawrth 2018, pasiwyd deddf yn caniatáu i famau Sawdi gadw eu plant ar ôl ysgariad heb orfod ffeilio unrhyw achosion cyfreithiol.[122]
Ar 1 Awst 2019, caniataodd Sawdi Arabia i ferched deithio dramor, cofrestru ysgariad neu briodas, a gwneud cais am ddogfennau swyddogol heb gydsyniad gwarcheidwad gwrywaidd. Mae'r deddfau hefyd yn rhoi hawliau i fenywod ar gyfer gwarchod plant bach.[123][124][125]
Mae addysg am ddim ar bob lefel, er bod addysg uwch wedi'i chyfyngu i ddinasyddion yn unig.[126] Ceir ysgolion elfennol, canolradd ac uwchradd lle mae rhan fawr o'r cwricwlwm ar bob lefel wedi'i neilltuo i Islam, ac, ar y lefel uwchradd, gall myfyrwyr ddilyn naill ai drac crefyddol neu drac technegol. Cyfradd llythrennedd yw 97.1% ymhlith dynion ac mae tua 92.71% ymhlith menywod (2017).[127] Mae dosbarthiadau wedi'u gwahanu yn ôl rhyw.
Yn 2018, roedd Sawdi Arabia yn 28ain ledled y byd o ran allbwn ymchwil o ansawdd uchel yn ôl y cyfnodolyn gwyddonol Nature.[128] Mae hyn yn golygu mai Sawdi Arabia yw'r wlad Dwyrain Canol, Arabaidd a Mwslimaidd sy'n perfformio orau. Mae Sawdi Arabia'n gwario 8.8% o'i gynnyrch mewnwladol crynswth ar addysg, o'i gymharu â'r cyfartaledd byd-eang o 4.6%.[129] Roedd yn safle 66 yn y Mynegai Arloesi Byd-eang yn 2020, i fyny o'r 68fed yn 2019.[130][131][132][133]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
