From Wikipedia, the free encyclopedia
Dinas fwyaf Nigeria a'r ail fwyaf yn Affrica (ar ôl Cairo) yw Lagos (enw ar lafar: Eko) a chanddi boblogaeth o fwy na 15,070,000 (21 Mawrth 2022)[1].[2][3] Mae rhwng tua 12.5 miliwn i 18 miliwn o bobl yn byw yng nghanol y ddinas. Mae canolfan busnes y ddinas a llawer o'r adeiladau hanesyddol ar Ynys Lagos. Lagos oedd prifddinas Nigeria hyd at 1992, pan symudodd y brifddinas i Abuja.
Math | dinas, dinas â phorthladd, dinas fawr, ardal fetropolitan, mega-ddinas, former national capital |
---|---|
Poblogaeth | 15,070,000 |
Sefydlwyd | |
Pennaeth llywodraeth | Babajide Sanwo-Olu, Rilwan Akiolu |
Cylchfa amser | UTC+01:00 |
Gefeilldref/i | Bwcarést, Atlanta, Dinas Brwsel, Cairo, Cotonou, Fukuoka, Istanbul, Jaipur, Montego Bay, Newcastle upon Tyne, Nürnberg, Ancient Olympia Municipality, Port of Spain, Ra'anana, Rio de Janeiro, Salzburg, Taipei, Tbilisi, Toulouse, Maputo, Belo Horizonte, Gary |
Iaith/Ieithoedd swyddogol | Saesneg |
Daearyddiaeth | |
Sir | Lagos State |
Gwlad | Nigeria |
Arwynebedd | 1,171.28 km² |
Uwch y môr | 34 metr |
Cyfesurynnau | 6.45°N 3.4°E |
Pennaeth y Llywodraeth | Babajide Sanwo-Olu, Rilwan Akiolu |
Mae gan y megacity y pedwerydd CMC uchaf yn Affrica[4] ac mae'n gartref i un o'r porthladdoedd mwyaf a phrysuraf ar gyfandir Affrica. Mae'n un o'r dinasoedd sy'n tyfu gyflymaf yn y byd.[5][6][7][8] Ar y tir mawr mae'r rhan fwyaf o'r bobl yn byw ac yno mae'r rhan fwyaf o ddiwydiant y ddinas, mewn ardaloedd fel Surulere, Agege, Ikeja, Ikorodu, Ajegunle, Oshodi a Maryland.
Daeth Lagos i'r amlwg i ddechrau fel cartref i is-grŵp o'r Yoruba Gorllewin Affrica sef yr Awori, ac yn ddiweddarach daeth i'r amlwg fel dinas borthladd a darddodd ar gasgliad o ynysoedd, sydd wedi'u cynnwys yn Ardaloedd Llywodraeth Leol (LGAs) presennol Ynys Lagos, Eti- Osa, Amuwo-Odofin ac Apapa. Mae'r ynysoedd yn cael eu gan ynysoedd a thafodau hir o dywod fel Bar Beach, sy'n ymestyn hyd at 100 km (62 milltir) i'r dwyrain a'r gorllewin o'r aber.[9] Oherwydd trefoli cyflym, ehangodd y ddinas i'r gorllewin o'r morlyn i gynnwys ardaloedd yn nhir mawr Lagos, Ajeromi-Ifelodun a Surulere. Arweiniodd hyn at ddosbarthu Lagos yn ddwy brif ardal.[10]
Yn wreiddiol, roedd is-grŵp Awori o bobl Yoruba yn byw yn Lagos yn y 15g.[10][11][12][13] O dan arweinyddiaeth Oloye Olofin, symudodd yr Awori i ynys a elwir heddiw'n Iddo ac yna i Ynys Lagos, er mwyn cael rhagor o le.[14]
Yn y 16g, gorchfygwyd yr Awori gan Ymerodraeth Benin a daeth yr ynys yn wersyll rhyfel Benin o'r enw "Eko" o dan Oba Orhogbua, Oba Benin ar y pryd.[15][16] Eko yw'r enw brodorol Lagos hyd heddiw.
Ymwelodd Rui de Sequeira, fforiwr o Bortiwgal, â'r ardal ym 1472, gan enwi'r ardal o amgylch y ddinas yn 'Lago de Curamo', sy'n golygu Llyn Curamo. Esboniad arall yw bod Lagos wedi’i enwi ar ôl porthladd mawr ym Mhortiwgal - tref forwrol a oedd, ar y pryd, yn brif ganolfan alldeithiau Portiwgaleg i lawr arfordir Affrica.
Ym 1849, penododd Prydain John Beecroft Conswl o Bights Benin a Biafra, swydd a ddaliodd (ynghyd â’i lywodraethiaeth ar Fernando Po) hyd ei farwolaeth ym 1854.[17] Penodwyd John Duncan yn Is-Gonswl ac roedd wedi'i leoli yn Wydah.[18] Ar adeg penodi Beecroft, roedd Teyrnas Lagos yn borthladd masnachu caethweision allweddol.[19] Ym 1851 a chyda phwysau gan gaethweision rhydd a oedd bellach â dylanwad gwleidyddol a busnes, ymyrrodd Prydain yn Lagos yn yr hyn a elwir bellach yn Fombardio Lagos neu Dal Lagos pan lloriwyd llawer o'r ddinas gan ganonau byddin Lloegr, gyda'r esgis eu bod yno i ddod a chaeswasaeth i ben.[19][20] Arweiniodd hyn at osod Oba Akitoye yn arweinydd. Yna llofnododd Oba Akitoye y Cytundeb rhwng Prydain Fawr a Lagos gan ddileu caethwasiaeth. Llofnodwyd cytundeb 1852 yn y Cyfnod Conswl yn hanes Lagos lle darparodd Prydain amddiffyniad milwrol i Lagos.[21][22]
Yn dilyn bygythiadau gan Kosoko a'r Ffrancwyr a oedd wedi'u lleoli yn Wydah, gwnaed penderfyniad gan yr Arglwydd Palmerston (Prif Weinidog Prydain) a nododd ym 1861, "ni ddylid colli dim amser i greu Lagos yn "Protectorate of Lagos".[23] Cynullodd William McCoskry, y Conswl Dros Dro yn Lagos gyda’r Cadfridog Bedingfield gyfarfod ag Oba Dosunmu ar 30 Gorffennaf 1861 ar fwrdd HMS Prometheus lle eglurwyd bwriad Prydain ac roedd angen ymateb i’r telerau erbyn Awst 1861. Gwrthwynebodd Dosunmu delerau’r cytundeb ond wedi sawl bygythiad i ladd pobl Lagos llofnododd "Lagos Treaty of Cession" ar 6 Awst 1861.[20][24][25]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.