Gwlad yn ne-orllewin Ewrop yw Teyrnas Sbaen neu Sbaen (Sbaeneg: Reino de España neu España). Mae'n rhannu gorynys Iberia gyda Gibraltar a Phortiwgal, ac mae'n ffinio â Ffrainc ac Andorra yn y gogledd. Madrid yw'r brifddinas. Poblogaeth Sbaen, yn y Cyfrifiad diwethaf oedd 47,415,750 (2021)[1].
.svg) | |
| Reino de España | |
 | |
| Arwyddair | Plus Ultra  |
|---|---|
| Math | gwladwriaeth sofran, teyrnas, gwlad, un o wledydd môr y canoldir |
| Enwyd ar ôl | Hispania |
| Prifddinas | Madrid |
| Poblogaeth | 47,415,750 |
| Sefydlwyd | 9 Mehefin 1715 (ffiniau presennol) 19 Mawrth 1812 Cyfansoddiad 1af |
| Anthem | Marcha Real |
| Pennaeth llywodraeth | Pedro Sánchez |
| Cylchfa amser | UTC+01:00, UTC+2, UTC±00:00, UTC+01:00, Europe/Madrid |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Sbaeneg |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Ewrop, yr Undeb Ewropeaidd, Pyreneau'r Canoldir, Ardal Economeg Ewropeaidd |
| Arwynebedd | 505,990 km² |
| Gerllaw | Cefnfor yr Iwerydd, Y Môr Canoldir, Môr Cantabria, Môr Alboran |
| Yn ffinio gyda | Andorra, Portiwgal, Moroco, Ffrainc, Gibraltar |
| Cyfesurynnau | 40.2°N 3.5°W |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff gweithredol | Llywodraeth Sbaen |
| Corff deddfwriaethol | Cortes Generales |
| Swydd pennaeth y wladwriaeth | teyrn Sbaen |
| Pennaeth y wladwriaeth | Felipe VI |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Prif Weinidog Sbaen |
| Pennaeth y Llywodraeth | Pedro Sánchez |
 | |
 | |
| Ariannol | |
| Cyfanswm CMC (GDP) | $1,427,381 million, $1,397,509 million |
| CMC y pen | $29,993 |
| Arian | Ewro |
| Canran y diwaith | 16 ±1 canran |
| Cyfartaledd plant | 1.27 |
| Mynegai Datblygiad Dynol | 0.905 |
Felipe VI yw brenin Sbaen ac yn 2021 anfonodd un o'i ferched, Leonor (g. 2005) i Goleg yr Iwerydd, ger Llanilltud Fawr, Bro Morgannwg, Cymru.[2] Mae sawl Cymuned Ymreolaethol, gan gynnwys Gwlad y Basg, Galisia, Asturias, a Catalwnia yn cyfri eu hunain yn wledydd, ac mae ganddynt fudiadau cryf sy'n hawlio eu hannibyniaeth oddi wrth Sbaen.
Mae ei diriogaethau ynysig yn cynnwys yr Ynysoedd Balearig yn y Môr Canoldir, sawl ynys fach ym Môr Alboran a'r Ynysoedd Dedwydd yng Nghefnfor yr Iwerydd. Mae tiriogaeth Sbaen hefyd yn cynnwys cyn-ranbarthau Affrica: Ceuta, Melilla a Peñon de Vélez ar draws Culfor Gibraltar.[3] Mae'r Môr Canoldir yn ffinio â thir mawr y wlad i'r de a'r dwyrain; i'r gogledd gan Ffrainc, Andorra a Bae Bizkaia; ac i'r gorllewin gan Bortiwgal a Chefnfor yr Iwerydd.
Gydag arwynebedd o 505,990 km sg (195,360 mi sg), Sbaen yw'r wlad fwyaf yn Ne Ewrop, y wlad ail-fwyaf yng Ngorllewin Ewrop a'r Undeb Ewropeaidd, a'r bedwaredd wlad fwyaf yn ôl ardal ar gyfandir Ewrop. Yn 2020 hi hefyd oedd chweched wlad fwyaf poblog Ewrop, a'r bedwaredd wlad fwyaf poblog yn yr Undeb Ewropeaidd. Ymhlith yr ardaloedd trefol mawr eraill mae Barcelona, Valencia, Seville, Zaragoza, Málaga, Murcia, Palma de Mallorca, Las Palmas de Gran Canaria a Bilbao.
Cyrhaeddodd bodau dynol modern Benrhyn Iberia gyntaf tua 42,000 o flynyddoedd yn ôl.[4] Y diwylliannau a'r bobloedd gyntaf a ddatblygodd yn nhiriogaeth gyfredol Sbaen oedd yr Iberiaid hynafol, y Celtiaid, y Celtiberiaid, y Vascones, a'r Turdetani. Yn ddiweddarach, datblygodd pobloedd Môr y Canoldir tramor fel y Ffeniciaid a'r Groegiaid hynafol gytrefi masnachu arfordirol, ac roedd y Carthaginiaid yn rheoli rhan o arfordir Môr y Canoldir Sbaen am gyfnod byr. O'r flwyddyn 218 BCE, cychwynnodd gwladychu Rhufeinig Hispania a gan eithrio cornis yr Iwerydd, fe wnaethant reoli tiriogaeth Sbaen yn eitha sydyn. Erbyn 206 roedd y Rhufeiniaid wedi gyrru'r Carthaginiaid allan o benrhyn Iberia, a'i rannu'n ddwy dalaith weinyddol, Hispania Ulterior a Hispania Citerior.[5][6] Gosododd y Rhufeiniaid seiliau ar gyfer diwylliant a hunaniaeth fodern Sbaen, a dyma fan geni ymerawdwyr Rhufeinig pwysig fel Trajan, Hadrian a Theodosius I.
Arhosodd Sbaen o dan lywodraeth Rufeinig nes cwymp yr Ymerodraeth Rufeinig Orllewinol yn y bedwaredd ganrif, a arweiniodd at gydffederasiynau llwythol Germanaidd o Ganolbarth a Gogledd Ewrop. Yn ystod y cyfnod hwn, rhannwyd Sbaen rhwng gwahanol bwerau Germanaidd, gan gynnwys y Suevi, yr Alans, y Fandaliaid a'r Fisigothiaid, gyda'r olaf yn cynnal cynghrair â Rhufain, tra bod rhan o Dde Sbaen yn perthyn i'r Ymerodraeth Fysantaidd. Erbyn y 5g daeth y Fisigothiaid i'r amlwg fel y garfan amlycaf, gyda'r Deyrnas Fisigothig yn rhychwantu mwyafrif helaeth o Benrhyn Iberia, a sefydlu ei phrifddinas yn yr hyn sydd bellach yn ddinas Toledo. Cafodd y deddfau Liber Iudiciorum gan y Brenin Recceswinth yn ystod y cyfnod hwn ddylanwad mawr ar seiliau strwythurol a chyfreithiol Sbaen a goroesiad y Gyfraith Rufeinig ar ôl cwymp yr Ymerodraeth Rufeinig.
Geirdarddiad
Mae gwreiddiau'r enw Rhufeinig Hispania, a'r España modern, yn ansicr, er bod y Ffeniciaid a'r Carthaginiaid yn cyfeirio at y rhanbarth fel Spania, felly mae'r geirdarddiad a dderbynnir fwyaf eang yn un Levant-Phoeniciaaidd.[7] Cafwyd nifer o gyfrifon a damcaniaethau am ei darddiad:
_01.jpg)
Cynigiodd ysgolhaig Cyfnod y Dadeni Antonio de Nebrija fod y gair Hispania yn esblygu o'r gair Iberaidd Hispalis, sy'n golygu "dinas y byd gorllewinol".
Dadleuai eraill mai gair Ffoenicaidd ("spy" ydyw am ofannu metelau. Gall fod i-spn-ya, felly'n golygu'r "Wlad Gweithio Metalau".[8]
Gall Hispania ddeillio o'r defnydd barddonol o'r term Hesperia, gan adlewyrchu dylanwad Groegaidd a'u perspectif o'r Eidal, fel "tir gorllewinol" neu "wlad yr haul yn machlud" (Hesperia, Ἑσπερία mewn Groeg) a disgrifiad o Sbaen, gan ei bod ymhellach i'r gorllewin fel Hesperia ultima.[9]
Ceir honiad arall bod "Hispania" yn deillio o'r gair Basgeg Ezpanna sy'n golygu "ymyl" neu "ffin", sy'n cyfeirio at y ffaith bod Penrhyn Iberia yn ffurfio cornel de-orllewinol cyfandir Ewrop.[9]
Daearyddiaeth
- Prif: Daearyddiaeth Sbaen
Mae Sbaen yn wlad yn ne-orllewin Ewrop sy'n llenwi'r rhan fwyaf o orynys Iberia. Mae hi'n ffinio â Portiwgal i'r gorllewin, Gibraltar i'r de, a Ffrainc ac Andorra i'r gogledd dros y Pyreneau. Mae dinasoedd Sbaen yng ngogledd yr Affrig (Ceuta a Melilla) yn ffinio â Moroco.
Ceir llawer o lwyfandiroedd uchel a mynyddoedd fel y Sierra Nevada. Rhed sawl afon o'r ucheldiroedd, Afon Tajo, Afon Ebro, Afon Duero, Afon Guadiana a Guadalquivir, er enghraifft.
Yn 505,992 km sg, Sbaen yw'r 52fed gwlad fwya'r byd a phedwaredd wlad fwyaf Ewrop. Mae tua 47,000 km sg yn llai na Ffrainc. Mount Teide (ar Ynys Tenerife) yw'r copa mynydd uchaf yn Sbaen a dyma'r trydydd llosgfynydd mwyaf o ran uchder. Mae Sbaen yn wlad draws-gyfandirol, gyda thiriogaeth yn Ewrop ac Affrica.
Gorwedd Sbaen rhwng lledredau 27 ° a 44 ° Gog, a hydoedd 19 ° Gor a 5 ° Dwy.
Yn ôl cyfrifiad 2006, roedd 9.27 o boblogaeth Sbaen yn dramorwyr. Roedd y mwyafrif o America Ladin (36.21%), Gorllewin Ewrop (21.06%), Dwyrain Ewrop (17.75%) a'r Magreb (14.76%).
Ynysoedd
Mae Sbaen hefyd yn cynnwys yr Ynysoedd Balearig ym Môr y Canoldir, yr Ynysoedd Dedwydd yng Nghefnfor yr Iwerydd a nifer o ynysoedd anghyfannedd ar ochr Môr y Canoldir i Culfor Gibraltar, a elwir yn plazas de soberanía ("lleoedd sofraniaeth", neu diriogaethau o dan sofraniaeth Sbaen), megis Ynysoedd Chafarinas ac Alhucemas. Mae penrhyn Vélez de la Gomera hefyd yn cael ei ystyried yn plaza de soberanía. Gweinyddir ynys Alborán, a leolir ym Môr y Canoldir rhwng Sbaen a Gogledd Affrica, gan Sbaen, yn benodol gan fwrdeistref Almería, Andalucía. Mae Isla de los Faisanes, yn Afon Bidasoa, yn condominiwm Sbaenaidd-Ffrengig.
Ceir 11 o brif ynysoedd yn Sbaen, ac mae gan bob un ohonynt eu llywodraethau eu hunain (ynysoedd Cabildos yn y Canaries, ynysyddion Consells yn Baleares). Cyfeirir at yr ynysoedd hyn yn benodol gan Gyfansoddiad Sbaen, wrth bennu eu cynrychiolaeth Seneddol (mae Ibiza a Formentera wedi'u grwpio, gan eu bod gyda'i gilydd yn ffurfio'r ynysoedd Pityusic, sy'n rhan o'r archipelago Balearaidd). Yr ynysoedd hyn yw:
| Ynys | Poblogaeth (2020)[10] | Prifddinas | Talaith | Cymuned ymreolaethol |
|---|---|---|---|---|
| Tenerife | 928,604 | Santa Cruz de Tenerife | Santa Cruz de Tenerife | Ynysoedd Dedwydd |
| Mallorca | 912,171 | Palma | Baleares (Balears) | Ynysoedd Balearaidd |
| Gran Canaria | 855,521 | Las Palmas de Gran Canaria | Las Palmas | Ynysoedd Dedwydd |
| Lanzarote | 155,812 | Arrecife | Las Palmas | Ynysoedd Dedwydd |
| Ibiza (Eivissa) | 151,827 | Ibiza (Eivissa, tref) | Baleares (Balears) | Ynysoedd Balearaidd |
| Fuerteventura | 119,732 | Puerto del Rosario | Las Palmas | Ynysoedd Dedwydd |
| Menorca | 95,641 | Mahón (Maó) | Baleares (Balears) | Ynysoedd Balearaidd |
| La Palma | 83,458 | Santa Cruz de La Palma | Santa Cruz de Tenerife | Ynysoedd Dedwydd |
| La Gomera | 21,678 | San Sebastián de La Gomera | Santa Cruz de Tenerife | Ynysoedd Dedwydd |
| Formentera | 11,904 | Formentera (San Francisco Javier, Sant Francesc Xavier) | Baleares (Balears) | Ynysoedd Balearaidd |
| El Hierro | 11,147 | Valverde | Santa Cruz de Tenerife | Ynysoedd Dedwydd |
Mynyddoedd ac afonydd
Mae Sbaen yn wlad fynyddig, gyda llwyfandir uchel a chadwyni mynydd yn bennaf. Ar ôl y Pyrenees, y prif fynyddoedd yw'r Cordillera Cantábrica (Cantabrian Range), Sistema Ibérico (System Iberia), Sistema Central (System Ganolog), Montes de Toledo, Sierra Morena a'r Sistema Bético (System Baetig). Y pwynt uchaf yn Sbaen yw copa'r Teide, 3,718 metr. Llwyfandir helaeth yng nghanol Sbaen yw Meseta Central (a gyfieithir yn aml fel y "Llwyfandir Mewnol").
Mae sawl afon fawr yn Sbaen fel y Tagus, Ebro, Guadiana, Douro (Duero), Guadalquivir, Júcar, Segura, Turia a Minho. Mae gwastatiroedd llifwaddodol i'w cael ar hyd yr arfordir, a'r mwyaf ohonynt yw'r Guadalquivir yn Andalucía.
Hinsawdd
Gellir gwahanu rhwng tri phrif barth hinsoddol, yn ôl sefyllfa ddaearyddol ac amodau orograffig.[11][12]
- Hinsawdd Môr y Canoldir, a nodweddir gan hafau cynnes / poeth a sych a cheir dau fath: Csa a Csb yn ôl dosbarthiad hinsawdd Köppen.
- Mae'r hinsawdd lled-cras (BSk, BSh), yn amlwg yn chwarter de-ddwyreiniol y wlad, ond mae hefyd yn gyffredin mewn ardaloedd eraill yn Sbaen. Mae'n cwmpasu'r rhan fwyaf o Ranbarth Murcia, de Valencia a dwyrain Andalucía, lle mae hinsoddau anialwch poeth go iawn yn bodoli hefyd. Ymhellach i'r gogledd, mae'n bennaf yn rhannau uchaf a chanol dyffryn Ebro, sy'n croesi de Navarre, canol Aragon a gorllewin Catalwnia. Mae hefyd i'w gael ym Madrid, Extremadura, Castilla-La Mancha, a rhai lleoliadau yng ngorllewin Andalucía. Mae'r tymor sych yn ymestyn y tu hwnt i'r haf ac mae'r tymheredd cyfartalog yn dibynnu ar uchder a lledred.
- Yr hinsawdd gefnforol (Cfb), a leolir yn chwarter gogleddol y wlad, yn enwedig yn rhanbarth yr Iwerydd (Gwlad y Basg, Cantabria, Asturias, ac yn rhannol Galicia a Castile-León). Hefyd, mae i'w gael yng ngogledd Navarre, yn y rhan fwyaf o ardaloedd yr ucheldiroedd ar hyd y System Iberaidd ac yng nghymoedd y Pyreneau, lle ceir amrywiad is-drofannol llaith (Cfa). Mae'r môr yn dylanwadu ar dymheredd y gaeaf a'r haf, ac nid oes sychder tymhorol ganddynt.
Ffawna a fflora
Mae'r ffawna yn cyflwyno amrywiaeth eang sy'n ganlyniad i leoliad daearyddol penrhyn Iberia rhwng yr Iwerydd a Môr y Canoldir a rhwng Affrica ac Ewrasia. Ceir yma amrywiaeth fawr o gynefinoedd a biotopau, canlyniad amrywiaeth sylweddol o hinsoddau.
Mae llystyfiant Sbaen yn amrywiol oherwydd sawl ffactor gan gynnwys amrywiaeth y tir, yr hinsawdd a lledred. Ceir yma gwahanol ranbarthau ffytogeograffig, pob un â'i nodweddion blodau ei hun yn deillio'n bennaf o ryngweithio hinsawdd, topograffi, math o bridd a thân, a ffactorau biotig. Roedd gan y wlad sgôr gymedrig Mynegai Uniondeb Tirwedd Coedwig 2019 o 4.23 / 10, gan ei gosod yn 130fed yn fyd-eang allan o 172 o wledydd.[13]
Hanes Sbaen
- Prif: Hanes Sbaen
Dechreua 'hanes Sbaen gyda dyfodiad Homo sapiens i Benrhyn Iberia a'r diriogaeth sy'n awr yn Sbaen tua 35,000 o flynyddoedd yn ôl. Yn ddiweddarach, meddianwyd y diriogaeth yn eu tro gan y Celtiaid, y Ffeniciaid a'r Groegiaid. Dechreuodd Gweriniaeth Rhufain feddiannu Sbaen yn y 3g CC, ac yn ddiweddarach daeth yn rhan bwysig o'r Ymerodraeth Rufeinig. Wedi cwymp yr ymerodraeth Rufeinig yn y gorllewin, meddiannwyd Sbaen gan y Fisigothiaid. Yn 711 ymosodwyd ar y deyrnas Fisigothig gan fyddin Islamaidd, a chyn pen ychydig flynyddoedd roedd bron y cyfan o Sbaen ym meddiant dilynwyr Islam, heblaw am ran fechan yn y gogledd. Dan yr enw Al-Andalus, datblygodd Sbaen Islamaidd ei diwylliant unigryw ei hun yn ystod y 750 mlynedd nesaf.
Yn rhannol oherwydd ymraniadau'r Mwslimiaid, gallodd y Cristionogion yn y gogledd ddechrau proses o adennill tiriogaeth, a elwir y Reconquista, a ddaeth i ben pan orchfygwyd y deyrnas Islamaidd olaf, Teyrnas Granada. Gyda chwymp dinas Granada yn 1492 dechreuodd cyfnod newydd yn hanes Sbaen, oherwydd yr un flwyddyn hwyliodd Christopher Columbus i'r Byd Newydd. Hyn oedd dechrau Ymerodraeth Sbaen; goresgynnwyd Mecsico gan Hernando Cortés (1485—1547), a goresgynnodd Francisco Pizarro (1476—1541) diriogaeth Periw gan ddinistrio Ymerodraeth yr Inca. Meddiannwyd rhannau helaeth o ganolbarth a de America gyda rhai meddiannau yn Asia ac Affrica hefyd.
Dechreuodd nerth milwrol Sbaen edwino yn y 18g, ac yn nechrau'r 19g rhoddodd Napoleon ei frawd José Bonaparte ar orsedd Sbaen. Bu gwrthryfel poblogaidd yn erbyn y Ffrancod, a chyda chymorth byddin Brydeinig gyrrwyd hwy o'r wlad. Dilynwyd hyn gan gyfnod o ansefydlogrwydd, a chollodd Sbaen ei meddiannau tramor.
Yn 1936 dechreuodd Rhyfel Cartref Sbaen, a arweiniodd at fuddugoliaeth Francisco Franco, a fu'n rheoli Sbaen fel unben hyd ei farwolaeth yn 1975. Wedi ei farwolaeth ef, daeth y brenin Juan Carlos I i'r orsedd, a chytunwyd ar gyfansoddiad democrataidd yn 1978. Ymunodd Sbaen a'r Undeb Ewropeaidd, a gwelwyd twf economaidd sylweddol. Yn 2002 derbyniwyd yr Euro fel arian.
Demograffeg
Ar 1 Ionawr 2017, roedd poblogaeth Sbaen yn 46.528.966 yn ôl yr Instituto Nacional de Estadística (INE). Sbaen yw'r bumed wlad yn yr Undeb Ewropeaidd o ran poblogaeth, ond mae dwyster y boblogaeth yn gymharol isel, 92.0 person/km sgwâr.
Fel llawer o wledydd Ewrop, mae'r boblogaeth yn tueddu i heneiddio; yn 2006 roedd cyfartaledd oedran trigolion Sbaen yn 40.2. Roedd 14.3% o'r boblogaeth dan 15 oed, 69,0% rhwng 15 a 64, a 16.7% dros 65. I raddau, mae mewnfudiad wedi gwrthweithio'r duedd yma. Yn 2005, roedd disgwyliad bywyd yn Sbaen yn 80.2 ar gyfartaledd; 77.0 i ddynion a 83.5 i ferched.
Mae dwysder y boblogaeth yn uwch o gwmpas yr arfordir ac o amgylch Madrid. Yng nghanol y wlad, mae diboblogi yn broblem yn yr ardaloedd gwledig (mae llawer o bentrefi wedi'u gadael).
Dinasoedd
Yr ardaloedd dinesig mwyaf o ran poblogaeth yw:
- Madrid 3.128.600
- Barcelona 1.605.602
- Valencia 805.304
- Sevilla 704.414
- Zaragoza 649.181
- Málaga 560.631
- Murcia 416.996
- Las Palmas 377.056
- Palma de Mallorca 375.048
- Bilbao 354.145
- Córdoba 322.867
- Alicante 322.431
- Valladolid 319.943
- Vigo 293.255
- Gijón 274.472
- Hospitalet de Llobregat 264.550
- La Coruña 243.320
- Granada 237.929
- Vitoria 227.568
- Santa Cruz de Tenerife 223.148
Annibyniaeth oddi wrth Sbaen
Dros y blynyddoedd mae llawer o wledydd a orchfygwyd ar un cyfnod wedi hawlio eu hannibyniaeth oddi wrth Sbaen; hyd at 2021 nid oedd yr un wedi troi'n ôl at Sbaen.
Crefydd
- Eglwys Gatholig — 76.7%
- Dim crefydd — 20.0%
- Arall — 1.6% (Islam, yr Eglwys Uniongred, Iddewon ac eraill)
Gwleidyddiaeth
Mae hanes cyfansoddiad Sbaen yn dyddio'n ôl i 1812. Ym mis Mehefin 1976, diswyddodd Brenin newydd Juan Juan Carlos Carlos Arias Navarro a phenodi'r diwygiwr Adolfo Suárez yn Brif Weinidog.[14] Cynullodd yr etholiad cyffredinol a ddeilliodd ohono ym 1977 y Cortes Cyfansoddol at ddibenion drafftio a chymeradwyo cyfansoddiad 1978.[15] Ar ôl refferendwm cenedlaethol ar 6 Rhagfyr 1978, cymeradwyodd 88% o bleidleiswyr y cyfansoddiad newydd - ymgais Sbaen i droi at ddemocratiaeth.
O ganlyniad, mae Sbaen bellach yn cynnwys 17 cymuned ymreolaethol a dwy ddinas ymreolaethol gyda gwahanol raddau o ymreolaeth diolch i'w Chyfansoddiad, sydd serch hynny yn nodi'n benodol undod anwahanadwy cenedl Sbaen. Mae'r cyfansoddiad hefyd yn nodi nad oes gan Sbaen grefydd wladol a bod pawb yn rhydd i ymarfer a chredu fel y dymunant.
Llywodraeth
- Prif: Llywodraeth Sbaen
Mae Sbaen yn frenhiniaeth gyfansoddiadol, gyda brenhiniaeth etifeddol a senedd bicameral (Dwysiambraeth), y Cortes Generales (Llysoedd Cyffredinol).[16]
Mae'r gangen ddeddfwriaethol yn cynnwys Cyngres y Dirprwyon (Congreso de los Diputados), tŷ is gyda 350 o aelodau, wedi'i ethol trwy bleidlais boblogaidd ar restrau bloc trwy gynrychiolaeth gyfrannol i wasanaethu tymhorau pedair blynedd, a'r Senedd (Senado), tŷ uchaf gyda 259 sedd y mae 208 ohonynt yn cael eu hethol yn uniongyrchol trwy bleidlais boblogaidd, gan ddefnyddio dull pleidleisio cyfyngedig, a'r 51 arall a benodir gan y deddfwrfeydd rhanbarthol i wasanaethu tymhorau pedair blynedd hefyd.
Mae'r gangen weithredol (neu 'ecseciwtif') yn cynnwys Cyngor Gweinidogion dan lywyddiaeth y Prif Weinidog, a enwebir yn ymgeisydd gan y frenhiniaeth ar ôl cynnal ymgynghoriadau â chynrychiolwyr o'r gwahanol grwpiau seneddol, y pleidleisiodd aelodau'r tŷ isaf iddynt yn ystod sesiwn arwisgo ac yna wedi'i benodi'n ffurfiol gan y brenin. Mae'r Prif Weinidog, y dirprwy brif weinidogion a gweddill y gweinidogion yn ymgynnull yng Nghyngor y Gweinidogion.
Mae Sbaen wedi'i strwythuro'n sefydliadol fel Estado de las Autonomías ("Cyflwr Ymreolaeth"); mae'n un o'r gwledydd mwyaf datganoledig yn Ewrop, ynghyd â'r Swistir, yr Almaen a Gwlad Belg;[17] er enghraifft, mae gan bob cymuned ymreolaethol eu seneddau etholedig eu hunain, llywodraethau, gweinyddiaethau cyhoeddus, cyllidebau ac adnoddau. Mae systemau iechyd ac addysg ymhlith eraill yn cael eu rheoli gan gymunedau Sbaen, ac ar ben hynny, mae Gwlad y Basg a Navarre hefyd yn rheoli eu cyllid cyhoeddus eu hunain. Yng Nghatalwnia, Gwlad y Basg, Navarre a'r Ynysoedd Dedwydd, mae corfflu heddlu ymreolaethol llawn yn disodli rhai o swyddogaethau heddlu'r Wladwriaeth (y Mossos d'Esquadra, Ertzaintza, Policía Foral / Foruzaingoa a Policía Canaria).
Cymunedau ymreolaethol
Rhennir Sbaen yn sawl Cymuned Ymreolaethol (Sbaeneg: comunidad autónoma), sef yr haen gyntaf o raniadau gwleidyddol, yn unol â Chyfansoddiad Sbaen, 1978. Mae'r haen yma'n rhoi hawliau cyfyngedig i ranbarthau a chenhedloedd Sbaen.[18][19][20] Mae'r gair 'ymreolaethol' yn cyfeirio at 'reolaeth', a hawl y cymunedau i reoli eu hunain. Mae sawl Cymuned Ymreolaethol, ee Gwlad y Basg, Galisia, Asturias, Catalwnia'n cyfri eu hunain yn wledydd, ac mae ganddynt fudiadau cryf sy'n hawlio eu hanibyniaeth oddi wrth Sbaen.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
| Poblogaeth (2000) | Poblogaeth (2005) | |
|---|---|---|
| Andalucía | 7.340.052 | 7.829.202 |
| Aragón | 1.189.909 | 1.266.972 |
| Asturias | 1.076.567 | 1.074.504 |
| Ynysoedd Balearig | 845.630 | 980.472 |
| Canarias (Ynysoedd Dedwydd) | 1.716.276 | 1.962.193 |
| Cantabria | 531.159 | 561.638 |
| Castilla-La Mancha | 1.734.261 | 1.888.527 |
| Castilla y León | 2.479.118 | 2.501.534 |
| Catalwnia | 6.261.999 | 6.984.196 |
| Comunidad Valenciana | 4.120.729 | 4.672.657 |
| Extremadura | 1.069.420 | 1.080.823 |
| Galicia | 2.731.900 | 2.760.179 |
| Comunidad de Madrid | 5.205.408 | 5.921.066 |
| Murcia | 1.149.329 | 1.334.431 |
| Navarra | 543.757 | 592.482 |
| Cymuned Ymreolaethol Gwlad y Basg | 2.098.596 | 2.123.791 |
| La Rioja | 264.178 | 300.685 |
| Ceuta | 75.241 | 74.771 |
| Melilla | 66.263 | 65.252 |
Provincias neu Taleithiau Sbaen
Ceir 50 o provincias neu taleithiau, sy'n tarddu nôl i archwiliad tir 1833:
Twristiaeth
Yn 2017, Sbaen oedd yr ail wlad yr ymwelwyd â hi fwyaf yn y byd, gan gofnodi 82 miliwn o dwristiaid a oedd yn nodi’r bumed flwyddyn yn olynol o dorri record o ran niferoedd.[21] Mae pencadlys Sefydliad Twristiaeth y Byd ym Madrid.
Castile a Leon yw arweinydd Sbaen ym maes twristiaeth wledig sy'n gysylltiedig â'i threftadaeth amgylcheddol a phensaernïol.
Ynni
Yn 2010 daeth Sbaen yn arweinydd byd pŵer solar pan goddiweddodd Unol Daleithiau America gyda gwaith gorsaf bŵer enfawr o'r enw La Florida, ger Alvarado, Badajoz.[22][23] Sbaen hefyd oedd prif gynhyrchydd ynni gwynt Ewrop.[24][25] Yn 2010 cynhyrchodd ei dyrbinau gwynt 42,976 GWh, a oedd yn cyfrif am 16.4% o'r holl ynni trydanol a gynhyrchwyd yn Sbaen.[26][27][28] Ar 9 Tachwedd 2010, cyrhaeddodd ynni gwynt uchafbwynt hanesyddol gan gwmpasu 53% o'r galw am drydan ar y tir mawr[29] a chynhyrchu swm o ynni sy'n cyfateb i 14 adweithydd niwclear.[30] Egni adnewyddadwy eraill a ddefnyddir yn Sbaen yw trydan dŵr, biomas a morol (2 orsaf bŵer sy'n cael eu hadeiladu).[31]
Safleoedd Treftadaeth y Byd
Mae gan Sbaen 47 o Safleoedd Treftadaeth y Byd. Ymhlith y rhain mae tirwedd Monte Perdido yn y Pyrenees, a rennir â Ffrainc, Safleoedd Celf Roc Cynhanesyddol Cwm Côa a Siega Verde, a rennir â Phortiwgal, Treftadaeth Mercher, a rennir â Slofenia a'r Ffawydden Hynafol a Choedwigoedd Hynafol, wedi'u rhannu â gwledydd eraill Ewrop.[32] Yn ogystal, mae gan Sbaen hefyd 14 o dreftadaeth ddiwylliannol anghyffyrddadwy, neu "drysorau dynol".[33]
Gweler hefyd
Cyfeiriadau
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
