Y Môr Canoldir

Môr rhwng Ewrop, Asia ac Affrica yw'r Môr Canoldir (weithiau Môr y Canoldir). Daw'r enw o'r Lladin mediterraneus (medius, "canol" + terra, "tir"), ond roedd y Rhufeiniaid yn ei alw'n Mare Nostrum, sef "ein môr ni". Ceir tir bron ym mhobman o'i gwmpas: yn y gogledd mae Gorllewin a De Ewrop ac Anatolia, yn y de ceir Gogledd Affrica, ac i'r dwyrain o'r Môr Canoldir mae'r Lefant. Ei arwynebedd yw tua 2.5 miliwn km² (970,000 millt sg), sy'n cyfateb i 0.7% o arwyneb y cefnfor byd-eang.

Y Môr Canoldir

Y Môr Canoldir

Math	môr mewndirol, môr canoldir, basn draenio
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Gogledd Cefnfor yr Iwerydd, Ardal Môr Canoldir
Gwlad	Sbaen, Ffrainc, yr Eidal, Monaco, Slofenia, Croatia, Montenegro, Albania, Gwlad Groeg, Malta, Cyprus, Twrci, Libanus, Syria, Israel, Gwladwriaeth Palesteina, Yr Aifft, Libia, Tiwnisia, Algeria, Moroco, Bosnia a Hertsegofina
Arwynebedd	2,500,000 km²
Uwch y môr	0 metr
Yn ffinio gyda	basn yr Almanzora, Cordillera Penibética, Gogledd Affrica
Cyfesurynnau	38°N 17°E
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Daearyddiaeth

Mae Culfor Gibraltar, sydd ddim ond 14 km (9 milltir) o led,^[1] yn cysylltu'r Môr Canoldir â'r Môr Iwerydd yn y gorllewin ac mae Môr Marmara, y Dardanelles a'r Bosphorus yn ei gysylltu â'r Môr Du yn y dwyrain. Mae Môr Marmara yn rhan o'r Môr Canoldir ym marn rhai pobl. Yn y de-ddwyrain mae Camlas Suez yn cysylltu'r Môr Canoldir a'r Môr Coch. Ceir nifer sylweddol o ynysoedd yn y Môr Canoldir (gweler isod), yn arbennig yn y gogledd-ddwyrain rhwng Asia Leiaf a Gwlad Groeg.

Mae'r Môr wedi chwarae rhan ganolog yn hanes gwareiddiad y Gorllewin. Er bod Môr y Canoldir weithiau'n cael ei ystyried yn rhan o Gefnfor yr Iwerydd, cyfeirir ato fel arfer fel corff o ddŵr ar wahân. Mae tystiolaeth ddaearegol yn dangos bod Môr y Canoldir oddeutu 5.9 miliwn o flynyddoedd yn ôl wedi ei dorri i ffwrdd o Fôr yr Iwerydd gan ffurfio llyn, yn rhannol neu'n llwyr dros gyfnod o ryw 600,000 o flynyddoedd yn ystod 'argyfwng halltedd Messina' cyn cael ei ail-lenwi gan lifogydd Zanclean tua 5.3 miliwn o flynyddoedd yn ôl.

Mae gan y Môr Canoldir ddyfnder cyfartalog o 1,500 m (4,900 tr) a'r pwynt dyfnaf a gofnodwyd yw 5,267 m (17,280 tr) yn y Calypso Deep yn y Môr Ionia. Mae'n gorwedd rhwng lledredau 30 ° a 46 ° Gogledd a hydoedd 6 ° W a 36 ° Dwyrain. Mae ei hyd gorllewin-dwyrain, o Culfor Gibraltar i Gwlff Iskenderun, ar arfordir de-ddwyreiniol Twrci, tua 4,000 cilomedr (2,500 mi).

Arwynebedd Môr y Canoldir yw tua 2,500,000 km2 (970,000 metr sgwâr), sy'n cynrychioli 0.7% o arwyneb cefnfor byd-eang, ond mae ei gysylltiad â'r Môr Iwerydd trwy Culfor Gibraltar yn ddim ond 14 km (9 milltir) o led - dyma'r culfor cul sy'n cysylltu Cefnfor yr Iwerydd â Môr y Canoldir a yn gwahanu Sbaen yn Ewrop oddi wrth Moroco yn Affrica. Yn strategol, yn Oes y Celtiaid, roedd y rhan gul yma'n allweddol, ac yn rheoli'r mynd a'r dod. Yn 2009, cyflwynodd yr Athro John Koch, o'r Bwrdd Gwybodau Celtaidd yn Aberystwyth, ddamcaniaeth newydd a chwyldroadol iawn fod bron i gant o gerrig beddau yn ardal Tartessos, de Sbaen wedi'u hysgrifennu yn yr iaith Geltaidd, gyda llawer o'r geiriau i'w cael mewn Cymraeg a Gwyddeleg, ac yn dyddio i gychwyn Oes yr Haearn.^[2] Dywed ymhellach, fod y Tarteseg yn perthyn i deulu'r Ieithoedd Indo-Ewropeaidd, ac yn benodol, yn iaith Geltaidd, gynnar.^[3] Golyga hyn fod y ddamcaniaeth draddodiadol mai crud y Celtiaid oedd canol Ewrop (Hallstatt ayb) wedi'i chwalu, a chred llawer o haneswyr, bellach, mai yn ne Portiwgal a de Sbaen mae gwir grud yr iaith Geltaidd, ac efallai'r Celtiaid eu hunain.

Y gwledydd o amgylch Môr y Canoldir mewn trefn clocwedd yw Sbaen, Ffrainc, Monaco, yr Eidal, Slofenia, Croatia, Bosnia a Herzegovina, Montenegro, Albania, Gwlad Groeg, Twrci, Syria, Libanus, Israel, yr Aifft, Libya, Tiwnisia, Algeria, a Moroco; mae Malta a Chyprus yn wledydd-ynysoedd yn y môr. Yn ogystal, mae gan Llain Gaza a Thiriogaethau Tramor Prydain yn Gibraltar ac Akrotiri a Dhekelia arfordiroedd ar y môr.

Hinsawdd

Mae hinsawdd arbennig o amgylch y Môr Canoldir, a nodweddir gan aeafau byr a chymhedrol ar y cyfan a hafau poeth, er ei bod yn amrywio o wlad i wlad o gwmpas y môr.

Map o barthau hinsawdd yn yr ardaloedd o amgylch Môr y Canoldir, yn ôl y dosbarthiad hinsawdd Köppen

Mae gan y rhan fwyaf o'i harfordir de-ddwyreiniol hinsawdd anialwch poeth, ac mae gan lawer o arfordir dwyreiniol Sbaen (Môr y Canoldir) hinsawdd lled-cras oer. Er eu bod yn brin, mae seiclonau trofannol yn ffurfio weithiau ym Môr y Canoldir, ym mis Medi-Tachwedd, fel arfer.

Tymheredd y Môr

Mean sea temperature (°C)

	Ion	Chwe	Maw	Ebr	Mai	Meh	Gor	Aws	Med	Hyd	Tach	Rhag	Blwy
Málaga[4]	16	15	15	16	17	20	22	23	22	20	18	16	18.3
Barcelona[5]	13	12	13	14	17	20	23	25	23	20	17	15	17.8
Marseille[6]	13	13	13	14	16	18	21	22	21	18	16	14	16.6
Napoli[7]	15	14	14	15	18	22	25	27	25	22	19	16	19.3
Malta[8]	16	16	15	16	18	21	24	26	25	23	21	18	19.9
Fenis[9]	11	10	11	13	18	22	25	26	23	20	16	14	17.4
Athen[10]	16	15	15	16	18	21	24	24	24	21	19	18	19.3
Heraklion[11]	16	15	15	16	19	22	24	25	24	22	20	18	19.7
Antalya[12]	17	17	16	17	21	24	27	29	27	25	22	19	21.8
Limassol[13]	18	17	17	18	20	24	26	27	27	25	22	19	21.7
Mersin[14]	18	17	17	18	21	25	28	29	28	25	22	19	22.3
Tel Aviv[15]	18	17	17	18	21	24	27	28	28	26	23	20	22.3
Alexandria[16]	18	17	17	18	20	23	25	26	26	25	22	20	21.4

Newid hinsawdd

Mae Môr y Canoldir yn cael ei ystyried yn fan allweddol a difrifol ar gyfer effeithiau newid hinsawdd; cynyddodd tymheredd dŵr dwfn 0.12 ° C (0.22 ° F) rhwng 1959 a 1989.^[17] Yn ôl sawl amcangyfrif, fe allai Môr y Canoldir gynhesu ymhellach a gallai'r gostyngiad mewn dyodiad dros y rhanbarth arwain at fwy o anweddiad yn y pen draw, gan cynyddu halltedd y môr.^[18][17][19] Oherwydd y newidiadau hyn mewn tymheredd a halltedd, gall Môr y Canoldir ddod yn fwy 'haenog' erbyn diwedd 21g, gyda chanlyniadau enbyd ar gylchrediad y dŵr a'i biocemeg.

Ynysoedd

Mae ynysoedd mawr y Môr Canoldir yn cynnwys:

• Cyprus, Creta a Rhodes yn y dwyrain.
• Sardinia, Corsica, Sisili, Malta a Djerba yn y canolbarth.
• Ibiza, Majorca a Menorca (yr Ynysoedd Balearig) yn y gorllewin.

Yn y Môr Aegeaidd ceir nifer mawr o ynysoedd llai a'r rhan fwyaf yn perthyn i Wlad Groeg.

Gwledydd

Y gwledydd sydd ar lannau y Môr Canoldir yw:

• Ewrop (o'r gorllewin i'r dwyrain): Sbaen, Ffrainc, Monaco, yr Eidal, Slofenia, Croatia, Bosnia-Hertsegofina, Montenegro, Albania, Gwlad Groeg a Thwrci
• Asia (o'r gogledd i'r de): Twrci, Syria, Libanus, Israel a Phalesteina
• Affrica (o'r dwyrain i'r gorllewin): yr Aifft, Libia, Tiwnisia, Algeria a Moroco
• Ynysoedd sydd yn wledydd yw Cyprus a Malta. Lleolir Gweriniaeth Dwrcaidd Gogledd Cyprus yng ngogledd ynys Cyprus, ond dim ond Twrci sy'n cydnabod hon yn wlad.

Cyfeiriadau

1. "Mediterranean Sea". Encyclopædia Britannica. Cyrchwyd 23 Hydref 2015.
2. Koch, John T. (2009). "A Case for Tartessian as a Celtic Language". Acta Palaeohispanica (Aberystwyth University) X (9): 339–351. ISSN 1578-5386. http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/29/54/26koch.pdf. Adalwyd 2010-05-17.
3. The Celts - Search for a Civilization gan Alice Roberts; BBC / Heron Books (2016); ISBN 78429-335-2.
4. Weather2Travel.com. "Malaga Climate: Monthly Weather Averages – Costa del Sol".
5. Weather2Travel.com. "Barcelona Climate: Monthly Weather Averages – Spain".
6. Weather2Travel.com. "Marseille Climate: Monthly Weather Averages – France".
7. Weather2Travel.com. "Naples Climate: Monthly Weather Averages – Neapolitan Riviera".
8. Weather2Travel.com. "Valletta Climate: Monthly Weather Averages – Malta – Malta".
9. Weather2Travel.com. "Venice Climate: Monthly Weather Averages – Venetian Riviera".
10. Weather2Travel.com. "Athens Climate: Monthly Weather Averages – Greece – Greece".
11. Weather2Travel.com. "Iraklion Climate: Monthly Weather Averages – Crete – Crete".
12. Weather2Travel.com. "Antalya: Monthly Weather Averages - Antalya Coast - Turkey".
13. Weather2Travel.com. "Limassol Climate: Monthly Weather Averages – Cyprus".
14. Seatemperature.org. "Mercin (alternate names - Mersin, Mersina, Mersine): Monthly Weather Averages - Turkey".
15. Weather2Travel.com. "Tel Aviv Climate: Monthly Weather Averages – Israel".
16. Seatemperature.org. "Alexandria Climate: Monthly Weather Averages – Egypt".
17. Giorgi, F. (2006). Climate change hot-spots. Geophysical Research Letters, 33(8) :L08707. 15
18. Béthoux, J. P., Gentili, B., Raunet, J., and Tailliez, D. (1990). Warming trend in the western Mediterranean deep water. Nature, 347(6294) : 660–662.
19. Adloff, F., Somot, S., Sevault, F., Jordà, G., Aznar, R., Déqué, M., Herrmann, M., Marcos, M., Dubois, C., Padorno, E., Alvarez-Fanjul, E., and Gomis, D. (2015). Mediterranean Sea response to climate change in an ensemble of twenty first century scenarios. Climate Dynamics, 45(9–10) : 2775–2802