y rhan ysbrydol, mewnol o'r unigolyn From Wikipedia, the free encyclopedia
Mewn llawer o draddodiadau crefyddol a mytholegol, yr enaid yw hanfod y person byw, hanfod neu'r ysbryd nad yw'n rhan o'r corff ei hun. Mae tarddiad y gair Cymraeg yn hen iawn: Celteg: anatlo, "anadl", Indo-Ewropeg: ana; Lladin: anima) a gellir ei gymharu gyda'r gair anadl, sydd o'r un gwraidd. Felly hefyd y gair Hebraeg, נפש (nephesh), "anadl angenrheidiol" a daw'r gair Groeg ψυχή (psychē, seice), o'r ystyr "bywyd, ysbryd, chwythu". Mae'r enaid yn cynnwys y gallu meddyliol byw: y rheswm, y cymeriad, teimlad y person, ei ymwybyddiaeth, y cof, y meddwl, ac ati, (mewn gwrthgyferbyniad â'r materol). Yn dibynnu ar y system athronyddol neu gred person, gall enaid fod naill ai'n farwol neu'n anfarwol, dros dro neu'n para am byth.[1]
Enghraifft o'r canlynol | cysyniad crefyddol |
---|---|
Math | y meddwl |
Rhan o | person, termau seicoleg, bod dynol |
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia |
Mae'r gred yn yr enaid yn hynafol iawn — fe'i ceir yng nghrefydd Yr Hen Aifft er enghraifft — ond fe'i cysylltir yn bennaf heddiw ag athrawiaethau'r crefyddau mawr sefydledig, sef Iddewiaeth, Cristnogaeth, Islam, Hindŵaeth a Bwdhaeth, er bod yr ystyr yn amrywio, yn arbennig yn achos y ddwy olaf. Credir fod gan yr enaid fodolaeth annibynnol ar y corff a'i fod yn bodoli mewn rhyw ffurf neu'i gilydd ar ôl marwolaeth.
Mae eiconiaeth Cristnogaeth yn ei ddarlunio'n aml fel baban newydd-anedig yn cael ei gludo i fyny i'r Nefoedd neu wedi'i lapio mewn lliain, sy'n cynrychioli mynwes Abraham. Yn yr Eglwys Fore mae'r glöyn byw yn ei gynrychioli, fel a welir yn y paentiadau gan Gristnogion cynnar ar furiau'r claddgelloedd, er enghraifft (benthyciad o fytholeg Roeg a'r traddodiad Clasurol). Er bod enaid yn debyg i ysbryd, mae'r Beibl yn gwahaniaethu rhyngddynt (yn y llythyr at y Hebreaid).
Deallai'r athronwyr Groegaidd, megis Socrates, Plato, ac Aristotle, bod yn rhaid i'r enaid (ψυχή psykhḗ) feddu ar gyfadran resymegol, a'i hymarfer oedd y mwyaf dwyfol o weithredoedd dynol. Yn ei brawf amddiffyn, fe wnaeth Socrates hyd yn oed grynhoi ei ddysgeidiaeth fel dim ond anogaeth i'w gyd-Atheniaid ragori ym materion y seici gan fod holl nwyddau'r corff yn dibynnu ar ragoriaeth o'r fath (Ymddiheuriad 30a–b). Ymresymodd Aristotle mai corff ac enaid dyn oedd ei fater a'i ffurf yn y drefn honno: casgliad o elfennau yw'r corff a'r enaid yw'r hanfod. Cymerodd Thomas Aquinas y safbwynt hwn i fewn i Gristnogaeth.
Mewn Iddewiaeth ac mewn rhai enwadau Cristnogol, dim ond bodau dynol sydd ag eneidiau anfarwol (ac eithrio angylion).[2] Er enghraifft, fe wnaeth Thomas Aquinas, a fenthycodd yn uniongyrchol o On the Soul Aristotle, briodoli'r "enaid" (anima) i bob organeb ond dadleuodd mai dim ond eneidiau dynol sy'n anfarwol.[3] Mae crefyddau eraill (yn fwyaf nodedig Hindŵaeth a Jainiaeth ) yn credu mai'r holl bethau byw o'r bacteriwm lleiaf i'r mwyaf o famaliaid yw'r eneidiau eu hunain (Atman, jiva) a bod ganddynt eu cynrychiolydd corfforol (y corff) yn y byd. Yr hunan go iawn yw'r enaid, tra bod y corff yn fecanwaith yn unig i brofi karma'r bywyd hwn. Felly os yw rhywun yn gweld teigr yna mae hunaniaeth hunan-ymwybodol yn byw ynddo (yr enaid), sy'n gynrychiolydd corfforol (corff cyfan y teigr, sy'n weladwy) yn y byd hwn. Mae rhai crefyddau'n dysgu bod hyd yn oed endidau anfiolegol (fel afonydd a mynyddoedd) yn meddu ar eneidiau. Gelwir y gred hon yn Eneidyddiaeth.[4]
Yn yr hen grefydd Eifftaidd, credid bod unigolyn yn cynnwys gwahanol elfennau, rhai corfforol a rhai ysbrydol. Ceir syniadau cyffelyb mewn hen grefydd Assyriaidd a Babilonaidd. Mae coflechi Kuttamuwa, cerrig bedd angladdol ar gyfer swyddog brenhinol Sam'al o'r 8g CC, yn disgrifio Kuttamuwa yn gofyn i'w alarwyr goffau ei fywyd ar ôl marwolaeth gyda gwleddoedd "er mwyn fy enaid sydd yn y goflech hon". Mae'n un o'r cyfeiriadau cynharaf at enaid fel endid ar wahân i'r corff. Mae'r coflech yn 88 pwys (360 kg) 3 troedfedd (bron i fetr o uchder) allan o'r graig igneaidd basalt.[5]
Mae tystiolaeth archaeolegol a chwedlau hynafol yn profi fod gan y Celtiaid a oedd yn meddiannu y rhannau helaethaf o Ewrop rhwng 700 CC a 400 OC gred glir mewn bywyd ar ôl marwolaeth.
Ceir sawl beddrod Celtaidd pwysig fel claddedigaethau Hochdorf a Vix wedi'u darganfod yn gyfan, gyda chyfoeth o arteffactau, sy'n rhoi cipolwg unigryw i ni ar yr hyn yr oedd y Celtiaid hynafol yn ei ystyried yn angenrheidiol i anfon y meirw ar eu taith i’r byd arall, a elwir yn y llawysgrifau'n 'Afallon'.
Credent mewn bywyd ar ôl marwolaeth yn yr Arallfyd a oedd efallai’n cael ei ystyried yn debyg i'r bywyd hwn ond heb boen, afiechyd a thristwch. Oherwydd hyn, nid oeddent yn ofni marwolaeth gan fod eu henaid yn gadael ei gorff. Credent mai yn y pen y trigai'r enaid. Fel rhan o'u defodau, arferent offrymu bwyd, arfau, a nwyddau gwerthfawr. Roedd aberthu anifeiliaid a phobol i'r duwiau hefyd yn digwydd, mewn seremonïau gyda'r derwyddon, arweinwyr crefyddol cymunedau Celtaidd yn gwasanaethu. Rhan o ddefod o'r math hwn oedd y creiriau a daflwyd i Lyn Cerrig Bach. Credai'r Celtiaid hefyd fod yr enaid yn ailymddangos mewn person arall, ar ôl marwolaeth. Diwedd heb ddiwedd.
Mae’r Ffydd Bahá’í (crefydd a sefydlwyd yn y 19g) yn cadarnhau bod “yr enaid yn arwydd o Dduw, yn berl nefol y mae’r mwyaf dysgedig o ddynion wedi methu â’i deall, ac na fyth ddatrys ei ddirgelwch”.[6] Dywedodd Bahá'u'lláh fod yr enaid nid yn unig yn parhau i fyw ar ôl marwolaeth y corff dynol, ond ei fod, mewn gwirionedd, yn anfarwol.[7] Gellir ystyried y nef yn rhannol fel cyflwr lle mae'r enaid agosaf at Dduw; ac uffern fel cyflwr lle mae'r enaid bellaf oddi wrth Duw. Mae pob cyflwr yn dilyn o ganlyniad naturiol i ymdrechion unigol, neu eu diffyg, i ddatblygu'n ysbrydol.[8] Dysgodd Bahá'u'lláh nad oes gan unigolion fodolaeth cyn eu bywyd yma ar y ddaear a bod esblygiad yr enaid bob amser tuag at Dduw ac i ffwrdd o'r byd materol.[8]
Yn ôl yr athrawiaeth Gristnogol gyffredin, pan fydd pobl yn marw, bydd eu heneidiau'n cael eu barnu gan Dduw ac yn mynd i'r Nefoedd neu i Uffern (neu'r Isfyd), i aros am yr atgyfodiad. Yn ôl Cristnogion eraill, bywyd ei hun yw'r enaid, a chredant nad oes gan y meirw fywyd tan ar ôl yr atgyfodiad (yr amod Cristnogol). Mae rhai Cristnogion yn credu y bydd eneidiau a chyrff yr anghyfiawn yn cael eu dinistrio yn Uffern yn hytrach na dioddef yn dragwyddol. Bydd credinwyr yn etifeddu bywyd tragwyddol naill ai yn y Nefoedd, neu yn Nheyrnas Dduw ar y ddaear, ac yn mwynhau cymdeithas dragwyddol â Duw.
Mae " tarddiad yr enaid " wedi darparu cwestiwn gofidus i Gristnogion. Y prif ddamcaniaethau yw: creadigaeth yr enaid, traducianiaeth, a chynfodolaeth. Yn ôl creadigaeth yr enaid, mae Duw'n creu pob enaid unigol yn uniongyrchol, naill ai ar adeg cenhedlu neu rywbryd yn ddiweddarach. Yn ôl traducianiaeth, daw'r enaid yn naturiol oddi wrth y rhieni. Yn ôl y ddamcaniaeth a elwir yn gynfodolaeth, mae'r enaid yn bodoli cyn yr eiliad o genhedlu. Bu llawer o ddadlau ynghylch a oes gan embrionau dynol eneidiau ar yr eiliad y cat eu cenhedlu, neu a oes pwynt rhwng cenhedlu a genedigaeth lle mae'r ffetws yn cael enaid, ymwybyddiaeth, a phersonoliaeth. Gallai safbwyntiau yn y cwestiwn hwn chwarae rhan mewn dyfarniadau ar ba mor foesol yw erthylu.[9][10][11]
Un o feddylwyr Cristnogol cynnar mwyaf dylanwadol Cristnogaeth orllewinol oedd Awstin o Hippo (354-430); disgrifiodd yr enaid fel "sylwedd arbennig, wedi'i gynysgaeddu â rheswm, wedi'i addasu i reoli'r corff". Mae rhai Cristnogion yn arddel safbwynt teiran (trichotomy) o fodau dynol, sy'n cynnwys y corff (soma), yr enaid (psyche), a'r ysbryd (niwma).[12] Fodd bynnag, mae mwyafrif ysgolheigion modern y Beibl yn nodi bod y cysyniadau "ysbryd" ac "enaid" yn cael eu defnyddio'n gyfnewidiol mewn llawer o ddarnau Beiblaidd, ac felly'n glynu wrth ddeuoliaeth, nidteiranedd: y farn bod pob bod dynol yn cynnwys corff ac enaid. Dywedodd Paul fod y “corff yn rhyfela yn erbyn” yr enaid, “Oherwydd y mae gair Duw yn fyw ac yn weithgar ac yn llymach nag unrhyw gleddyf daufiniog, ac yn tyllu cyn belled â rhaniad enaid ac ysbryd” (Heb 4:12 NASB), a bod "Rwy'n dyrnu fy nghorff", i'w gadw dan reolaeth".
Mae Catecism presennol yr Eglwys Gatholig Rufeinig yn datgan bod y term enaid
Bydd pob enaid byw a marw yn cael ei farnu gan Iesu Grist pan ddaw yn ôl i'r ddaear. Mae’r Eglwys Gatholig hefyd yn dysgu bod bodolaeth pob enaid unigol yn dibynnu’n llwyr ar Dduw:
Mae Protestaniaid yn gyffredinol yn credu ym modolaeth ac anfarwoldeb yr enaid, ond yn disgyn i ddau ddehongliad o ran bywyd ar ôl marwolaeth. Mae rhai'n dilyn Calvin, yn credu bod yr enaid yn parhau fel ymwybyddiaeth ar ôl marwolaeth.[15] Dilyna eraill Martin Luther, gan gredu bod yr enaid yn marw gyda'r corff, ac yn anymwybodol ("cysgu") hyd at atgyfodiad y meirw.[16][17]
Ceir sawl mudiad crefyddol newydd yn deillio o Adfentyddiaeth — gan gynnwys Cristadelffiaid,[18] Adfentyddion y Seithfed Dydd, a Thystion Jehofa[19] - yn yr un modd yn credu nad yw'r meirw yn meddu ar enaid ar wahân i'r corff a'u bod yn anymwybodol tan yr atgyfodiad.
Ym marn Eglwys Iesu Grist Saint y Dyddiau Diwethaf mae'r ysbryd a'r corff gyda'i gilydd yn ffurfio Enaid Person (Dynoliaeth). "Yr ysbryd a'r corff yw enaid dyn."[20] Mae Seintiau'r Dyddiau Diwethaf yn credu mai'r enaid yw undeb ysbryd sy'n bodoli eisoes, wedi'i wneud gan Dduw [21][22][23] a chorff dros dro, a ffurfiwyd drwy ei genhedlu ar y ddaear.
Wedi marwolaeth, mae'r ysbryd yn parhau i fyw a chynyddu ym myd yr Ysbryd, hyd yr atgyfodiad, pan mae'n cael ei aduno a'r corff a fu yn gartref iddo ar un adeg. Mae'r aduno corff ac ysbryd hwn yn arwain at enaid perffaith sy'n anfarwol, a thragwyddol, ac yn gallu derbyn cyflawnder o lawenydd.[24][25]
Mae rhai traddodiadau Conffiwsaidd yn cyferbynnu enaid ysbrydol ag enaid corfforol.[26]
Gair Sansgrit yw Ātman, sy'n golygu 'yr hunan fewnol' neu'r 'enaid'.[27][28] Mewn athroniaeth Hindŵaidd, yn enwedig yn ysgol Hindŵaeth Vedanta, Ātman yw'r egwyddor gyntaf,[29] gwir hunan yr unigolyn. Er mwyn cael rhyddhad (moksha), rhaid i fod dynol gaffael hunan-wybodaeth (atma jnana), sef sylweddoli bod y gwir hunan (Ātman) yn union yr un fath â'r hunan trosgynnol Brahman yn ôl Advaita Vedanta.[27][30]
Mae chwe ysgol uniongred Hindŵaeth yn credu bod Ātman (hunan, hanfod) ym mhob bod.
Mewn Hindŵaeth a Jainiaeth, mae jiva (Sansgrit: जीव, jīva, sillafiad amgen jiwa; Hindi: जीव, jīv, sillafiad amgen jeev) yn fod byw, neu'n unrhyw endid sydd wedi'i drwytho â grym bywyd.[31]
Mae'r cysyniad o jiva mewn Jainiaeth yn debyg i atman mewn Hindŵaeth. Fodd bynnag, mae rhai traddodiadau Hindŵaidd yn gwahaniaethu rhwng y ddau gysyniad, gyda jiva yn cael ei ystyried fel yr hunan unigol, tra bod atman fel yr hunan digyfnewid sy'n bresennol ym mhob bod byw a phopeth arall fel y Brahman metaffisegol.[32][33][34] Cyfeirir at yr olaf fel jiva-atman (enaid mewn corff byw).[32]
Mae'r Corân, llyfr sanctaidd Islam, yn defnyddio dau air i gyfeirio at yr enaid: rūḥ (a gyfieithir fel ysbryd, ymwybyddiaeth, niwma neu enaid) a nafs (a gyfieithir fel yr hunan,yr ego, y seice neu enaid),[35][36] cytras i'r Hebraeg nefesh a ruach. Mae'r ddau derm yn cael eu defnyddio'n gyfnewidiol yn aml, er bod rūḥ yn cael ei ddefnyddio'n amlach i ddynodi'r ysbryd dwyfol neu "anadl einioes", tra bod nafs yn dynodi tueddiad neu nodweddion rhywun.[37] Mewn athroniaeth Islamaidd, yr anfarwol rūḥ sy'n "gyrru" y nafs marwol, sy'n cynnwys chwant y funud a phethau materol sy'n angenrheidiol ar gyfer byw.[38] Mae dau o'r darnau yn y Corân sy'n sôn am y rûh i'w cael ym mhenodau 17 ("Taith y Nos") a 39 ("Y Milwyr"):
“ |
"Ac maen nhw'n gofyn i chi, O Muhammad, am y Rûh. Dywedwch wrthynt, "Y mae'r Rûh yn perthyn i'm Harglwydd; ac ni roddwyd ond pinsiad o wybodaeth amdano i'r ddynolryw." Corân (17:85) |
” |
Mewn Jainiaeth, mae gan bob bod byw, o blanhigyn neu facteriwm i fodau dynol, enaid ac mae'r cysyniad yma'n sail i Jainiaeth. Nid oes dechrau na diwedd i fodolaeth yr enaid. Mae'n dragwyddol ei natur ac yn newid ei ffurf nes iddo gael ei ryddhau.
Mewn Jainiaeth, jiva yw hanfod anfarwol neu enaid organeb fyw (person, anifail, pysgodyn neu blanhigyn ac ati) sy'n goroesi marwolaeth y corff.[39] Mae'r cysyniad o Ajiva mewn Jainiaeth yn golygu "nid enaid", ac mae'n cynrychioli mater (gan gynnwys y corff), amser, gofod, an-symudiad a mudiant.[39] Mewn Jainiaeth, mae Jiva naill ai'n samsari (cyffredin, wedi'i ddal mewn cylch o aileni) neu mukta (rhyddhau).[40][41]
Ynglŷn â barn Jainaidd o'r enaid, dywedodd Virchand Gandhi:
“ |
Mae'r enaid yn byw ei fywyd ei hun, nid i bwrpas y corff, ond mae'r corff yn byw er mwyn yr enaid. Os credwn fod yr enaid i gael ei reoli gan y corff yna mae enaid yn colli ei allu.[42] |
” |
Barn Seientoleg yw nad oes gan berson enaid, mae yn enaid. Mae person yn anfarwol, a gall gael ei ailymgnawdoli os yw'n dymuno. Y term Seientoleg am yr enaid yw "thetan", sy'n deillio o'r gair Groeg "theta", sy'n symbol o feddwl. Mae cwnsela seientoleg (a elwir yn archwilio) yn mynd i'r afael â'r enaid i wella galluoedd, bydol ac ysbrydol.
Mae deuoliaeth enaid (a elwir hefyd yn "eneidiau lluosog" neu "plwraliaeth ddeuol") yn gred gyffredin mewn Shamaniaeth,[43][44] ac mae'n hanfodol yn y cysyniad cyffredinol a chanolog o "hedfaniad yr enaid" (a elwir hefyd yn "daith-enaid", "profiad y tu allan i'r corff", "ecstasi", neu "dafluniad astral").[45][44][46][47][48] Y gred yw bod gan fodau dynol ddau neu fwy o eneidiau, a elwir yn gyffredinol yn "enaid corff" ("body soul") a'r "enaid rhydd". Mae'r cyntaf yn gysylltiedig â swyddogaethau corfforol ac ymwybyddiaeth pan fyddant yn effro, tra gall yr olaf grwydro'n rhydd yn ystod cyflwr cwsg neu berlesmair (trance).[46][47][48] Mewn rhai achosion, ceir gwahanol fathau o eneidiau, gyda gwahanol swyddogaethau.[49][50]
Mae Shinto'n gwahaniaethu rhwng eneidiau personau byw (tamashii) ac eneidiau personau marw (mitama), a gall fod gan bob un ohonynt wahanol agweddau neu is-eneidiau.
Mae Sikhaeth yn ystyried enaid (atma) yn rhan o Dduw (Waheguru), a cheir emynau amrywiol wedi'u dyfynnu o'r llyfr sanctaidd Guru Granth Sahib (SGGS) sy'n awgrymu'r gred hon. "Duw sydd yn yr Enaid, a'r Enaid sydd yn Nuw."[51] Mae'r un cysyniad yn cael ei ailadrodd ar wahanol dudalennau o'r SGGS. Er enghraifft: "Mae'r enaid yn ddwyfol; dwyfol yw'r enaid. Addolwch Ef â chariad."[52] ac "Yr Arglwydd yw'r enaid, a'r enaid yw'r Arglwydd; wrth fyfyrio ar y Shabad, ceir yr Arglwydd.”[53]
Yn ôl traddodiadau Tsieineaidd, mae gan bob person ddau fath o enaid o'r enw hun a po (魂 a 魄), sef yang ac yin yn y drefn honno. Cred y Taoiaid mewn deg enaid, sanhunqipo (三魂七魄) "tri hun a saith po".[54] Dywedir bod gan fod byw sy'n colli unrhyw un ohonynt salwch meddwl neu anymwybyddiaeth, tra gall enaid marw ailymgnawdoli i anabledd, meysydd o awch isel, neu'n methu ag ailymgnawdoli hyd yn oed.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.