Гуьржийчоь

Гуьржийчоь^[10] (гуьрж. საქართველო [sɑkʰɑrtʰvɛlɔ], Сакартве́ло) — Чоьхьара Кавказан малхбуза декъехь Ӏаьржа хӀордан малхбален бердашца лаьтта пачхьалкх^{[11][12][13][14]}, йукъайоьду Хьалхара Азин а, Гергара Малхбален а^{[* 7]}; хьовсу цуьнга цкъаццӀа Европин а, Азин а дозанер мехке санна^{[* 8]}, наггахь — таханлера Европин дакъа санна^[27].

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Гуьржийчоь (маьӀнаш).

Гуьржийчоь
საქართველო
Байракх ХӀост
Девиз: «Ницкъ марталлехь бу гуьрж. ძალა ერთობაშია»
Гуьржийчоьнан Пачхьалкхан Шатлакхан Илли
Маьрша йаьлла терахьаш	1918 шеран 26 майхь (ЧКДФР) 1991 шеран 9 апрелехь (ССРСх[* 1].)
Официалан мотт	гуьржийн[* 2]
Коьрта гӀала	Тиблиси,
Йаккхий гӀаланаш	Тиблиси, Кутаиси, Батуми, Рустави, Зугдиди, Гори, Поти, Сухуми[* 3], Цхинвали[* 4]
Урхаллин тайпа	парламентан республика[1]
Президент Премьер-министр Парламентан спикер	Саломе Зурабишвили Георгий Гахария Арчил Талаквадзе
Латта
• Шадерг	69 700 км²[* 5][2][3] км² (121-гӀа дуьненахь)
Бахархой
• Мах хадор (2018)	▲3 729 600[4][* 6] стаг
• Ларар (2014)	3 713 804[5][* 6] стаг
ДЧС (НЭТ)
• Шадерг (2014)	37,209 млрд[6][* 6] 26,626 млрд.[6] долл. (110-гӀа)
• ХӀораннан а сина	9172[6][* 6] долл.
ДЧС (номинал)
• Берриг (2018)	15,5 млрд[7] долл.
• ХӀораннан а сина	4068[7][* 6] долл.
АДКИ (2019)	▲ 0,786[8] (лакхара; 70-гӀа меттиг)
Ахча	Лари (GEL, код 981)
Интернет-домен	.ge
Код ISO	GE
Код МОК	GEO
Телефонан код	+995
Сахьтан аса	+4
Автомобилийн некъаш	аьтту агӀора[9]
Викиларми чохь медиафайлаш

Официалан 2014 шеран бахархой багарбаран жамӀашца Гуьржийчохь веха 3 713 804 стаг^{[5][* 6]} (2018 шо долалуш мах хадорца — 3 729 600 стаг^{[4][* 6]}), мохк — 69 700 км²^{[* 9]}. Дуьненахь 131-гӀа меттигехь йу бахархойн барамца, 119-гӀа майданца.

Коьрта шахьар — Тиблиси. Пачхьалкхан мотт — гуьржийн.

Гуьржийчоь — урхаллин ийна кепара унитаран пачхьалкх. 2018 шеран 16 декабрехь Гуьржийчоьнан президентан дарж дӀалаьцна Зурабишвили Саломе с, премьер-министр 2019 шеран 8 сентябрехь дуьйна Георгий Гахария ву.

Конституцица Гуьржийчоьнан йукъайогӀу 2 автономин республика, 9 мохк, цаьрца нисйина коьрта шахьар а.

Гуьржийчоьн малхбузехьа Ӏаьржа хӀордан хиш ду; малхбалехьа а, къилбаседехьа а Российца доза ду, къилбехьа Эрмалойчоьнца а, Туркойчоьнца а, къилба-малхбалехьа Азербайджанца. Абхазин а, Цхинвалин регионан а мехкаш де-факто урхалла деш дац гуьржийн правительство, цуо, ОБСЕ Парламентан ассамблейс, АЦШс, Европин комиссис^{[28][* 10][30]} мах хадабо Российс оккупаци йина Гуьржийчоьнан дакъа санна. Российс, Никарагуас, Наурус, Венесуэлас^[31][32], Шемас^[33][34] къобал дина уьш, Республика Абхази а, Республика Къилба ХӀирийчоь/Алани а пачхьалкхаш Гуьржийчоьнах маьрша хилар.

Этимологи

Коьрта йаззам: Гуьржийчоьнан цӀе

Венецин гӀараваьллачу картографан Фра Маурон картин тӀехь «Горгани».

Гуьржийчоьнан эндоним («საქართველო, Сакартвело» — «картвелийн мохк») хьалайоьду Картли (гуьрж. ქართლი) цӀере — Гуьржийчоьнан историн-географин областех коьртачех цхьаъ а, картвелийн паччахьаллин ага а^[35]. Гуьржийчоьнан цӀе ингалсан маттахь — «Georgia», схьагарехь, схьайолу сий. Георгих, иза хӀокху мехкашкахь лераме хиларна^[36], ткъа кхин а доьзна ду, Сийлахь Георгий Гуьржийчоьнан доладийриг лору дера — йуккъера бӀешерашкахь Гуьржийчоьнан махкахь 365 килса йара Сийлахь Георгийн цӀарах. Оьрсийн а, кхин цхьа могӀа меттанашкахь хӀоьттина «Грузия» цӀе, схьайаьллачух тера ду «Гурджан», йа «Гурзан» Ӏаьрбийн-гӀажарийн хьосташкара. И цӀераш схьевлла лору Ӏаьбийн-гӀажарийн гурдж (Гурджистан — «берзалойн мохк»), хьаладоьду гӀажарийн деше горг «борз», уьйр йу ширагӀажарийн Вркан^[37] дашца. Гуьржийчоь эрмалойн маттахь — «Վրաստան» (Врастан), ширачу заманахь — «Վիրք» (Вирк), гочдича «Лакхара мохк» бохург ду.

Пачхьалкхан символаш

Байракх

Коьрта йаззам: Гуьржийчоьнан байракх

Таханлера байракх тӀеэцна 2004 шеран 14 январехь башхачу «Байракхах законца»^[38], цунна чохь, масала, байракха схема ло шеен пропорцешца. Йохаллин а, шораллин а барам — 3:2. ЖӀаран шоралла кӀадин шораллин 1/5 дакъа.

ХӀост

Коьрта йаззам: Гуьржийчоьнан хӀост

Гуьржийчоьнан хӀост мехкан пачхьалкхан символ йу. Таханлера хӀост тӀеэцна 2004 шеран 1 октябрехь. Иза цӀийечу бесан турс ду тӀехь Гуьржийчоьнан доладе бохучу Сийлахь Георгийн, говрахь, чӀуца саьрмак буьйш, детин куц долуш. Турсан тӀехула дешийн таж йу, и лаьцна ду дешийн ши лом. Турс бухахь аса йу девизца «Ницкъ марталлехь бу» аьлла. ХӀостан бух боьгӀна йуккъерачу бӀешерийн гуьржийн паччахьан БагратионгӀеран (Багратиони) цӀийнан хӀостах.

Шатлакхан илли

Коьрта йаззам: Гуьржийчоьнан шатлакхан илли

Гуьржийчоьнан таханлера шатлакхан илли «Тависуплеба» тӀеэцна 2004 майхь^[39], цуьнан музыка эцна Палиашвили Захарийн (1871—1933) шина оперера — «Даиси» («МаьркӀаже») а, «Абесалом а, Этери а», текстан автор — хӀокху заман гуьржийн поэт Маградзе Давид, цуо лелийна гуьржийн поэтийн-классикийн Церетели Акакийн, Пшавела Важийн, Орбелиани Григолан, Табидзе Галактионан байташна йукъара цитаташ.

Истори

Коьрта йаззам: Гуьржийчоьнан истори

Шира мур

Коьрта йаззам: Исторел хьалхара Гуьржийчоь

Вайн эрал 1,8—1,6 млн шо хьалха хӀинцалерачу Гуьржийчоьнан махкахь даьхна Homo erectus georgicus^[40][41][42] — еллачу Homo erectus кепан бухара кеп^[43]; Homo erectus georgicus ца хилла хӀинцалерачу адамийн дайх.

Пачхьалкхел хьалхара мур а, этногенез а

Гуьржийчоьнан исторехь коьрта роль ловзийра шира картвелийн тайпанаша. Шира картвелаш охьахевшина бара шуьйра махкахь, цуо дӀалоцура ерриг цхьацца регионаш, Гуьржийчоь а, къилбаседа-малхбален Туркойчоь (Тао, Лазистан, Кларджети) а, къилбаседа Эрмалойчоь (Лори) а, Российн ӀаьржахӀордан бердйист (Сочин кӀошт) а, ткъа иштта малхбуза Азербайджанан дакъа (Эрети). Дукхаха болу бакхий талламхой-картвелологаша^[44] лору, шира картвелаш баьхна дуьххьарлера (VI - IV эзар шо вайн эрал хьалхара) ареал а, шира даймохк а къилбаседа Месопотамин тӀиера Къилбаседа Кавказан даккъаш тӀекхаччалц болу мохк хилар, иза билгала доккхуш леладо академикан Джанашия Симон Николозовичан термин «Хатта-Субарети»^[45]. Амма вайн эрал хьалхара IV эз. шарахь, хурройн, семигӀеран, шумерийн тайпанаш тӀелатар бахьнехь, картвелийн цивилизацин цхьа кхерч бен ца бисира – Къилба Кавказ.

Воккха картвелологан Чикобава Арнольдан хетарехь, вайн эрал хьалхара III эзарлагӀа шерашкахь цӀеххьана беха меттиг жимъелла цхьаъ хилла йолу картвелийн йукъаралло шайн консолидации яйира. Уггаре хьалха иза гойту шира картвелаш буьйцуш хилла шира картвелийн мотт хийцабаларо: картвелийн тайпанашна йукъахь уьйр талхар йа ца хилар бахьнехь, царна йукъара диалектийн башхаллаш чӀагӀъйелира, меттагеннаш йукъадевлира.

Шира картвелийн этно-меттан дивергенци хиллачул тӀаьхьа кхоллайелира сванийн (къилбаседа а, малхбуза а Гуьржийчоь) а, карто-занийн (къилба, йуккъера, малхбален Гуьржийчоь) а тайпанийн тобанаш, цара тӀаьхьа мехкан латтанаш тӀехь кхолла йолийра дуьххьарлера пачхьалкхан цхьаьнакхетараллаш (Диаоха, Колхида, Забаха), гуьржийн къам кхолладаран процессехь уьш коьрта элементаш хилира^[46].

Хьалхара пачхьалкхаш а, шира мур а

Вайн эрал хьалхара III эз. шераш чекхдовлуш буьйхира картвелийн тайпанийн тайпанан-некъийн хӀоттам, уьш дехьабевлира тӀеман демократин тӀиера кхиинчу тайпанийн берташна тӀе, ткъа вайн эрал хьалхара II эз. шерашна йуккъехь шира картвелаш дехьабовлу хьалхарчу пачхьалкхийн тӀегӀане^[47].

Уггаре хьалхарчех а, яккхийчех а Гуьржийчоьнан хӀинцалера махкахь лаьттина пачхьалкхан кхолламаш бу: Диаоха (Диаэни ^[48], Диаухи ^[49]) къилба Гуьржийчохь, Колха (Колхида ^[50], Килхи ^[51], Кулха^[52]) малхбузен Гуьржийчохь (Мегрели, Абхази, Аджари, Гури, Имерети, Сванети), Забаха къилба-малхбален Гуьржийчохь (Самцхе-Джавахети). Оцу цхьаьнакхетарша гуьржийн пачхьалкхалла кхиорехь ладаме роль ловзийна. Таханлера Гуьржийчоьнан историн-административан декъадалар нисло Диаохин, Колхин, Забахин дозанашца, цуо гойту билгалъялла когаметталла.

Вайн эрал 845 шо хьалха хуьлу Салманасар III-гӀа паччахь коьртехь а волуш ассирихой шозлагӀа тӀелета Диаохан паччахьна Асиан. Колха ан, Диаохан а цхьацца меттигаш Ассирин куьйгакӀела йоьда. Вайн эрал 810 - 763 шераш хьалхарчу муьрехь керла кхоьллинчу хурритийн пачхьалкхийн Урарту, Менуа, Аргишти паччахьаш къиза тӀемаш до Диаохаца а, Колхица а; вайн эрал 810 - 770 шераш хьалхарчу муьрехь Урартун паччахьо Утуфурсиса аннекси йо къилба областашна Диаохин а, Забахан а.

Вайн эрал 750 шо хьалха Колхо схьайоккху Диаоха, болабо беха тӀом хурритийн пачхьалкхаца Урартуца. Вайн эрал VII бӀешо хьалха киммерихой тӀелатар бахьнехь Колхида чӀогӀа гӀелло, Урарту а, Ассири а гуттаренна хӀаллакйо.

Вайн эрал VI бӀешо хьалха Ахеменидийн империно схьайоккху къилба Колхида, йолало грекийн колонизаци. Вайн эрал V бӀешо хьалха, хӀинцалерачу малхбуза Гуьржийчоьнан махкахь, кхоллало керла Колхидан пачхьалкх (Эгриси), иза лаьттира вайн эрал IV бӀешо хьалхара мур кхаччалц.^[43].

Вайн эрал IV—III бӀешо хьалха хӀинцалерачу малхбален Гуьржийчоьнан махкахь кхоллало Иберийн паччахьалла (Картли) (иза лаьттина VI бӀешо кхаччалц)^{[43][* 11]}. Вайн эрал 229 шо хьалха долало Иберийн некъийн паччахьийн урхалла, цара урхалла до вайн эрал 299 шо хьалхара вайн эран 580 шо кхаччалц.^[43] Вайн эрал 65 шо хьалха руман баьчча Помпей эскарца тӀелетира Иберийн паччахьаллин^[43].

Вайн эран I бӀешарахь, меттигерачу Ӏадаташца, сахьаба Андрей Первозваннис Гуьржийчоьнна чудохьу керсталла, кхуллу ГПК.

35 шарахь Картлин эскар тӀелета Эрмалойчоьнна; эрмалойн Ӏарш тӀе паччахь хиира Картли паччахьан Фарсманан ваша — Митридат^[43]. 63 шарахь Колхида Руман империн йукъайахара^[43].

331 шарахь сийлахь Нинин белхашца керсталла Иверин пачхьалкхан дин кхайкхийра^[43].

IV—VI бӀешерашкахь Колхида лаьттинчу махкахь чӀагӀло Лазийн паччахьалла; цуо шен куьйгакӀела балабо къилбаседа Колхидан адыгийн керла кхолламаш (Абазги, Апсили)^[43]. 482—484 шерашкахь паччахь Вахтанг I Горгасал (безчу нахан йукъатоьхна волу) гӀотту СасанидгӀарна дуьхьала^[43]{{ref+|Вахтанг I Хосроид (440—502 гергара шераш) — V бӀешеран шолгӀачу декъера Иберин/Иверин паччахь, гуьржийн пачхьалкхан бух билланчех цхьаъ. Митридат V-гӀачун кӀан ХосроидгӀеран (Хосровани) некъех ву. Цуьнан кунья «горгасал» хилла, иза гочдо гӀажарийн маттара «берзан корта» олий (цуьнан тӀеман куьйн кеп бахьнехь).

542 шарахь болало Иранна а, Византийна а йукъара «Боккха тӀом»^[43], иза чекхболу 562 шарахь.

608 шарахь килса йекъало Гуьржийн а, Эрмалойн а килсанашка^[43].

627 шарахь Византийн императоро Ираклийс гуо лоцу Тиблисин^[43], ткъа шолгӀачу шарахь гӀала йоккху гӀажарша^[43].

654 шарахь Ӏаьрбийн халифатаца бертан куьг йаздо, цунна цӀе йелла «Бакъо ларъен грамота»^[43].

Йуккъера бӀешераш

735 шарахь Ӏаьрбийн баьччо Марван II ибн Мухьаммада (Марван Къораниг) тӀелетира Гуьржийчоьнна; иза гӀертара Эгрисихуьла ГӀазарчу дехьа а ваьлла, из ахӀаллакъян^[43], цхьа могӀа мехкаш Ӏаьрбийн куьйгакӀела дахара. 736 шарахь кхоьллира Тиблисин эмират — исламан пачхьалкхан кхоллам Ӏаьрбийн халифатан эгидехь. Тиблисин эмиратан урхалла дира хьалха ШуӀабгӀеран некъаша (ОмиягӀеран некъийн гар), ткъа цул тӀаьхьа, эмира СаӀака шена дарж тӀерадаьккхинчул тӀаьхьа, уьш хийцира ДжафаргӀеран некъаша. 786 шарахь Лазийн паччахьалла цхьаьнакхета Абазойчоьнца, кхуллу Абхазийн паччахьалла.

813 шарахь Ашот I Куропалата кхуллу Тао-Кларджети олалла^[53].

853 шарахь Тиблиси схьайоккху коьртехь БугӀа-Тюрк волу Ӏаьрбийн эскарша^[43].

888 шарахь Адарнасе IV Багратионис метахӀоттийрв гуьржийн монархи^[54][55], цуьнца цхьаьна тӀеэцна «Картвелийн паччахьан» дарж.

Ошкера Давид III-гӀачун сурт.

914 шеран эмир Абул-Къасим чувоьда къилба а, малхбален а Гуьржийчу^[43].

979 шарахь Давид III Куропалатан гӀоьнца охьатаӀийна Варда Склиран Василий II-гӀачун дуьхьала гӀаттам^[43].

1008—1010 шерашкахь паччахьо Баграт III-гӀачо кхуллу Цхьаьнатоьхна Гуьржийн паччахьалла, 1010 шарахь Кахети а, Эрети а тӀетоьхна^[43].

1023 шарахь Гуьржийчоьнна а, Византийна а йукъахь машаран барт бина, амма 1028 шарахь йуха а Византи Гуьржийчоьнна тӀелета^[43].

1064 а, 1068 а сельджукаш шозза Гуьржийчоьнна тӀелета^[43].

1073 шарахь феодалаш гӀовтту Георгий II-гӀачун дуьхьала^[43].

1083 шарахь Георгий II-гӀаниг волавелла ял йала сельджукашна, 1099 шарахь Давид IV ГӀишлошйархочо сацийна луш йолу ял^[43].

Давид ГӀишлошйархо, Гуьржийчоьнан йуккъера бӀешерийн уггаре гӀарабевллвчу пачхьалкхан гӀуллакххойх цхьаъ, цуо хьесап дина гуьржийн олаллаш цхьаьна пачхьалкхе вовшахтохарна.

1104 году шарахь Давид IV ГӀишлошйархочо кхойкху Руис-Урбнисин гулам; 1106 шарахь йан йолийра Гелатин килс^[43].

1110 шарахь туркойх-сельджукех мукъайаьккхира Самшвилде, 1115 шарахь — Рустави, 1117 шарахь — Гиши, 1118 шарахь — Лоре. 1121 шеран 12 августехь сельджукийн эскар эишийра гуьржаша Дидгоран тӀамехь, кхин дӀа 1122 шарахь туркойх-сельджукех мукъа йаьккхира Тиблиси, 1123 шарахь — Дманиси.

1210 шарахь Гуьржийчоь тӀелета къилбаседан Ираннан. 1220 шарахь дуьххьара Гуьржийчу богӀу монголаш. 1226 шарахь Тиблиси дӀалоцу хорезмшахо Джалаладдин.

1266 шарахь Самцхе олалла дӀакъаьста Гуьржийчоьнах.

1386 - 1403 шерашкахь АстагӀа Тимара цхьа могӀа дерриг хӀаллакдаран тӀемаш латтийра Гуьржийчоьнна дуьхьала^[43]. 1403 шарахь АстагӀа Тимарас а, Георгий VII-гӀачо а машаран барт бира^[43].

XV—XVIII бӀешераш

XV бӀешарахь Гуьржийчоь йуьсу бусалбанийн мехкашна йуккъехь, фактехь къевлина хиларна, къенло. Цхьаьнатоьхна Гуьржийчоьнан тӀаьххьара паччахь хилира Георгий VIII-гӀа; кхин дӀа Гуьржийчоь йуху кегийра пачхьалкхашка: Картлин паччахьалла, Кахетин паччахьалла, Имеретин паччахьалла, Самцхе-Джавахети.

XVI бӀешарахь хӀинцалера Гуьржийчоьнан мехках Ӏусман империн а, сефевидгӀеран Иранан а дуьхь-дуьхьала латтаран аре хуьлу; 1578 - 1590 шерашкахь боьду туркойн-гӀажарийн тӀом Чоьхьара Кавказан доладархьама, жамӀехь Чоьхьара Кавказ йойу ГӀажарчоьно. ТӀаккха а, кхин дӀа, 1597 шарахь, Шах-Ӏаббаса лохку туркой Гуьржийчура а, Кавказера а, ткъа 1599 шарахь мукъайолу Ӏусманех Горин гӀап^[43].

Российн империн йукъахь

Эла Багратион Пётр Иванович

XVIII бӀешарахь Гуьржийчоьнан урхалчаш гӀиртира мохк денбан а, исламан пачхьалкхийн Ӏедалан кӀелара иза мукъабаккха а. Бакхий административан, законшкхолларан, тӀеман, бахаман хийцамаш бира Картлехь Вахтанг VI-гӀачо. Оцу хенахь жигара йовлу чӀогӀа гергара политикин а, оьздангаллин а, килсан а зӀенаш Россией. Гуьржийн урхалчаш масийттаза дехар дира оьрсийн правительстве цхьаьна дуьхьало яйта Ӏусманан империн а, Иранан а дуьхьала. XVII бӀешо чекхдолуш Москохахь гулйелира гуьржийн колони, цара ладаме роль ловзийра оьрсийн-гуьржийн йукъаметтигаш тоеш. 1723 шарахь ӀусмангӀеран эскарша Тиблиси схьайаьккхинчул тӀаьхьа Вахтанг VI-гӀа а, цуьнан агӀончаш а кхелхира Россех.

1780 шарахь бахархой багарбарца, Гуьржийчуьра гуьржийн бахархой 675 эзар вара^[56].

1783 шарахь куьг йаздира Георгийн трактатан.

1795 шарахь хилира Крцанисин тӀом, цигахь Ираклий II-гӀачун а а, Имеретин паччахь Соломон II-гӀачун а эскарша леташ дара коьртехь Ага-Мухьаммад хан волу гӀажарийн эскарна дуьхьала, бахьна хилира Ираклийс шена Ага-Мухьаммад хана тӀедиллина Картли-Кахетин паччахьаллин а, Российн империн йукъахь бина барт бохон реза ца хилар. Ницкъаш цхьатерра дацара, тӀамехь берриг аьлча санна гуьржийн тӀемлой белира, дукха хан йаллале Тиблиси ерриг схьа а йаьккхина, хӀаллакйира^[57].

Тиблиси, 1859 шо

1801 шарахь Александр I-чо манифест арахоьцу, цуьнца Картли-Кахетин паччахьалла дӀадоккху. 1809 шарахь оьрсийн эскаро дӀалоцу Поти а, Кутаиси а, 1811 шарахь — Ахалкалаки, оццу шарахь дӀайоккху Гуьржийн Килсан автокефали^[43].

Экономика

Арахьара экономикин зӀенаш

Гуьржийчоьнан арахьа махлелоран харц балансан амал йу, импорт масеххаза сов йу экспортал^[58][59].

2017^[60] шарахь Гуьржийчуьра экспорт йира $ 3,21 млрд, импорт йира — $ 8,08 млрд. Коьрта экспортан сурсаташ: маьӀданаш, металлаш а, лаламаш а (механ 38 % гергга), дааран сурсаташ а, маларш а (царна йукъахь чагӀарш а) — 16,3 %, химин сурсаташ — 10,7 %, текстиль — 6,35 %. Коьрта импортан сурсаташ: машенаш а, гӀирсаш а — 17,8 %, химикаташ — 10,2 %, транспортан гӀирсаш — 9 %, мехкдаьттасурсаташ — 8,7 %, кечдина металл а, металлан аьргалла а — 7,2 %.

Коьрта арахьа махлелоран пачхьалкх (2013 шарахь) йу Туркойчоь, цаьрца 2007 шарахь дуьйна Гуьржийчоьнан паргӀата махлелоран барт бу. Цу тӀе Гуьржийчоь туркойн сурсаташ дохкаран базар а йу. 2013 шарахь туркойн Гуьржийчу йолу экспорт хилира $ 1,34 млрд, ткъа гуьржийн экспорт Туркойчу $ 182,8 млн бен йац^[61]. Гуьржийчоьнан шолгӀа махлелоран накъост (2013 шеран жамӀашца $ 1,34 млрд) йу Азербайджан, цуьнца махлелоран алсама балансан амал йолуш йу. 2013 шарахь Гуьржийчуьра Азербайджане йолу экспорт — $ 710,3 млн, ткъа импорт — $ 638,1 млн^[62]. Ладаме накъост йу ЦХР, 2011 шарахь цуьнца сурсаташ хьийзор хилира $ 553 млн^[63].

Валюта

Коьрта йаззам: Гуьржийн лари

200 гуьржийн лари

Гуьржийн махкахь официалан ахча ду лари. ISO валютин код 4217 — GEL. Ахча йукъахецна 1995 шарахь Э. Шеварднадзен урхаллин муьрехь. 1 лари = 100 тетри (кӀайниг). Тахана лелаш ду нахарташ 1, 2, 5, 10, 20, 50 тетри, 1 лари, 2 лари мах болуш, банкнота 5, 10, 20, 50, 100, 200 лари мах болуш. Кхин а Гуьржийчоьнан къоман банко арахоьцу коллекцин (иэсан терхьашна лерина) а, тайп-тайпана инвестицин нахарташ а.

1993 шеран 5 апрелера 1995 шеран 2 октябрь кхаччалц Гуьржийчоьнан валюта дара купон лари, 1993 шеран 20 августехь иза бен лелаш дацара гуьржийн махкахь^[64]. Валютан курс йуьхьанца дӀанисйира российн соьмаца, цуьнца хийцина а дара иза. Ара ца хоьцура 1 тӀера 1 000 000 кхаччалц бен купонаш (царна йукъахь дика стандарт йоцурш а дара: 3, 3000 а, 30 000 а, 150 000 йара). Купон ларин гиперинфляци хилира (678,4 % 1995 шарахь^[65]), тӀаккха хийцира керлачу къоман валютица — гуьржийн ларица коэффициент 1 000 000 : 1 йолуш.

Оьздангалла

Коьрта йаззам: Гуьржийчоьнан оьздангалла

Астрономехь

Гуьржийчоьнна сийнна (781) Картвели цӀе йелла 1914 шарахь российн (советийн) астрономо Неуймин Григорис дӀайиллинчу астероидна, иза йара неуймин винчу мехкан цӀе.

Хьаьжа кхин а

Гуьржийчоь

Билгалдахарш

Комменташ

1. 1991 шеран 9 апрель лору Гуьржийчоьнан пачхьалкхан маршо метахӀотторан де, ткъа маршонан де даздо 1918 шеран 26 майхь Гуьржийн Демократин Республика кхайкхийначу дийнахь. 1922 - 1936 шерашкахь ЧКСФСР, ткъа 1936-1991 шерашкахь ССРС йукъахь хилла йолу Гуьржийн ССР, иштта лору Гуьржийн Демократин Республикин когаметтаерг, амма иза цхьаьна ца догӀу Гуьржийчоьнан официала нагӀонца (хьажа дакъа Когаметталлин гӀуллакх)
2. Абхазийн меттан йу номиналан официалан статус Абхазийн АР махкахь, ткъа цунна Гуьржийчоь доладеш йац ССРС йоьхчахьа, факт йу Республика Абхазийчоь цхьаццамма къобал йина пачхьалкх хилар.
   Гуьржийчоьнан малхбузера Самегрело-Лакхара Сванети а, Рача-Лечхуми а, Лахара Сванети а мехкашкахь даьржина мегрелийн а, сванийн меттанаш, Гуьржийчоьно лору официалан гуьржийн меттан дакъош (диалекташ), амма йукъадоьду тайп-тайпанчу картвелийн меттанийн тобанашна
3. ХӀара нах беха меттиг лаьтта Абхазехь. Гуьржийчоьнан конституцица, Абхази Гуьржийчоьнан дакъа ду автономин республикин даржехь. Фактаца Абхази йу цхьаццамма къобал йина пачхьалкх, цуьнан мохк доладеш бац Гуьржийчоьно.
4. ХӀара нах беха меттиг лаьтта Къилба ХӀирийчохь. Гуьржийчоьнан конституцица, Къилба ХӀирийчоь Гуьржийчоьнан дакъа ду. Фактаца Къилба ХӀирийчоь йу цхьаццамма къобал йина пачхьалкх, цуьнан мохк доладеш бац Гуьржийчоьно.
5. Цхьаццамма къобал йинчу пачхьалкхашца Абхазица (8600 км²) а, Къилба ХӀирийчоьнца (3900 км²) а цхьаьна; уьш йоцуш — 57 200 км².
6. Абхази а, Къилба ХӀирийчоь а йоцуш.
7. Нагахь Британнико^[15] къобалден Европин-Азин доза Кума-Манычан аган чухула даккхахь, Гуьржийчоь ерриг лаьтта Хьалхарчу Азехь. ВКЪКХс статистикин Ӏалашонна Гуьржийчоьнна классификаци йо «Малхбуза Ази» регионан дакъа санна^[16]. Шен справочникехь ЦТУс Гуьржийчоь йукъайохуьйту Гергара Малхбален (Къилба-Малхбуза Азин), билгаладоккху Европе йоьдуш йолу Кавказан къилбаседехьара лаьттан аса, могийта Европин, Гергара Малхбален, йа шине а^[17]. ГӀарадаьлла Ӏилманан-довзийтаран National Geographic журнало иштта Гуьржийчоь йукъатуху Азин мехкашна, къастайо Европе цхьа аса.^[18][19]
8. Дукхаха йолчу ингалс меттан хьосташ мохк йукъатуху Гергара Малхбален^[18][19][20] йа мехкан къилбаседа дакъа Малхбален Европин, йисинарг Хьалхарчу Азин^{[21][22][23][24]}. BBC дуьйцу, Гуьржийчоь лаьтта «Европин а, Азин а дозанехь» бохуш, амма коьртехь йаздина Гуьржийчоь Европехь^[25] йу аьлла, цу тӀе BBC Оьрсийн ГӀуллакхо Гуьржийчоьнан классификаци йо Еврази категорин^[26]
9. Цунна йукъхахь цхьаццамма къобалйина пачхьалкхаш Абхази (8600 км²) а, Къилба ХӀирийчоь а (3900 км²); уьш йоцуш — 57 200 км²
10. (ингалс.)

    Обаман Администрацин, хьалха санна, ойла чӀогӀа цхьаьна ца йогӀу Гуьржийчоьнан хьокъехь российн правительствоца. Тхо кхойкхуш ду Российга гуьржийн Абхази а, Къилба ХӀирийчоь а мехкийн оккупаци сацаяр, цуьнга терра болх беш ду российн правительствоца, регионера тӀеман эскалаци кхин тӀе сацорхьама. Тхох тешаш хилира цхьацца тешам чӀагӀбаран тӀекхетачу гӀуллакхийн, масала Лакхарчу ларсера доза дӀаделлар, шина махкана йукъара дуьхьала йолу чартеран рейсаш йан бакъо йалар, кхин дӀа а болх беш ду дар-дацарш сацадаран а, реакци йаран а Механизмаш чӀагӀйеш, ьржийчоьн оккупаци йина шина регионе дуьненайукъара тӀехьовсурш йухаберзош.

    Дуьххьарлера йоза (ингалс.)

    The Obama Administration continues to have serious disagreements with the Russian government over Georgia. We continue to call for Russia to end its occupation of the Georgian territories of Abkhazia and South Ossetia, and in parallel have worked with the Russian government to prevent further military escalations in the region. We have witnessed some incremental confidence building measures, such as opening the border at Verkhniy Lars and allowing direct charter flights between the two countries, and continue to press for the strengthening of the Incident Prevention and Response Mechanisms and a return of international observers to the two occupied regions of Georgia^[29].

11. «Са-Картвело» — «Картвелийн мохк» (гуьржийн мохк). «Картли» а, «картвели» а («Гуьржийчоьн» а, «гуьржийн» а шеш йоккху цӀе) терминаш дуьххьала хаало XI бӀешеран историкан Джуаншериани Джуаншеран «Вахтанг Горгасалан дахар» кхолламехь («Картлис цховреба» тептаран дакъа— ма-йаздарра: «Гуьржийн дахар», «Картлин дахар»). Джуаншериани Джуаншеран «Картли» а, «картвели» а идентификаторш цхьацца меттигашкахь тӀеэца деза Малхбален Гуьржийчоьнан бахархойн цӀе санна, иштта меттиг йу Мровели Леонтийн кхолламехь (делахь а Джуаншеран кхолламехь и маьӀна хӀинца алсама ду).

Хьосташ

1. Атлас мира: Максимально подробная информация / Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов. — Москва: АСТ, 2017. — С. 42. — 96 с. — ISBN 978-5-17-10261-4.
2. The World Factbook. Country profile: Georgia. (инг.). ЦРУ США (2012). ТӀекхочу дата: 2012 шеран 6 сентябрь. Архивйина 2015-10-16 — Wayback Machine
3. Jacques Leclerc. Géorgie (фр.). Университет Лаваля (29 sept. 2011). ТӀекхочу дата: 2012 шеран 6 сентябрь. Архивйина 2012 шеран 14 октябрехь Архивйина 2012-12-25 — Wayback Machine
6. Международный Валютный Фонд, World Economic Outlook Database, April 2015
7. Всемирный банк — The World Bank in Georgia. Overview (данные за 2018)
8. Human Development Indices and Indicators 2019 (инг.). Программа развития ООН. — Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН.
9. http://chartsbin.com/view/edr
10. Хасаханов А. Гуьржийчу боьду некъ… (нохчийн). — Соьлжа-ГӀала: Даймохк газет, 2016. — 18 август (№ 93).
11. Закавказье // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
12. Закавказье // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
13. Закавказье // Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. — 1-е изд. — М. : Большая российская энциклопедия, 1991. — ISBN 5-85270-160-2.
14. Закавказье // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
15. Британника
16. ООН: географические регионы и страны мира
17. ЦРУ: Ближний Восток - Грузия Архивйина 2015-10-16 — Wayback Machine
18. National Geographic - Asia
19. National Geographic - Europe
20. CIA — The World Factbook — Middle East Архивйина 2017-04-28 — Wayback Machine
21. Oxford Reference Online
22. Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary
23. www.worldatlas.com worldatlas.com
24. The European Union_ Other European countries
25. BBC Europe: Georgia country profile (Georgia country profile)
26. Русская Служба BBC. Грузия: краткая справка
27. Европейский парламент, Резолюция Европейского Парламента 2014/2717(RSP), 17 июля 2014-го:

    …в соответствии со статьёй 49 Договора о Европейском Союзе Грузия, Молдавия и Украина — как и любые другие европейские государства — имеют европейскую перспективу и могут стать членами Союза при соблюдении принципов демократии…

    Дуьххьарлера йоза (ингалс.)

    …pursuant to Article 49 of the Treaty on European Union, Georgia, Moldova and Ukraine — like any other European state — have a European perspective and may apply to become members of the Union provided that they adhere to the principles of democracy…

28. ОБСЕ не желает признавать новые реалии на Кавказе, считает МИД РФ
29. Архивированная копия (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2014 шеран 5 сентябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2014 шеран 13 октябрехь Архивйина 2010-07-14 — Wayback Machine U.S.-Russia Relations: «Reset» Fact Sheet
30. Председатель Европейской Комиссии призвал Грузию внести официальную заявку на вступление в ЕС Архивйина 2016-03-04 — Wayback Machine
31. Признание независимости Абхазии и Южной Осетии  (оьрс.). РИА Новости (20120826T0930+0400Z). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 28 июнь.
32. Также признали Абхазию и Южную Осетию независимыми Вануату и Тувалу, которые в 2014 году отозвали своё призвание.
33. Сирия признала независимость Южной Осетии и Абхазии (бил-боцу.). ТАСС. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 28 июнь.
34. Сирия признала независимость Абхазии и Южной Осетии  (оьрс.). РИА Новости (20180529T1229+0300Z). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 28 июнь.
35. Мариам Лордкипанидзе, Георгий Отхмезури. «Осетины в Грузии»

    К тому же Шида Картли — один из центров грузинской государственности и культуры. Ещё в III веке до н.э., когда царь Картли Фарнаваз провел административную реформу и разделил государство на эриставства (саэриставо), регион стал эриставством, но не рядовым, а «главой всех эриставов»3. Такая же административная структура (с небольшими изменениями) засвидетельствована в период всего Средневековья, например во второй половине V века Шида Картли — глава «всех эриставов»...

    КиберЛенинка: https://cyberleninka.ru/article/n/osetiny-v-gruzii
36. Peradze, Gregory. «The Pilgrims' derivation of the name Georgia». Georgica, Autumn, 1937, nos. 4 & 5, 208—209
37. Гурам Гумба. Значение терминов «Грузия» и «Сакартвело» в средневековых источниках
38. О Государственном байракхе Грузии  (оьрс.). matsne.gov.ge (2004 шеран 14 январь). ТӀекхочу дата: 2015 шеран 13 июнь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2018 шеран 9 апрелехь
39. საქართველოს სახელმწიფო ჰიმნის შესახებ - საკანონმდებლო მაცნე (бил-боцу.). matsne.gov.ge (2004 шеран 21 май). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 28 июнь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2019 шеран 28 июнехь
40. Vekua A., Lordkipanidze D., Rightmire Ph., Agusti J., Ferring R., Maisuradze G., Mouskhelishvili A., Nioradze M., Ponce de Leon M. A new skull of early Homo from Dmanisi, Georgia (en) // Science. — 2002. — Vol. 297. — P. 85—89. — ISSN 0036-8075. — DOI:10.1126/science.1072953. — PMID 12098694.
41. Lordkipanidze D., Jashashvili T., Vekua A., Ponce de Leon M. S., Zollikofer C. P. et al. Postcranial evidence from early Homo from Dmanisi, Georgia (en) // Nature. — 2007. — Vol. 449. — P. 305—310. — ISSN 0028-0836. — PMID 17882214.
42. Lordkipanidze D., Vekua A., Ferring R., Rightmire G. P, Agusti J. et al. The earliest toothless hominin skull (en) // Nature. — 2005. — Vol. 434. — P. 717—718. — ISSN 0028-0836. — PMID 15815618.
43. История Грузии— составитель Бахтадзе, Михаил Александрович
44. Н. А. Бердзенишвили. И. А. Джавахишвили. С. Н. Джанашия. «История Грузии», I том.
45. С. Н. Джанашия, Труды, Тбилиси 1952 год, том I.
46. Г. А. Меликшвили. «О происхождении грузинского народа, Тбилиси, 1952; он же, Наири-Урарту, стр 398
47. Г. А. Меликишвили. «К истории Древней Грузии». Тбилиси 1959 год.

    Из всего вышеизложенного следует заключить, что на такую высокую стадию развития первобытно-общинных отношений (военная демократия) начинала вступать также южная часть грузинских племён... Военная демократия является последним этапом развития первобытно-общинных отношений, и, в то же время, периодом становления классового общества (и государства, как следствие)

48. ассирин ламастехь
49. Урартун ламастехь
50. ширажелтойчоьнан ламастехь)]]
51. ассирин ламастехь
52. урартун ламастехь
53. Тао-Кларджетское княжество // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982. (Лит.: Лордкипанидзе М. Д., Политическое объединение феодальной Грузии (IX—X вв.), Тб., 1963 (на груз. яз.)
54. R. G. Suny. The Making of the Georgian Nation // Russian Review. — 1990-10. — Т. 49, вып. 4. — С. 501. — ISSN 0036-0341.
55. Toumanoff, Cyrille. Studies in Christian Caucasian history.. — Georgetown University Press, [1963?].
56. Geworld. К 2030 году этнические грузины в Грузии окажутся в меньшинстве | Geworld  (оьрс.). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 22 июнь. Архивйина 2019-06-20 — Wayback Machine
57. Lang D. M.^[en]. A Modern History of Georgia. — London: Weidenfeld and Nicolson, 1962. — P. 38.
59. External Trade // Geostat.ge
60. Внешняя торговля Грузии на https://atlas.media.mit.edu (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 22 май. Кху чуьра архивйина оригиналан 2017 шеран 24 октябрехь
61. Бахтуридзе, 2016, с. 207.
62. Бахтуридзе, 2016, с. 211.
63. Сараджян С. Армения и Китай: доводы в пользу особого сотрудничества
64. britannica.com (бил-боцу.)(йоьхна хьажорг — истори).
65. https://www.clevelandfed.org/research/Inflation/World-Inflation/index.cfm (бил-боцу.). Архивйина 2008 шеран 15 сентябрехь

Литература

• Грузия / Михалёва Н. А., Аршинова М. А. и др. // Григорьев — Динамика. — М. : Большая российская энциклопедия, 2007. — С. 57. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 8). — ISBN 978-5-85270-338-5.
• Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. The Cambridge History of Iran. — Cambridge: Cambridge University Press, 1991. — Т. 7. — ISBN 978-0521200950.
• Asmus, Ronald. A Little War that Shook the World : Georgia, Russia, and the Future of the West. NYU (2010). ISBN 978-0-230-61773-5
• Gvosdev, Nikolas K.: Imperial policies and perspectives towards Georgia: 1760—1819, Macmillan, Basingstoke 2000, ISBN 0-312-22990-9
• Goltz, Thomas. Georgia Diary : A Chronicle of War and Political Chaos in the Post-Soviet Caucasus. Thomas Dunne Books (2003). ISBN 0-7656-1710-2
• Jones, Stephen. Georgia: A Political History Since Independence (I.B. Tauris, distributed by Palgrave Macmillan; 2012) 376 pages;
• Lang, David M.: The last years of the Georgian Monarchy: 1658—1832, Columbia University Press, New York 1957
• Rayfield, Donald(ингалс.) Edge of Empires: A History of Georgia. — 2012.
• Бахтуридзе З. З. Внешняя политика Грузии в контексте развития международных отношений на постсоветском пространстве. Диссертация на соискание ученой степени доктора политических наук. — Санкт-Петербург, 2016.

Хьажоргаш

• Гуьржийчоь каталог чохь йу хьажоргаш Open Directory Project (dmoz).
• Конституция Грузии (24 августа 1995 года)  (оьрс.). Законодательный вестник Грузии. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 28 июнь.
• Georgia (бил-боцу.). Кху чуьра архивйина оригиналан 2008 шеран 7 июнехь
• Georgia profile from the BBC News(ингалс.)
• Грузия // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Грузия в энциклопедии «Кругосвет»
•  Викиларма: Атлас: Гуьржийчоь