Новазапаветныя апокрыфы

Апокрыфы Новага Запавету — гэта кнігі, якія заяўляліся як свяшчэнныя, але не ўвайшлі ў біблейскі канон. Яны ствараліся з канца I ст. і не спынілі сваё з’яўленне нават пасля канчатковага фарміравання канону. Па жанру новазапаветныя апокрыфы уключаюць апакрыфічныя Евангеллі, дзеянні, лісты, апакаліпсісы, запаветы і настаўленні, якія прыпісваюцца Ісусу Хрысту і апосталам.

Неабходныя ўмовы з’яўлення

Тэрмін «Апокрыфы» у язычніцкім свеце азначаў пісанні, якія змяшчаюць таемныя дактрыны або звесткі пра таямніцы. Ва ўжытку хрысціян гэты тэрмін з’явіўся таму, што ерэтыкі часта хавалі свае творы або выдавалі іх за сакрэтнае Адкрыццё, якое давалася толькі прысвечаным.

Па тыпу помнікаў раннехрысціянская літаратура ў значнай ступені складаецца з апакрыфічных твораў. Для яе характэрны пераймальны тып творчасці, калі за прыклад і ўзор бяруцца помнікі апостальскай эпохі. Вялікае месца сярод чытання тагачасных хрысціян займала апакрыфічная літаратура. Гэтая літаратура сваім зместам і накіраванасцю спрабавала пераймаць кнігі Святога Пісання. Такім чынам, сярод апокрыфаў ёсць і Евангелле, і дзеянні, і лісты, і апакаліпсіс.

Гэтую літаратуру звычайна вывучаюць як частку патралогіі, хоць яна не з’яўляецца часткай Святога Падання. Аднак яго неабходна ўлічваць пры аналізе чыста царкоўнай раннехрысціянскай літаратуры. Гэта дапамагае аднавіць сувязь, якая існавала паміж апостальскімі справамі і дзейнасцю так званых «айцоў апостальскіх».

Апакрыфічныя Евангеллі

Евангелле юдэа-хрысціянаў

Евангелле ад яўрэяў (το καθ Εδραίους εύαγγέλιον). Сьведчаньне пра гэта засталося ад блажэннага Ераніма (IV ст.), які пераклаў гэты твор з халдэйска-сірыйскай мовы на грэчаскую і лацінскую^[1]. Здаецца, яно выкарыстоўвалася сярод назарэяў і многімі прызнавалася яўрэйскай тэкставай крыніцай Евангелля паводле Мацвея. У рэчаіснасці ён блізкі па сваім змесце да некаторых месцаў першага кананічнага Евангелля. Паводле Т. Цана, можна прызнаць, што гэта далейшая апрацоўка першакрыніцы Евангелля паводле Мацвея. Захавалася толькі ў выглядзе цытат (св. Ігнація Антыахійскага, Арыгена, Ераніма). У адным з урыўкаў гаворыцца аб з’яўленні ўваскрослага Пана Якава^[2]. Ён быў у выкарыстанні сярод хрысціян-яўрэяў. Верагодна, яна была складзена каля 150 года (К. Керн) або на мяжы I і II ст. (А.Мэн).

Евангелле паводле дванаццаці (το των δώδεκα εύαγγέλιον; Евангелле ад эбіанітаў; Евангелле ад евіянітаў), імаверна складзенае ў II ст., лічылася страчаным на працягу доўгага часу. Арыген^[3] лічыў гэта Евангелле, а таксама Егіпецкае Евангелле самымі старажытнымі помнікамі. Гэта Евангелле можа быць часткова прайграна ў асобных фрагментах пасля крытычнага аналізу некаторых рукапісаў Нацыянальнай бібліятэкі Францыі па копцкіх тэкстах, які быў апублікаваны ім у 1905). Гэта Евангелле часам называюць Евангеллем Евіянітаў, таму што яно, верагодна, выкарыстоўвалася сярод евіянітаў. Верагодна, гэта тое самае, што Назарэйскае Евангелле, якое св. Епіфаній Кіпрскі.

Евангелле паводле Фамы (Θωμά Ίσραηλίτου φιλοσόφου ρετά εις τα παιδικά του Κυρίου; Евангелле ад Фамы) складаецца з логій пачынаецца словамі «Ісус сказаў…» Выслоўі шмат у чым супадаюць з кананічнымі Евангеллямі, але ў іх выразна адчуваецца ўплыў гнастычных твораў. Юдэйска-хрысціянскі характар ​​тэксту бачны з асаблівага стаўлення да Якава, брата Гасподняга, пра якога сказана, што дзеля яго створаны неба і зямля (13). У Евангеллі шмат легенд пра Збавіцеля і Ягонае дзяцінства. Рукапіс копцкага перакладу знойдзены ў 1945 годзе ў Наг-Хамадзі (Егіпет). Арыгінал, верагодна, напісаны на грэчаскай мове ў пачатку II ст. Яго ведалі Арыген і Іпаліт Рымскі. Шырока яно было распаўсюджана і сярод хрысціян, аб чым сведчаць шматлікія пераклады на лацінскую, сірыйскую і стараславянскую мовы.

Протаевангелле Якава (ή istorija Ιακώδος περι της γεννήσεως Μαρίας; Евангелле Якава; Евангелле паводле Якава). Знойдзены французскім навукоўцам Постэлем і ўпершыню апублікаваны на лацінскай мове ў 1552, грэчаскі пераклад быў апублікаваны ў 1876 Цішэндорфам. Гэты помнік быў вельмі распаўсюджаны ў старажытнахрысціянскім асяроддзі, а таксама істотна паўплываў на богаслужэнне, царкоўнае мастацтва і літаратуру сярэднявечча. Гэта Евангелле было складзена ў другой палове II ст. у егіпецкім іудзейска-хрысціянскім асяроддзі (захаваўся рукапіс гэтага часу). Магчыма нават, што пра гэта ведаў святы Юстын Філосаф. Шмат расказваецца пра дзяцінства Маці, пра Яе бацькоў, якія тут упершыню названы Іякім і Ганна, пра збіццё немаўлят у Віфлееме і пра братоў Госпада як дзяцей Іосіфа ад першага шлюбу. Яго распаўсюджанасць у хрысціянскай супольнасці пацвярджаецца больш чым 30 рукапісамі, якія змяшчаюць яго.

Евангеллі перахода ад юдэа-хрысціянства да языка-хрысціянства

Евангелле паводле Пятра (εύαγγέλιον κατά Πέτρον) — гностыка-дакетычная перапрацоўка кананічных Евангелляў II ст.. Яе фрагмент быў знойдзены Бур’янам у 1886 годзе ў адной хрысціянскай магіле ў Верхнім Егіпце. Яна была апублікаваная ім у 1892. Апісваецца суд над Збаўцам, Яго смерць на крыжы і ранішняе Уваскрасенне. У тэксце спалучаюцца іудзейска-хрысціянскія, народна-хрысціянскія і дакетычныя рысы (паводле дакетычнага вучэння спалучэнне ў Хрысце Боства і чалавека было толькі ўяўным). Датуецца 120—150 гадамі.

Кніга Язэпа Цесляра прысвечана дзяцінству і юнацтву Ісуса Хрыста. Напісана прыкладна ў IV ст. у Егіпце, захавалася ў арабскай і лацінскай версіях. Упершыню апублікавана ў 1722 годзе.

Евангелле дзяцінства Ісуса, якое ў некаторых сваіх выданнях блізкае да Евангелля паводле Фамы, а таксама прыпісваецца апосталу Фаме. Яго арабскі тэкст разам з лацінскім перакладам быў упершыню надрукаваны ў Сіке 1697, затым у 1832 і 1852. Сірыйскі тэкст асабліва блізкі да Евангелля паводле Фамы. Армянская, некалькі змененая, паходзіць з сірыйскага тэксту. Апавядае пра цуды, якія здзяйсняе Дзіцятка Ісус. Па сваім характары яно найбольш аддаленае ад кананічных Евангелляў. Дата стварэння не ўстаноўлена.

Арабская версія звычайна разглядаецца асобна як «Арабскае Евангелле дзяцінства», напісанае прыкладна ў IV ст., але заснаванае на больш ранніх легендах. Характэрна, што ў гэтым помніку Вешчуны называюцца персамі.

Евангелле паводле Нікадзіма (Евангелле ад Нікадзіма; Дзеі Пілата). Зроблена позна, каля VI ст.. Было распаўсюджана ў копцкім асяроддзі. Захавалася ў копцкай, грэчаскай і лацінскай рэдакцыях. Цікавае тым, што змяшчае падрабязнасці суда, распяцця і пахавання Госпада; таксама гаворыць пра Ягонае сашэсце ў пекла. Напісана, каб паменшыць віну Понція Пілата за асуджэнне Госпада.

Егіпецкае Евангелле (το χατ Αιγypτίους εύαγγέλιον). Напісана каля 150 года. Паводле Епіфанія Кіпрскага, яго ўшаноўвалі Энкратыт і савеліяне, бо ўтрымлівалі думкі супраць шлюбу, супраць плоці ўвогуле, а таксама мадалістычнае разуменне Святой Тройцы. Было знойдзена ў Егіпце Грэнфелам і Хантам у 1897.

Евангелле паводле Варфаламея, даволі позні помнік, які захаваўся ў копцкіх, грэчаскіх і лацінскіх фрагментах. Сведчанне пра яго ёсць у блажэннага Ераніма. Верагодна, мае александрыйскае паходжанне. Змяшчае гісторыю сашэсця Госпада ў пекла.

Евангелле ад Псеўда-Мацвея (Евангелле ад Псеўда-Мацвея, Апакрыфічнае Евангелле ад Мацвея; Кніга пра Нараджэнне Найсвяцейшай Марыі) напісана не раней за IX ст. пад н. уплыў Протаевангелля Якава і Евангелля дзяцінства.

Апокрыф Яна захаваўся фрагментарна. Змяшчае пытанні да Ісуса Хрыста і Яго адказы. Напісана ў II-V ст. у асяроддзі гмнастыкаў.

Ёсць таксама менш вядомыя Евангеллі паводле Філіпа, паводле Варнавы, паводле Мацвея, ад Андрэя, паводле Іуды. Усё гэта пераважна гнастычныя творы, якія не маюць вялікага значэння, невялікага аб’ёму і адносна позняга паходжання. Ад іх захаваліся толькі фрагменты.

Асаблівасці гнастычных Евангелляў

Гнастычныя Евангеллі (Евангелле праўды, Евангелле паводле Фамы, Кніга Фамы, Евангелле паводле Філіпа, Евангелле паводле Іуды і інш.) вылучаюцца высокай мастацкасцю, узнёслым стылем, па форме часцей за ўсё з’яўляюцца логіямі. Іх аўтараў цікавіць не зямное жыццё сапраўднага Богачалавека, а толькі вучэнне нябеснага Эону, якое раскрывае таямніцы захавання жыцця і «веды». Такім чынам, усе выслоўі Евангелля паводле Фамы пачынаюцца словамі «Ісус сказаў», і толькі зрэдку ўключаюць дыялог Ісуса са слухачамі і вучнямі. На першы погляд, гэта Евангелле вельмі падобнае да кананічных. Але пры ўважлівым чытанні становіцца відавочным, што гэта далёка не шчырая Добрая Навіна. Галоўнай задачай з’яўляецца «пазнанне самога сябе» (Ев. паводле Фамы, 3), а з прычыны гэтага і далучэнне да Бога. Добры пастыр ратуе не проста згубленую авечку, але найвялікшага («духоўнага» чалавека), якога ён любіць больш за 99 іншых (тамсама, 111). Валадарства Божае — гэта «выйсце з мук цялесных пакут» (Кніга Фамы, 145). Хрыстос прадстаўлены як эманацыя пантэістычнага Боства. «Ісус сказаў: Я — святло, якое над усімі, Я — усё: усё выйшла з Мяне і ўсё вярнулася да Мяне. Ссеклі дрэва — там; вазьміце камень, і вы знойдзеце Мяне там» (Ев. паводле Фамы, 81).

Тут Стары Запавет звычайна прызнаецца «мёртвым» (Ев. паводле Фамы, 57). А вучэнне Хрыста пераасэнсоўваецца ў духу спірытуалізм, з акцэнтам на самазаглыбленне і медытацыю на вобразы гнастычнай міфалогіі (гісторыя Душы і эоны). Такое стаўленне больш характэрна для Веданты або Платанічнай школы, чым для біблейскай традыцыі. Тым не менш, паколькі некаторыя гнастычныя секты і пісанні ўсё ж былі генетычна звязаны з яўрэйскім асяроддзем, не выключана, што ў іх ёсць адгалоскі сапраўдных яўрэйскіх традыцый. У Евангеллі паводле Фамы Іакаў, брат Госпада высока шануецца (13), хоць абразанне адмаўляецца. Не выключана, што гэта Евангелле — не проста перапрацоўка кананічных тэкстаў. Яе аўтар, відаць, меў у сваім распараджэнні некаторыя старажытныя логіі і аграфы, якія не дайшлі да нас. Аднак прызнаць Евангелле паводле Фамы і падобныя да яго творы крыніцай новазапаветных твораў не дазваляюць ні храналагічныя меркаванні, ні відавочная насычанасць іх духам, чужым Хрыстовым Евангеллям.

Гнастыцызм хацеў замяніць Евангелле грэка-ўсходнім спірытуалізмам і адчужэннем, што дазваляла глядзець на створаны свет як на вынік памылкі і грэхападзення:

Не выпадкова прыхільнікі гнастычнага і хрысціянскага шляху жорстка спрачаліся паміж сабой. Замест фактычнага няўдзелу ў рэчаіснасці, замест эстэтычнага тыпу перажывання, які абяцаў адчуванне гармоніі ў асабістым экстатычным парыванні, хрысціянства заклікала да новых адносін паміж людзьмі, патрабавала выканання новага маральнага абавязку. Гэта быў шлях рэлігійнай этыкі, і менавіта таму, што гэта быў шлях этыкі, а значыць, непасрэднага ўдзелу ў жыцці, ён прыцягваў; дагматы хрысьціянскай рэлігіі перамаглі старэючыя маральныя стандарты антычнага грамадзтва [4].

Апакрыфічныя дзеі

Дзеі Паўла. Іх згадвае Тэртуліян^[5], які сумняваецца ў іх сапраўднасці, паколькі яны ўтрымліваюць даручэнне апостала Паўла Тэклі хрысціць і вучыць. Гэты помнік узнік у Малай Азіі каля 180 года. Шміт знайшоў гэты дакумент у копцкіх папірусах. Выдадзены ў 1904 годзе. Да гэтага помніка падобна так званае Казанне Паўла (Κήργμα), якое згадвае псеўда-Кіпрыян. Акрамя таго, так званыя Дзеянні Паўла і Тэклі, раманізаваная гісторыя Паўла і першапакутніка, таксама звязаны з ім. Захаваліся толькі фрагменты. Дзеі таксама змяшчаюць некаторыя гістарычныя звесткі ў легендарнай форме.

Наступныя славутасці адносяцца да 'Гісторыі Пятра:

• Пропаведзь Пятра (Κήργμα Πέτρου), помнік, верагодна, егіпецкага паходжання, які датуецца пачаткам II ст. Урыўкі з яго знаходзяцца ў Клімента Александрыйскага.
• Дзеянні Пятра (Πράξεις Πέτρου), згаданыя Яўсевіем^[6] як апакрыфічны і ерэтычны помнік, захаваліся ў вядомым лацінскім выданні пад назвай «Actus Petri cum Simone» або «Actus Vercellenses», у залежнасці ад яго месцазнаходжання. У грэчаскім тэксце захаваліся толькі фрагменты — пачатак і канец. Гэты мемарыял распавядае пра мучаніцкую смерць першавярхоўнага апостала, а таксама пра Сымона вешчуна. Паводле Шміта, гэтыя Дзеі былі напісаны не ў Рыме, а хутчэй у Сірыі ці Палесціне прыкладна ў 180 годзе.

Ад згаданых «Дзеянняў Пятра і Паўла» варта вылучыць ерэтычны помнік першай паловы III ст., «Гісторыя Пятра і Паўла», які змяшчае апісанне падарожжа апостала Паўла ў Рым і пакутніцкую смерць абодвух апосталаў.

Дзеянні Андрэя згадваюцца Яўсевіем Кесарыйскім і св. Епіфаніем Кіпрскім і напісаны, верагодна, каля 180 года. Ужываліся сярод энкратытаў. У іх змешчана гісторыя Максімілы, малітва св. Андрэя перад крыжам, мучаніцкая смерць апостала, гісторыя апосталаў Пятра і Андрэя.

Шэраг дакументаў, аўтарам якіх (як і вышэйзгаданых Дзеяў Андрэя і Пятра) лічыцца Леўцій, належаць да гісторыі апостала Яна. Згадваецца Яўсевіем і св. Епіфаніем. Гэтая гісторыя ўключае ў сябе:

• Тры вытрымкі з актаў 2-га Нікейскага сабору 787 года з гімнам Госпаду. Паводле благаслаўлёнага Аўгустына (ліст 237), яны былі ва ўжытку сярод Прысцыліянаў.
• Цудоўная гісторыя пра тое, што бачыў евангеліст Ян і навучыўся ад Госпада. Гэты ўрывак дакетычнага паходжання. Знойдзена ў 1897 Джэймсам.
• Цуды св. Іаана Евангеліста, знойдзены Цанам у 1880 годзе ў адным рукапісе Патмоса.
• Гісторыя смерці св. Евангеліста Яна.

Дзеі Філіпа у асноўным распавядаюць пра яго цуды. Захаваліся грэчаскі і лацінскі пераклады (арыгінал мог быць напісаны на копцкай мове каля V ст.).

Гісторыя Фамы, якая ўзнікла каля 200 у асяроддзі гностыкаў, паслядоўнікаў Вардэсануса з Эдэсы], але істотна перапрацаваны праваслаўнай рукой. Акрамя грэчаскага выдання, захаваліся сірыйскі, эфіопскі, армянскі і лацінскі пераклады. Змяшчае аповед пра дзейнасць ап. Фамы, яго місіянерскае прапаведванне ў Індыі, яго навяртанне мясцовага цара Гундафора, цуды апостала, яго зняволенне і мучаніцкая смерць у Індыі. Цікава, што пазней археалагічныя даследаванні пацвердзілі назву Gundaphora на манетах. Дзейнасць святога Фамы ў Індыі на ўзбярэжжы Малабар пацвярджаецца даследаваннямі Мінгана і Фаркухара.

Гісторыя Фадзея змяшчаецца ў двух помніках:

• Урывак з акту мучаніцтва з Эдэсы, прыведзены Яўсевіем у грэчаскім перакладзе з сірыйскай мовы. Змяшчае перапіску Госпада з эдэскім царом Аўгарам.
• Павучэнне Фадзея, знойдзенае ў 1876 годзе ў сірыйскім выданні. Імаверна, гэта больш позняя перапрацоўка (не раней за 400 год) «дзеянняў» Фадзея са згаданага эдэскага архіва.

Гісторыя апосталаў Аўдзея змяшчае пераказ дзеяў і легенд пра апосталаў. Яно прыпісвалася розным аўтарам, мела крыніцай розныя гісторыі, якія ўзнікалі незалежна адна ад адной. Дата стварэння не ўстаноўлена, але канчатковую форму кніга атрымала, магчыма, у Францыі не раней за 6 ці 7 стагоддзе.

Апакрыфічныя пасланні

Пасланні Паўла

Да апакрыфічных пасланняў ап. Паўла ўключаюць:

• Пасланне да Лаадыкійцаў. Маркіяніцкая падробка, складзеная з розных пасланняў ап. Паўла. Ужо быў вядомы Фрагмент Мураторыя. Акрамя таго, ён захаваўся ў лацінскім тэксце ў многіх кодэксах Бібліі з IV па XV ст..
• «Пасланне да александрыйцаў» згадваецца ў фрагменце Мураторыя. Помнік таксама маркіяніцкага паходжання, цяпер страчаны.
• Трэцяе пасланне да карынфян, ужо перакладзенае на лацінскую мову ў III ст., лічылася кананічным пасланнем IV ст. Сірыйскай Царквой. Змяшчае зварот карынфскіх прэсвітэраў да ап. Паўла і яго адказ на шэраг пытанняў: пра стварэнне свету, пра прарокаў, пра стварэнне чалавека, пра нараджэнне Хрыста ад Дзевы Марыі, пра чалавечую прыроду Госпада і пра ўваскрасенне плоці.
• «Перапіска Паўла і Сенекі». Блажэнны Еранім ужо ведае помнік, у якім апавядаецца пра навяртанне ап. Паўла ў хрысціянства, ганенні на імператара Нерона, прапаведванне хрысціянства Сенекай пры двары імператара і інш.

Пасланне апосталаў

Пасланне апосталаў (Epistola Apostolorum) або «Размовы Уваскрослага з вучнямі» — надзвычай цікавы помнік з патрыстычнага пункту гледжання. Гэты дакумент знаходзіцца ў трох узаемна дапаўняючых выданнях:

1. Знойдзены ў 1919 Шмітам у Ахміме і копцкі папірус 4-5 стагоддзяў, які зараз захоўваецца ў Луўры. У рукапісе павінна было быць 64 старонкі, з якіх захаваліся толькі 32.
2. Лацінскі ўрывак з паслання, знойдзены ў адным венскім палімпсесце 4-5-га стагоддзяў Бікам і Хоўлерам, быў знойдзены літаральна супадаючым з копцкім тэкстам.
3. Эфіопская рэдакцыя, знойдзеная ў 1913 «Запавеце Госпада» Гэрыета з эсхаталагічным уступам.

У тэксце гэтых дакументаў ёсць абяцанне Госпада зноў прыйсці на зямлю праз 120 гадоў (паводле копцкага папіруса) або 150 гадоў (паводле эфіопскага выдання). Пры параўнанні гэтых звестак з «Кнігамі Сівілаў» навукоўцы ўстанаўліваюць час складання «Паслання апосталаў» каля 150 (дакладней, каля 148 года). Гэты мемарыял аказаў бясспрэчны ўплыў на раннехрысціянскую літаратуру. Перыядычна стыль паведамлення змяняецца на Апакаліпсіс.

Змест: дзеянне адбываецца ў Ерусаліме. Адзінаццаць апосталаў вызнаюць сваю веру, пасля чаго ідзе гісторыя ўваскрэсення Гасподняга, заснаваная на кананічных Евангеллях. Затым ідзе аб’яўленне ўваскрослага Госпада вучням аб яго другім прышэсці, аб уваскрасенні цела, апошнім судзе, аб лёсе асуджаных, аб ачалавечванні, адкупленні, аб сашэсці ў пекла, аб парадку да апосталаў прапаведаваць па ўсім свеце, аб ілжэнастаўніках. Ён заканчваецца гісторыяй унебаўшэсця, паводле Дзеяў Апосталаў.

Памінак гаворыць пра Бога як Творцу святла і цемры, пра несвабоду чалавека ў граху, пра неабходнасць хросту для збаўлення, пра хрышчэнне Збаўцам сваіх вучняў. Эўхарыстыя называецца Пасхай. Для апосталаў не можа быць пакаяння. Помнік пазбаўлены хіліястычных уплываў, але ў копцкай рэдакцыі нясе сляды гнастычных і манархічных ідэй.

Пасланне Барнабы

Асноўны артыкул: Пасланне Барнабы

Пасланне Барнабы было прыпісана спадарожніку апостала Паўла. Тэкст прасякнуты вострым антыдэканскім духам. Напісана, верагодна, пасля знішчэння Іўдзеі Адрыянам (каля 130). Паводле іншай ацэнкі, у канцы I ст..

Клеменціна

Асноўны артыкул: Клеменціна

Кліменты, або Псеўда-Клементыны ў вузкім сэнсе, абазначаюць два творы «Размовы» і «Сузіранні» (у шырокім сэнсе гэта, як правіла, уся літаратура, якая прыпісваецца Кліменту Рымскаму, за выключэннем яго адзінага аўтэнтычнага ліста да Карынцянаў). У іх расказваецца пра барацьбу ап. Пятра з Сымонам вешчуном. Твор нясе на сабе пячатку іудзейска-хрысціянскіх поглядаў. Складаецца з «Размовы» і «разгляду». Крыніцай паслужылі старажытныя легенды і апокрыфы, а таксама тут знайшла адлюстраванне кірыгма (пропаведзь) ап. Пятра.

Іншыя

Пасланне Ісуса Хрыста цару Абгару, помнік сірыйскага паходжання. Звязаны з легендамі пра апостала Фадзея. Ён быў напісаны не пазней за IV ст., таму што яго ўжо цытаваў Яўсевій Кесарыйскі^[7].

Пасланне Лентула, узор сярэднявечнай евангельскай белетрыстыкі (каля 14—15 ст.). Апавяданне вядзецца ад імя выдуманага кіраўніка Іўдзеі рымляніна Лентула, які як відавочца евангельскіх падзей апісвае з’яўленне Ісуса Хрыста.

Апакрыфічныя апакаліпсісы

Апакаліпсіс Пятра. Помнік, верагодна, варта аднесці да першай паловы II ст.. Яно ўжо згадваецца ў Муратарыявым фрагменце; таксама вядомы Кліменту Александрыйскаму, Яўсевію, блажэннаму Ераніму. Апошнія два аўтары не прызнаюць яго кананічнасці, у той час як у некаторых цэрквах Палесціны, паводле сведчання Сазомена, гэтае Аб’яўленне чыталася ў царкве. У Апакаліпсісе распавядаецца пра таямніцы замагільнага жыцця, нібыта адкрытыя Хрыстом па просьбе сваіх вучняў. Поўны тэкст быў знойдзены толькі ў 1910 годзе С. Грэба ў эфіопскай рэдакцыі.

Апакаліпсіс Фамы. Памятнік гнастычнага-маніхейскага паходжання выкарыстоўваўся сярод Прысцыліянаў. Лацінская апрацоўка адносіцца да IV ст.. Гэты лацінскі тэкст быў знойдзены Вільгельмам у 1907, а грэчаскі арыгінал Більмаерам у 1911. Вядомы пад назвай «Пасланне Госпада да Яго вучня Фамы».

Апакаліпсіс Стэфана быў вядомы ў старажытнасці, але не захаваўся да нашага часу.

Да апакаліпсісу належыць паводле зместу і вядомы твор «„Пастух“ Эрмуса Рымскага». Тут асэнсоўваецца лёс Касцёла. Ерм (Герм) жыў у сярэдзіне II ст.. Аднак у патралогіі гэты твор звычайна разглядаецца па-за межамі апакрыфічнай літаратуры, бо ён займае асаблівае месца ў раннехрысціянскай літаратуры.

Апакаліпсіс Паўла (або Унебаўшэсце апостала Паўла). Паводле блаславёнага Аўгустына, яно «напоўнена байкамі»^[8].

Тэксты, якія цяпер не лічацца апакрыфічнымі

Ніколі не было дакладнага адрознення паміж апокрыфам і неапокрыфам. Многія апокрыфы з’яўляюцца цалкам «праваслаўнымі» тэкстамі, і адзінай прычынай аднесці іх да апокрыфаў з’яўляецца старажытная спроба прыпісаць іх апосталам або ўключыць у тэкст Святога Пісання. Напрыклад, ужо прызнаныя кананічнымі Канон Мураторы II ст.: «Апакаліпсіс апостала Пятра», Пастыр Гермы, «Дыдахе» і шэраг іншых. У сучаснай патралогіі прынамсі два тэксты не належаць да апокрыфаў.

'Успенне Найсвяцейшай Багародзіцы была напісана на грэчаскай мове ў IV стагоддзі. Адносіцца да жанру тэстаментаў. Раней тэкст адносілі да апокрыфаў, але, на думку сучасных даследчыкаў, ён належыць да сачыненняў царкоўна-юдэйскіх хрысціян (не сектантаў, якія прадстаўляюць іудэа-хрысціянства, а тых, што не аддзяляліся ад Паўсюднай Царквы)^[9].

'Дыдахе, або Вучэнне дванаццаці апосталаў, твор, які тлумачыць асновы царкоўнага жыцця. Ён быў напісаны ў канцы I стагоддзя і з’яўляецца самым старажытным царкоўным помнікам пасля Новага Запавету. Створаны, верагодна, у Сірыі. Грэчаскі тэкст быў знойдзены ў 1873 мітрапалітам Нікамедыйскім Філафеем (Врыеніем) (апублікаваны ў 1883). Часам яго пазначалі як апокрыф, але на самой справе гэта катэхітычны тэкст адной з раннехрысціянскіх суполак, які не ўтрымлівае нічога, што супярэчыла б праваслаўнай веры, таму не лічыцца апокрыфам у праваслаўнай царкве.

Пастыр Гермы, паважаны твор і адна з самых папулярных кніг у раннехрысціянскай царкве, якую многія Айцы Царквы, у тым ліку Ірыней Ліёнскі, аднеслі да біблейскага канону Новага Запавету. Кніга прадстаўляе шэраг бачанняў адносна Царквы.

Новазапаветныя апокрыфы з пункту гледжання праваслаўнай царквы

З пункту гледжання праваслаўнай царквы вывучэнне новазапаветных апокрыфаў дазваляе зрабіць выснову пра боганатхнёную мудрасьць Царквы, якая аддзяліла «кукаль» ад «пшаніцы». Ніякія апокрыфы не могуць параўнацца з кананічнымі кнігамі ні ў духоўным плане, ні ў плане літаратуры, ні ў плане гістарычнай дакладнасці. Большасць з іх з’яўляюцца плёнам фантазіі, дрэнна асэнсаванай пабожнасці, поглядаў, якія скажаюць саму сутнасць Хрыстовага Евангелля. Невыпадкова яны былі ўлюбёнай літаратурай ерэтыкоў, гнастыкаў і маніхеяў. Аднак хоць у апакрыфічных Евангеллях амаль няма вартага ўвагі гістарычнага матэрыялу, яны ўтрымліваюць багатыя звесткі па гісторыі культуры ранняга хрысціянства, па гісторыі ерэтычных вучэнняў і развіцця хрысціянскай дагматыкі.

Літаратура

• (руск.) Апокалипсис Петра // Ранович А. Б. Первоисточники по истории раннего христианства, М., 1933.
• (руск.) Киприан (Керн). Апокрифическая литература // Патрология І—ІІІ веков, М., 1992.
• (руск.) Кн. Иосифа Плотника, СПб., 1914.
• (руск.) Кн. Марии Девы, СПб., 1912.
• (руск.) Кн. Никодима, СПб., 1912.
• (руск.) От берегов Босфора до берегов Евфрата (сб. сир. ветхозав. и новозав. апокрифов в пер. Аверинцева С. С.), М., 1987.
• (руск.) Писания мужей апостольских, СПб., 1895, репр., Рига, 1992.
• (руск.) Порфирьев И. Я., Апокрифич. сказания о новозав. лицах и событиях по рукописям Соловецкой б-ки, СПб., 1890.
• (руск.) Трофимова М. К., Из рукописей Наг-Хаммади // Античность и современность, М., 1972.
• (руск.) Учение двенадцати апостолов, Брюссель, 1978.
• (фр.) Amiot M. F. et Daniel-Rops, Evangiles apocryphes, P., 1952.
• (фр.) Dalmais I. H., Les apocryphes et l’imaginaire chrétien, BTS, 1973.
• (фр.) Evangiles apocryphes, éd. F. Quéré, Seuil, 1983.
• (англ.) The Apocryphal New Testament, Ed. by M. R. James, Oxf., 1924.
• (англ.) Torrey C., The Apocryphal literature, New Haven, 1945.

Зноскі

1. Бл. Іеранім Тлумачэнне на Мц ІІ, 12, 13.
2. Блж. Іеранім, Пра знакамітых людзей, 2.
3. PG 13, 1801—1805.
4. М. К. Трафімава. Цыт. паводле А. Мень. Апокрифы // Библиологический словарь.
5. Аб хрышчэнні, 17.
6. NE 3,3.
7. Царква. гісторыя, I, 13, 10.
8. Тлумачэнне на Ян 38, 8.
9. А. Мень. Апокрифы // Библиологический словарь.

Спасылкі

• Новазапаветныя апокрыфы