From Wikipedia, the free encyclopedia
Канаплянае валакно — тэкстыльнае валакно, якое вырабляюць з флаэмы сцёблаў канапель пасяўных (Cannabis sativa).
Да ўвядзення забароны на каноплі яны былі шырока распаўсюджаны ва ўсім свеце як сыравіна для вытворчасці паперы, былі адной з самых ураджайных раслін паводле аб’ёму расліннай масы ва ўсёй умеранай зоне[1]. Валокны канапель таксама на працягу тысячагоддзяў былі важнай сыравінай для вытворчасці тэкстылю і вяровак. У XXI стагоддзі асобныя сарты канапель, свабодныя ад псіхаактыўных рэчываў, можна легальна вырошчваць для выкарыстання ў тэкстыльнай прамысловасці.
Каноплі — адна з першых раслін, якія вырошчваюцца людзьмі, з першымі слядамі вытворчасці тэкстылю пачынаючы з 8 000 да н. э[2]. Сведчанні іх вырошчвання ў Кітаі з мэтай атрымання валакна, насення, алею і лекаў датуюцца 4500 гадамі таму, таксама сляды канапель, датаваныя 1200 годам да нашай эры, былі знойдзены ў Егіпце у магіле фараона Эхнатона[2].
У V стагоддзі да н.э. каноплі былі вядомы ў скіфаў, якія з яе насення выраблялі ап’яняльны напой[3]. Паводле Герадота, каноплі былі адзінай валакністай раслінай у скіфаў. Яны раслі ў іх у дзікім выглядзе, а таксама засявалася. Аднак нічога не кажучы пра ткацтва з канопель у скіфаў, Герадот прама пераходзіць да аповяду пра фракійцаў, якія з капопляў ткалі тканіны, вельмі падобныя на льняныя[4].
У Сярэдневякоўі і раннім новым часе каноплі шырока выкарыстоўвалася ў Еўропе, Расійскай імперыі і Паўночнай Амерыцы: валокны выкарыстоўваліся для вырабу адзення, абутку, вяровак, дываноў, брызенту, перліняў, ветразяў, рыбалоўных сетак і паперы[2]. Аднак, пачынаючы з сярэдзіны XVIII стагоддзя выкарыстанне канопляў рэзка скарацілася з-за зніжэння паруснага суднаходства, канкурэнцыі з валокнамі бавоўны і джута, а пазней і сінтэтычнымі[2]. У 1930-х гадах вырошчванне канабісу было забаронена ў Паўночнай Амерыцы і Еўропе праз псіхаактыўныя эфекты некаторых іх разнавіднасцяў[2].
З 1990-х гадоў новая цікавасць да альтэрнатыўных натуральных валокнаў з меркаванняў экалагічнай устойлівасці прывяла да паўторнага адкрыцця канопляў як матэрыялу для тэкстылю, і такія краіны, як Францыя, Нідэрланды, Вялікабрытанія, Іспанія, Германія і Канада аднавілі вырошчванне канопляў з нізкім утрыманнем ТГК[2].
Каноплі растуць у прыродзе ў раёнах з умераным кліматам, але могуць вырошчвацца і ў іншых кліматычных паясах. Іх высейваюць густа для вырошчвання канапель для валакна, якія пасля мацэрацыі і дэкартыкацыі даюць тэкстыльнае валакно. Каноплі можна шматразова вырошчваць на адной глебе, бо яны не высільваюць поле, аднаўляючы і змякчаючы структуру глебы. У некаторых выпадках каноплі могуць дасягаць да 7 метраў у вышыню і гатовы да збору на працягу трох месяцаў пасля пасеву. Пасля таго, як тэкстыльнае валакно атрымана або пасля збору насення, застаюцца пакулле (су́валака, су́валка[5]) і драўняная частка, або кастра.
.jpg)
Адрозніваюць валокны ад мужчынскіх і жаночых каліў расліны. Летам адразу пасля апладнення жаночых раслін, так званага пылення, збіралі мужчынскія калівы, званыя маніцы[6] (зілянцы, зелянькі[7], па́сахлі[8], мі́канькі[9], паплаўкі́[10], плашчуга, пласкуга[11]). Жаночыя калівы збіралі ў два этапы. Спачатку выскубалі так званыя выбіранкі[12], (браніцы[13], барніцы[14]) — каноплі, што паспелі раней, гэта рабілі, каб даць магчымасць астатнім расці. Пазней восенню, пасля паспявання насення, збіраюць астатнія расліны, званыя маткі́, ма́ткі, мацяркі́[15].
Каноплі, як і лён, для паскарэння дэкартыкацыі доўга вымочвалі ў ручаях ці самаробных сажалках побач з імі. Самі расліны ў гэты час звалі мачула[16] ці мочыва[17], а месца, дзе адбываўся працэс, мачулішча[18] ці мачыльня[19]. З вымачаных сцёблаў атрымлівалі трасту, якую мялі, трапалі і вычэсвалі, а пасля гэтага пралі. У пасевах суадносіны мужчынскіх і жаночых каліў прыкладна аднолькавыя, але мужчынскія маюць танчэйшае сцябло, таму доля іх ва ўраджаі валакна розная. Маніцы давалі толькі каля траціны ўсяго аб’ёму валокнаў з поля канапель, астатняе прыпадала на матачныя сцёблы.
У беларускай мове існуе нізка слоў, якія называюць месцы адпаведных тэхналагічных аперацый з каноплямі, і адпаведных прафесій:
З маніц ткалі канапліну[20] (зрэб’е) — тканіну вельмі падобную на ільняную, але больш порыстую. Канапліна мае лепшыя вода- і паветрапранікальныя якасці, чым ільняная, таму шырока прымянялася для пашыву мужчынскіх сарочак і нагавіц для працы, а таксама сподняй бялізны. Хусткі з канаплянай тканіны — пласконкі — лічыліся цяплейшымі, таму іх насілі восенню і зімой[21].
Канапляныя тканіны антыстатычныя, гігіенічныя, паглынаюць да 30 % поту і 95 % ультрафіялетавых прамянёў. Вопратку з канопляў рэкамендуюць штодня насіць людзям, схільным да рэўматызму, скурнай алергіі, захворваннях хрыбетніка.
З валакна ад жаночых раслін ткалі брызент, парусіну, мешкавіну, пажарныя рукавы. Галоўнай якасцю такіх тканін з’яўляецца трываласць на разрыў.
Традыцыйна з канаплянага валакна выраблялі шырокі асартымент тросавых вырабаў гаспадарчага і прамысловага прызначэння: аборкі для лапцей, вяроўкі, цяжы, гужы, канаты, шпагат, шнуры і гэтак далей. Канапляныя тросы атрымалі вялікае распаўсюджанне ў парусным суднаходстве, дзе іх рабілі самай рознай таўшчыні: ад тонкіх ліняў да магутных перліняў. Па сведчанні амерыканскага пісьменніка Германа Мелвіла, аўтара Мобі Дзіка, гарпунны лінь з пасконнай пянькі таўшчынёй 17 мм вытрымліваў вагу да 2800 кг і выкарыстоўваўся для палявання на кітоў.
Канаплянае пакулле можа быць выкарыстана для вырабу высакаякаснай, тонкай і трывалай паперы, якая ў мінулым замяняла сучасную паперу, вырабленую з драўніны, здробненай і адбеленай хімічнымі працэсамі. Выраб паперы з канопляў мае перавагу, перш за ўсё, дзякуючы велізарнай прадукцыйнасці расліннай масы, а па-другое, таму, што яе можна атрымаць з аднаго вырошчвання разам з тэкстыльным валакном, насеннем, лісцем і драўнінай сцябла. Яшчэ адна перавага — нізкі працэнт лігніну ў параўнанні з драўнінай дрэва, якая змяшчае каля 20 %, а таксама аналагічны працэнт звязальных рэчываў.
Працэс атрымання чыстага цэлюлознага мікравалакна з драўніны ўключае выкарыстанне вялікай колькасці кіслот, якія выкарыстоўваюцца для мацэрацыі драўніны. Гэтая аперацыя дарагая і забруджвальная, бо ў ёй выкарыстоўваюцца вытворныя нафты, не патрэбная з канаплянай паперай, атрыманай толькі з валакна; у параўнанні з драўнінай неабходна менш за палову колькасці кіслот на аснове хлору. Больш за тое, канаплянае валакно ўжо мае белы колер, таму атрыманая з яго папера адразу прыдатная для друку. Аднак, каб зрабіць яе цалкам белай, дастаткова апрацоўкі пераксідам вадароду замест злучэнняў на аснове хлору, неабходных для моцна забруджанай паперы з дрэва. Кароткія цэлюлозныя валокны драўніны могуць быць выкарыстаны для вытворчасці паперы, якая найчасцей выкарыстоўваецца, такой як газеты або кардон.
Вялікая перавага канаплянай паперы ў тым, што яна не жоўкне з часам, як гэта адбываецца з драўлянай паперай. Гэта звязана з нізкай канцэнтрацыяй лігніну: у працэсе прамысловай вытворчасці паперы з драўніны цэлюлозная драўніна падвяргаецца хімічнай апрацоўцы, каб адмяніць фарбавальныя ўласцівасці лігніну, але з цягам часу гэтая апрацоўка мае тэндэнцыю да дэградацыі і лігнін пад уздзеяннем святла вяртаецца і пачынае адлюстроўваць распазнавальныя даўжыні хваль у жоўтай паласе бачнага спектру[22].
Падводзячы вынік, галоўная перавага вытворчасці паперы з раслін канопляў, а не з драўніны, заключаецца, па-першае, у тым, што каноплі не патрабуюць выкарыстання адбельвальных кіслот, якія могуць выпрацоўваць дыяксін і забруджваць рэкі, і, па-другое, за год на аднолькавай плошчы каноплі даюць колькасць цэлюлозы ў шаснаццаць разоў большую, чым драўніна.
Да індустрыялізацыі найбольш распаўсюджаным матэрыялам для вытворчасці паперы былі валокны, перапрацаваныя з ануч, або з ужо выкарыстаных тканін і вяровак: выкарыстоўваліся адходы ад ветразяў і канатаў карабля, якія прадаваліся суднаўладальнікамі як адходы для перапрацоўкі. Астатні матэрыял паходзіў з выкінутага адзення, прасцін, пялёнак, фіранак і ануч, зробленых у асноўным з канопляў і часам з лёну, якія збіраліся ў людзей анучнікамі. Валокны з іх былі ў асноўным канаплянымі, але таксама ільнянымі і баваўнянымі.
Канапляная папера была ў 50—100 разоў мацнейшая за папірус, а вырабляць яе нашмат прасцей і танней. Да 1883 года 75—90 % паперы ў свеце выраблялася з канапель, у тым ліку папера для кніг, Біблій, карт, банкнот, аблігацый, акцый, газет і гэтак далей. Некаторыя вядомыя дакументы, зробленыя з канаплянай паперы: Біблія Гутэнберга, каля 1450 года, «Гарганцюа і Пантагруэль» Рабле, 1532 года, Біблія караля Якава (XVII стагоддзе), Дэкларацыя незалежнасці ЗША Амерыкі, памфлеты Томаса Пейна (XVIII стагоддзе), творы Марка Твена, Віктора Гюго, Аляксандра Дзюма, Льюіса Кэрала (XIX стагоддзе); фактычна пераважная большасць кніг, створаных з моманту вынаходніцтва кнігадрукавання да канца XIX стагоддзя друкаваліся на канаплянай паперы.
Анучная папера, якая змяшчае валакно канопляў, лічыцца самай якаснай і трывалай. У Італіі яе вытворчасць скончылася прыкладна ў 1950-х гадах, паступова замяняючы паперай, вырабленай з драўняных валокнаў. Калі анучная папера вільготная, яе можна парваць, але яна аднаўляе сваю поўную трываласць пасля высыхання. Калі яна не падвяргаецца экстрэмальным умовам, анучная папера застаецца стабільнай на працягу многіх стагоддзяў. Навукоўцы мяркуюць, што старажытная кітайская тэхніка або мастацтва вырабу паперы з канапель узыходзіць да I стагоддзя, за 800 гадоў да таго, як яе адкрылі ісламскія краіны, і за 1200—1400 гадоў да таго, як яна прыйшла ў Еўропу. Мастацтва вырабу гэтай вельмі ўстойлівай паперы, дазволіла жыхарам Усходу пакінуць свае веды ў спадчыну нашчадкам, каб іх можна было павялічваць, даследаваць, удасканальваць, абвяргаць і мадыфікаваць пакаленне за пакаленнем[24].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
