From Wikipedia, the free encyclopedia
Кама́нчы (саманазва: Nömöne, Numunu) — індзейскі народ, карэнныя жыхары ЗША. Жывуць пераважна ў штатах Аклахома, Тэхас, Нью-Мексіка. Агульная колькасць (2010 г.) — 23 330 чал.[1]
| Каманчы (Nömöne, Numunu) | |
 | |
| Агульная колькасць | 23330 (2010 г.) |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | ЗША |
| Мова | каманчы |
| Рэлігія | анімізм, пеётызм, хрысціянства |
| Блізкія этнічныя групы | шашоны |
Каманчы адносяцца да юта-ацтэкскай моўнай групы народаў, якая сфарміравалася каля 4000 гадоў таму на памежжы сучасных ЗША і Мексікі. Першапачаткова яны ўяўлялі сабой ўсходнюю частку шашонаў і насялялі ўсход сучаснага штата Ваёмінг. Каля 1700 г. каманчы асвоілі конегадоўлю і мігрыравалі на поўдзень. Далучэнне да каманчаў розных груп шашонаў адбывалася і ў больш позні час да 1830 г.[2]
Назва каманчы паходзіць з мовы ютаў (kɨmantsi) і значыць «ворагі»[3]. Самі каманчы завуць сябе Nömöne (літаральна «народ»).
Каманчы ўпершыню ўзгадваюцца ў іспанскіх хроніках у 1705 г.[4] У 1719 г. яны зрабілі ваенны рэйд на іспанскую калонію ў Нью-Мексіка[5].
У першай палове XVIII ст. каманчы ў саюзе з ютамі паспяхова ваявалі адначасова з іспанцамі, апачы і іншымі плямёнамі Вялікіх раўнін. У 1724 г. апачы панеслі паражэнне ў дзевяцідзённай бітве, пасля чаго кантралюемыя імі тэрыторыі стала памяньшаліся. У 1743 г., падчас пераследу апачы, каманчы трапілі ў Тэхас[6].
У 1746 г. іспанцы здолелі нанесці каманчам і ютам першае істотнае паражэнне[7]. У 1752 г. юты заключылі мірнае пагадненне з Іспаніяй і фактычна выйшлі з саюзу з каманчамі. У 1774 г. і 1779 г. іспанскія ваенныя сілы зрабілі паспяховыя ваенныя рэйды супраць памежных груп каманчаў. У рэйдзе 1779 г. удзельнічалі апачы і юты. У 1785 г. тэхаскія каманчы былі вымушаны пагадзіцца на мірнае пагадненне з іспанцамі[8]. Яно прапаноўвала выгоду ў выніку падтрымкі гандлёвых зносін. Іспанскія каланісты абменьвалі рабоў і маёмасць, захопленыя каманчамі ў іншых плямён, на коней, кароў, зброю і іншую еўрапейскую прадукцыю. У 1747 г. каманчы заключылі гандлёвае пагадненне з французамі[9].
Да пачатку XIX ст. каманчы здолелі паставіць пад кантроль вялізарныя тэрыторыі Вялікіх раўнін, у тым ліку заходні Тэхас, усход Нью-Мексіка, паўднёвы ўсход Каларада, паўднёвы захад Канзаса, захад Аклахомы. У некаторых выпадках мясцовыя плямёны былі здольны эфектыўна супраціўляцца заваяванню. Так, у Канзасе яны былі спынены осэйдж, у Арызоне — апачы. У многіх выпадках каманчы аддавалі перавагу часовым або шматгадовым саюзам. Напрыклад, у XVIII ст. яны супрацоўнічалі з паўні. Каля 1805 г. заключылі мір з каёва і іх саюзнікамі раўніннымі апачы. Пасля доўгага супрацьстаяння з шаенамі і арапаха ў 1840 г. заключылі з імі мірную дамову. Саюзніцкія адносіны ўключалі не толькі гандаль і супольныя ваенныя дзеянні, але і сумеснае выкарыстанне качавых тэрыторый. Саслабленне саюзніка давала нагоду для ваенных рэйдаў супраць яго. Так у першай трэці XIX ст. каманчы першымі сталі рабіць напады на паўні. Пасля абвяшчэння незалежнасці Мексікі ў 1821 г. каманчы заключылі з новымі ўладамі былых іспанскіх калоній шэраг новых пагадненняў[5]. Абяцанні шчодрых падарункаў з боку мексіканцаў не заўсёды выконваліся, таму рабаўніцкія рэйды супраць паўночных мексіканскіх штатаў ператварыліся ў правіла.
Пасля абвяшчэння незалежнасці Тэхаса ў 1835 г. улады Саноры стымулявалі напады індзейцаў на тэхаскія паселішчы. У 1838 г. было заключана мірнае пагадненне паміж Тэхасам і каманчамі. Але ў сакавіку 1840 г. падчас сустрэчы пад белым сцягам з каманчамі ў Сан-Антоніа для выкупу раней захопленых палонных адбыўся ўзброены інцыдэнт[10], падчас якога загінула 33 каманчы і 6 тэхасцаў. У адказ у жніўні каля 1000 воінаў-каманчаў атакавалі паселішчы белых і амаль без супраціўлення дасягнулі Мексіканскага заліва. Калі яны вярталіся з трафеямі, у тым ліку коньмі і муламі, 12 жніўня 200 тэхаскіх добраахвотнікаў і індзейцаў з племені танкава арганізавалі засаду. Каманчы панеслі страты і былі вымушаны адступіць, аднак захавалі значную частку трафеяў. У 1845 г. тэхасцы і каманчы зноў падпісалі мір. Ён не быў працяглым. Тэхас увайшоў у склад ЗША, якія заключылі пагадненні з осэйдж, чэрокі і іншымі плямёнамі, якіх каманчы лічылі ворагамі. У выніку каманчы адмовіліся ад міру і працягвалі напады на тэхаскія паселішчы.
У сярэдзіне — другой палове XIX ст. адбылося саслабленне каманчаў. Яно было выклікана не ваеннымі згубамі, а эпідэміямі. У 1848 г. і 1862 г. яны пацярпелі ад воспы, у 1849 г. — ад халеры. Да 1870 г. колькасць каманчаў скарацілася да 8000 чалавек і працягвала скарачацца далей. Скарачэнне статкаў дзікіх бізонаў вымушала раўнінных індзейцаў працягваць напады для свайго забеспячэння. У адказ на рэйды каманчаў амерыканцы выкарыстоўвалі ваенныя конныя атрады. Доўгі час іх эфектыўнасць была нізкай. Пасля нападаў каманчаў на паўночным захадзе ў 1860 г. ахвярай арганізаванай у адказ карнай экспедыцыі сталі каёва і шаены.
У пачатку Грамадзянскай вайны прадстаўнікі Канфедэрацыі заключылі мірнае пагадненне з каманчамі. Нягледзячы на гэта, ваенныя сутычкі працягваліся, і ў 1863 г. каманчы, каёва, шаены, арапаха і раўнінныя апачы склалі ваенны саюз, накіраваны супраць белых пасяленцаў. У лістападзе 1864 г. у паўночным Тэхасе яны атакавалі буйны ваенны атрад на чале з Кітам Карсанам[11].
У 1865 г. і 1867 г. прадстаўнікі ЗША заключалі дагаворы з асобнымі групамі каманчаў, якія прадугледжвалі грашовыя выплаты і пастаўкі тавараў з боку ЗША. Дагавор 1867 г. уключаў пункт аб тэрытарыяльных саступках з боку каманчаў. Ён не быў цалкам выкананы ні адным з бакоў. У 1869—1875 гг. армія і добраахвотнікі ЗША разгарнулі шырокія ваенныя дзеянні супраць каманчаў. Іх вынікам стала перасяленне атрадаў каманчаў на вылучаныя землі.
Апошнім буйным лідарам каманчаў стаў Квана Паркер, сын правадыра і захопленай у палон тэхаскай дзяўчыны. Ён садзейнічаў фарміраванню новага аўтаномнага ўрада нацыі каманчаў і распаўсюджанню пеётызму. З сярэдзіны XX ст. назіраліся змены ў эканамічным жыцці былых качэўнікаў. Многія з іх мігрыравалі ў гарады і сталі працаваць у прамысловасці і сферы абслугоўвання.
У нашы дні галоўны адміністрацыйны цэнтр нацыі каманчаў знаходзіцца ў горадзе Лоўтан, штат Аклахома. Адміністрацыя валодае 4 буйнымі казіно. 8 жніўня 2002 г. пачаў працаваць Нацыянальны каледж каманчы.
З самога пачатку свайго існавання каманчы ўзгадваюцца як конныя паляўнічыя. Такім чынам, іх адасабленне ад іншых шашонаў і міграцыя на паўднёвыя раўніны была выклікана паспяховым асваеннем конегадоўлі. Каманчы лавілі дзікіх мустангаў, а таксама захоплівалі коней у прадстаўнікоў суседніх народаў. Першыя напады каманчаў на мексіканскія паселішчы былі выкліканы менавіта імкненнем захопу свойскіх коней. Конь адыгрываў прыкметную ролю ў гаспадарчым жыцці і паўсядзённай культуры. Існавала шмат спосабаў лову коней. Кожны воін меў асабісты статак, аднак адасабляў найбольш любімых скакуноў. Яны пасвіліся каля жытла, атрымоўвалі асобныя імёны, забойства любімага каня прыраўноўвалася да забойства чальца сям’і[12]. Каб канчаткова абяззброіць каманчаў, у 1874—1875 гг. амерыканскія ваенныя наўмысна вынішчалі іх коней[13].
Асноўнай жывёлай для палявання з’яўляўся амерыканскі бізон. Актыўнае паляванне на бізонаў пачалося толькі ў XVIII ст. Канцэнтрацыя конных паляўнічых на раўнінах прыводзіла да хуткага скарачэння пагалоўя і ў выніку — да знішчэння гэтых жывёл. Каманчы прымалі ўдзел у хуткім скарачэнні дзікіх статкаў. У 1818 г. тэхасец Давід Бюрнэ заўважыў, што пасля з’яўлення каманчаў у тых мясцінах праз некалькі гадоў знікла большасць пагалоўя[14]. Заняпад палявання на бізонаў да 1870-х гг. таксама садзейнічаў заняпаду традыцыйнай культуры каманчаў.
Многія даследчыкі гісторыі каманчаў заўважалі беднасць іх матэрыяльнай культуры ў параўнанні з суседнімі плямёнамі, аднак прызнавалі іх ваенныя поспехі. Амерыканскі пісьменнік С. К. Гуін тлумачыць гэта спартанскім ладам жыцця, накіраваным на вайну[15]. Напады на іншыя народы, захоп і перапродаж іх маёмасці складалі частку эканамічнай стратэгіі. Каманчы праславіліся жорсткімі адносінамі ў дачыненні да палонных. Іх забівалі, нявечылі, прадавалі ў рабства. У сакавіку 1840 г. спроба каманчаў заключыць мір з Тэхасам скончылася абвастрэннем канфлікту, калі тэхасцы ўбачылі прывезеную каманчамі ў Сан-Антоніа знявечанную 16-гадовую дзяўчыну Матыльду Локхард[10]. У некаторых выпадках палонныя доўгі час заставаліся сярод каманчаў у якасці заложнікаў. Іх выдавалі за выкуп ці як жэст добрай волі падчас заключэння міру. Вядомы выпадак тэхаскай дзяўчыны Сінтыі Эн Паркер, што стала жонкай аднаго з правадыроў і маці Кваны Паркера
Каманчы не мелі адзінага кіравання. Асноўнай сацыяльнай адзінкай з’яўляліся рэгіянальныя групы, што займалі пэўную паляўнічую тэрыторыю і сумесна вялі ваенныя дзеянні. Звычайна вылучаюць наступныя групы:
Аднак яны не мелі жорсткай структуры, быў магчымы пераход нуклеарных сем’яў з адной рэгіянальнай групы да іншай[16]. Сем’і аб’ядноўваліся ў качавыя групы, якія сяліліся ў часовых лагерах з тыпі. На чале качавой групы стаяў правадыр. Яго ўлада звычайна не перадавалася па спадчыне і магла аспрэчвацца іншымі абшчыннікамі. Правадыры прадстаўлялі сваю качавую групу ў рэгіянальнай. Акрамя таго, вылучаліся ваенныя правадыры, што ўзначальвалі атрады маладых воінаў, часам з розных качавых і рэгіянальных груп. Яны фармальна не выбіраліся, але таксама ўдзельнічалі ў кіраванні рэгіянальнымі групамі, падпісвалі мірныя пагадненні.
Фальклор каманчаў блізкі да шашонаў. Папулярны міфы і казкі пра трыкстэра Каёта[17]. Захаваліся шматлікія гістарычныя паданні.
Мова каманчы nʉmʉ tekwapʉ̱ адносіцца да юта-ацтэкскай групы моў і часам вызначаецца як дыялект шашонскай мовы[18]. У нашы дні ў паўсядзённым жыцці гутарковай мовай карыстаецца адносна невялікая колькасць старых людзей. Аднак у 1989 г. нацыя каманчаў распачала праект захавання роднай мовы. У 1993 г. быў створаны спецыяльны камітэт. У 1994 г. прыняты супольны алфавіт з 18 літар на аснове лацінкі[19].
Традыцыйныя рэлігійныя вераванні былі заснаваны на анімістычным уяўленні пра існаванне шматлікіх духаў прыроды. Лічылася, што сусвет створаны Вялікім Духам. Каманчы арганізоўвалі супольныя рэлігійныя абрады, якія аб’ядноўвалі прадстаўнікоў розных груп, садзейнічалі ўсталяванню мірных адносінаў паміж імі[20].
З канца XIX ст. усё большую ролю сярод вернікаў адыгрывае хрысціянства. Каманчы Аклахомы — адзін з першых карэнных народаў ЗША, які прыняў і актыўна садзейнічаў распаўсюджванню пеётызму.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
