From Wikipedia, the free encyclopedia
Гео́ргій Я́каўлевіч Сядо́ў (5 мая (23 красавіка) 1877 — 5 сакавіка (20 лютага) 1914) — расійскі гідрограф, палярны даследчык, старшы лейтэнант. Арганізатар няўдалай экспедыцыі да Паўночнага полюса[2], падчас якой памёр, не дасягнуўшы заяўленай мэты, прайшоўшы прыкладна 200 кіламетраў з неабходных 2000 км.
| Георгій Якаўлевіч Сядоў | |
|---|---|
| руск.: Георгий Яковлевич Седов | |
 | |
| Род дзейнасці | падарожнік-даследчык, гідрограф, палярны даследчык |
| Дата нараджэння | 23 красавіка (5 мая) 1877[1] |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | 20 лютага (5 сакавіка) 1914 (36 гадоў) |
| Месца смерці | Баранцава мора каля вострава Рудольфа, Архангельская вобласць |
| Месца пахавання | |
| Грамадзянства |
 Расійская імперыя |
| Бацька | Якаў Яўцеевіч Сядоў |
| Маці | Наталля Сцяпанаўна Сядова |
| Жонка | Вера Валяр’янаўна Сядова (Май-Маеўская) |
| Дзеці | няма |
| Прыналежнасць | Расійская імперыя |
| Узнагароды і прэміі |
  |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Выхадзец з рыбацкай сям’і, афіцэр ваенна-марскога флоту (старшы лейтэнант), правадзейны член Рускага геаграфічнага таварыства, ганаровы член Рускага астранамічнага таварыства.
Удзельнічаў у экспедыцыях па вывучэнні вострава Вайгач, вусця ракі Кары, Новай Зямлі, Карскага мора, Каспійскага мора, вусця ракі Калымы і марскіх падыходаў да яе, Крыжовай губы.
У савецкі час дзейнасці Сядова надавалася асаблівая ўвага, паколькі ён з’яўляўся выхадцам з самых бедных слаёў народа[2].
Нарадзіўся на хутары Крывая Каса (Вобласць Войска Данскога, цяпер пасёлак Сядова ў Новаазоўскім раёне Данецкай вобласці). У сям’і было чацвёра сыноў: Міхаіл, Іван, Васіль[заўв 1] і Георгій (Ягор), а таксама пяць дачок: Меланія, Аўдоцця, Кацярына, Марыя і Ганна[3]. Бацька, Якаў Яўцеевіч Сядоў, паходзіў з Палтаўскай губерні і займаўся рыбалоўствам і пілоўкай лесу[3]. Калі ён сыходзіў у запой, прапіваў маёмасць і сям’я Седова жыла надгаладзь, калі выходзіў з запою, актыўна працаваў і сям’я пачынала жыць ніштавата[4].
Георгій з васьмі гадоў займаўся з бацькам рыбалоўствам, хадзіў на падзённую працу, працаваў у полі. Пасля таго як бацька сышоў з сям’і на тры гады, маці — Наталля Сцяпанаўна — наймалася на падзённую працу, так як сям’я стала галадаць. Старэйшы брат Міхаіл у гэты час ужо працаваў, але зарабляў мала[4], малодшыя браты — Васіль і Георгій — дапамагалі маці. Неўзабаве пасля сыходу бацькі ад запалення лёгкіх памёр Васіль, пасля чаго Георгія аддалі ў батракі заможнаму казаку, у якога ён працаваў за ежу. У казака хлопчык пас быкоў, веяў зерне, вазіў грузы[4]. Справы сям’і трохі палепшыліся пасля вяртання бацькі.
У 1891 годзе ва ўзросце 14 гадоў Георгій паступіў у царкоўна-прыхадскую школу, за два гады скончыў трохгадовы курс. У школе ён быў першым вучнем, неафіцыйным памочнікам настаўніка, старэйшым у шыхце ваеннай гімнастыкі і атрымаў па заканчэнні пахвальны ліст. Пасля школы парабкаваў у мясцовага багацея Афончыкава, але, пасля таго, як ад стомы праспаў і за што быў пабіты бізуном, ад крыўды сышоў ад яго. Праз месяц стаў працаваць прыказчыкам у краме Фралова на Крывой касе.
Да гэтага часу ў юнака сфармавалася мара быць капітанам далёкага плавання, а пасля размовы з маладым капітанам шхуны, якая швартавалася на прычале Крывой касы, мара адужэла, і юнак цвёрда вырашыў паступаць у мараходныя класы Таганрога або Растова-на-Доне[4]. Бацькі былі супраць вучобы сына, і ён стаў таемна рыхтавацца да сыходу з дому — збіраў грошы, схаваў свае метрычнае пасведчанне і пахвальны ліст царкоўна-парафіяльнага вучылішча.
У 1894 годзе Сядоў пакінуў сям’ю і дабраўся да Таганрога, а адтуль параходам — да Растова-на-Доне. Інспектар мараходных класаў паставіў яму ўмову, што прыме яго на вучобу, калі Георгій праплавае тры месяцы на гандлёвым судне. Юнак уладкаваўся працаваць матросам на параходзе «Труд»[4] у капітана Н. П. Мусуры[3] і плаваў на ім лета і пачатак восені па Азоўскім і Чорным морах. У апошні месяц капітан перавёў яго на масток рулявым. 13 лістапада Георгій Сядоў паступіў у «мараходныя класы» імя графа Кацэбу ў Растове-на-Доне[заўв 3], пасля чаго напісаў пра гэта ліст бацькам. Бацькі, даведаўшыся пра паступленне, змянілі сваё меркаванне і з тых часоў падтрымлівалі сына[4], а ён, у сваю чаргу, высылаў ім зэканомленыя грошы. У другім паўгоддзі юнака за выдатныя поспехі ў вучобе вызвалілі ад платы за навучанне, затым перавялі ў другі клас без экзаменаў і датэрмінова адпусцілі на вакацыі[3]. Улетку 1895 года Сядоў працаваў на параходзе «Труд» рулявым, а наступную навігацыю — другім памочнікам капітана[3].
Пасля трох гадоў навучання ў мараходных класах Сядоў у 1899 годзе атрымаў дыплом штурмана кабатажнага плавання і ўладкаваўся працаваць шкіперам на невялікі сухагруз. 14 сакавіка 1899 года ў Поці ён здаў экзамен і атрымаў дыплом штурмана далёкага плавання, пасля чаго быў прызначаны на параход «Султан»[4]. У адным з плаванняў гаспадар судна паставіў яго капітанам і прапанаваў накіраваць судна на камяні, каб атрымаць за яго страхавую прэмію. Георгій Якаўлевіч адмовіўся і прывёў у Наварасійскі порт даверанае яму судна спраўным. Пасля гэтага малады капітан атрымаў разлік і застаўся без працы[6]. Ён не знайшоў працы, акрамя таго, хацеў займацца марской навукай і экспедыцыйнай дзейнасцю[4], для чаго трэба было перайсці ў ваенны флот.
Сядоў паступіў вальнапісаным у ваенна-марскі флот і прыбыў у Севастопаль, быў залічаны ў вучэбную каманду і прызначаны штурманам на навучальнае судна «Беразань»[6]. У 1901 годзе, дамогшыся звання прапаршчыка запасу, Георгій Якаўлевіч жыў у Пецярбургу, дзе экстэрнам здаў экзамены за курс марскога корпуса і быў узведзены ў паручнікі запасу[7]. Рыхтавацца да здачы экзамену ў марскі корпус Сядову дапамагаў інспектар мараходных класаў контр-адмірал Аляксандр Кірылавіч Дрыжэнка, які даслаў былому вучню праграму Марскога корпуса і літаратуру[4], а таксама забяспечыў яго рэкамендацыйным лістом да брата — Ф. К. Дрыжэнкі[8].
У 1901 годзе Сядоў з’явіўся з рэкамендацыйным лістом да Ф. К. Дрыжэнкі. Н. В. Пінегін успамінаў:
Навуковец прыняў Сядова ласкава і нават прымусіў пасяліцца ў сябе, пакуль не атрымаецца паступіць на службу. Дрыжэнка і яго сябар гідрограф Варнек дапамаглі пераадолець перашкоды, якія ўзніклі пры клопатах аб дазволе сялянскаму сыну трымаць экзамен за курс Марскога корпуса. Распавядаў Сядоў, што яго сябры і заступнікі дамагліся спачатку нейкага папярэдняга выпрабавання… Афіцыйны экзамен здаў бліскуча і быў узведзены ў чын паручніка па Адміралцейству… Па радзе Дрыжэнкі Сядоў паступіў на службу ў Галоўнае Гідраграфічнае ўпраўленне.[9]
Вясной 1902 года Сядоў быў залічаны на сапраўдную службу па Адміралцейства ў Галоўнае Гідраграфічнае ўпраўленне.
Накіраваны ў Гідраграфічную экспедыцыю Паўночнага Ледавітага акіяна, якая праводзіла ў 1902 годзе вывучэнне раёна вострава Вайгач, а таксама гідраграфічныя працы ў вусці ракі Кары і каля Новай Зямлі. Выконваў абавязкі памочніка начальніка Гідраграфічнай экспедыцыі[10].
Дзейнасць Сядова атрымала высокую ацэнку з боку кіраўніка экспедыцыі гідрографа А. І. Варнека:
Заўсёды, калі трэба было знайсці каго-небудзь для выканання цяжкай і адказнай справы, спалучанай часам з немалой небяспекай, мой выбар падаў на яго, і ён выконваў гэтыя даручэнні з поўнай энергіяй, неабходнай асцярожнасцю і веданнем справы[11].
У 1903 годзе выконваў абавязкі памочніка начальніка экспедыцыі ўжо пад кіраўніцтвам Ф. К. Дрыжэнкі па апісанні Карскага мора. У гэтым жа годзе ў Архангельску Сядоў сустрэў судна «Амерыка» і пазнаёміўся з яго капітанам Энтані Фіялай, які рыхтаваўся да экспедыцыі на Паўночны полюс, што ў далейшым падштурхнула Г. Я. Сядова да арганізацыі ўласнай экспедыцыі, аднак з-за руска-японскай вайны планы па яе падрыхтоўцы прыйшлося адкласці[10]. У час руска-японскай вайны Сядоў камандаваў мінаноскай № 48 Сібірскай ваеннай флатыліі, якая несла вартавую вахту ў Амурскім заліве.
У 1905 годзе Георгій Якаўлевіч быў прызначаны памочнікам лоцмайстра Нікалаеўскай-на-Амуры крэпасці. 2 мая 1905 года «за выдатна шчырую службу» ганараваны ордэна св. Станіслава 3-й ступені. У 1906 годзе пад кіраўніцтвам Сядова былі праведзены лоцмайстарскія работы па паляпшэнні ўмоў суднаходства на Амуры. У 1906 і 1907 гадах у газеце «Усурыйскае жыццё» ён апублікаваў артыкулы «Паўночны акіянскі шлях» і «Значэнне Паўночнага акіянскага шляху для Расіі», дзе абгрунтоўваў далейшае асваенне Паўночнага марскога шляху[10].
У 1907 годзе Георгій Якаўлевіч за свой кошт выдаў брашуру «Права жанчыны на моры», у якой казаў, што жанчынам таксама трэба даць права на атрыманне марской адукацыі[10]. У 1908 годзе працаваў у экспедыцыі Каспійскага мора пад кіраўніцтвам Ф. К. Дрыжэнкі, дзе праводзіў рэкагнасцыровачныя працы для складання новых навігацыйных карт. У 1909 годзе даследаваў вусце ракі Калымы і марскіх падыходаў да яе. У 1910 годзе на Новай Зямлі Сядоў картаграфаваў Крыжовую губу, дзе быў закладзены Ольгінскі пасёлак. У 1911 годзе Георгій Якаўлевіч ізноў працаваў над картамі і лоцыяй Каспійскага мора.
У 1909 годзе Сядоў пазнаёміўся з будучай жонкай — Верай Валяр’янаўнай Май-Маеўскай (пляменніцай генерала У. З. Май-Маеўскага). У ліпені 1910 годзе ён ажаніўся з Верай Валяр’янаўнай у Адміралцейскім саборы Санкт-Пецярбурга, размешчаным у будынку Галоўнага Адміралцейства. У гэтым жа будынку знаходзілася і Галоўнае Гідраграфічнае ўпраўленне, дзе служыў Сядоў. Ён з’яўляўся, як і ўсе служачыя Галоўнага Гідраграфічнага ўпраўлення, вернікам Адміралцейскага сабора.
Сваёй жаніцьбай, як лічыў Сядоў, ён максімальна наблізіўся да «вышэйшага свету».
Паводле некаторых дадзеных, у 1908 ці 1909 годзе ён абзавёўся маёнткам ў Палтаўскай губерні[2]. Пры гэтым Сядову пастаянна здавалася, што яго недаацэньваюць і ўсяляк абыходзяць па службе:
Раз-пораз ад Сядова было чутна скаргі аб стаўленні да яго як да «выскачкі»[12].
Некалькі разоў Сядоў парываўся пакінуць службу, але Ф. К. Дрыжэнка кожны раз цярпліва яго адгаворваў ад гэтага, аднак нават ён не заўсёды мог утрымліваць Сядова ў разумных рамках. Прэтэнзіі і ганарлівасць Сядова былі вельмі высокімі[13].
Сабраныя падчас экспедыцыйных прац матэрыялы Георгій Якаўлевіч перадаў ва ўстановы навукі і музеі[4].
6 красавіка 1910 года Рускае геаграфічнае таварыства (РГТ) па прапанове П. П. Сямёнава-Цян-Шанскага, У. А. Обручава, П. К. Казлова і Р. М. Патаніна абрала Георгія Сядова сваім членам.
Традыцыйна экспедыцыю Г. Я. Сядова называюць «Першай рускай экспедыцыяй да Паўночнага полюса». Аднак, гэты тэрмін нясе ў сабе пэўную падмену паняццяў, пра якую палярнік З. М. Канеўскі пісаў у навуковым часопісе «Прырода»:
Ні адна кніга, ні адзін артыкул па гісторыі Крайняга Поўначы не абыходзілася і не абыходзяцца па гэты дзень без паважнай, а часцей — нястрымна захопленай згадкі аб экспедыцыі Сядова. Нібы яна, без ахвяр і страт, завяршылася небывалым поспехам, «заваяваннем» полюса, дасягненнем пастаўленай мэты! «Экспедыцыя выдатнага рускага палярнага даследчыка Г. Я. Сядова да Паўночнага полюса» — вось што напісана на ўсіх сцягах, якія праслаўляюць імя Сядова. Які полюс? Ці можна памінаць гэты і дагэтуль цяжкадасягальны пункт, на шляху да якога Сядоў прайшоў усяго сто кіламетраў? Сто з дзвюх тысяч…[2]
У 1912 годзе ў Сядова з’явілася задума экспедыцыі да Паўночнага полюса. Да гэтага часу пра пакарэнне Паўночнага Полюса ўжо заявілі амерыканцы Фрэдэрык Кук (1908) і Роберт Піры (1909).
Прынцыповай умовай экспедыцыі Сядоў чамусьці лічыў неабходнасць апярэдзіць на полюсе Амундсена, хоць няўдалая спроба апошняга дасягнуць Паўночнага полюса была зроблена толькі ў 1918 годзе ў экспедыцыі на судне «Мод».
9 сакавіка 1912 года[заўв 4] Сядоў накіраваў у Галоўнае Гідраграфічнае таварыства наступны тэкст:
Гарачыя парывы ў рускіх людзей да адкрыцця Паўночнага полюса выяўляліся яшчэ ў часы Ламаносава і не пагаслі да гэтага часу. Амундсен жадае ў што б там ні стала пакінуць гонар адкрыцця за Нарвегіяй і Паўночнага полюса. Ён хоча ісці ў 1913 годзе, а мы пойдзем у гэтым годзе і дакажам ўсім свеце, што і рускія здольныя на гэты подзвіг…
З гэтага моманту Сядоў загнаў сябе ў цэйтнот, таму што часу для падрыхтоўкі экспедыцыі практычна не было. Прычына такой паспешнасці, на думку Л. Г. Калацілы, наступная:
Перш за ўсё варта звярнуць увагу на тое, што Сядоў накіраваўся да полюса менавіта ў 1912 годзе, бо ў 1913 годзе павінна было святкавацца 300-годдзе дома Раманавых. Дасягненне полюса або адкрыццё новых земляў было б добрым падарункам імператару. Менавіта гэта падштурхнула экспедыцыі Г. Л. Брусілава і В. А. Русанава. Аднак пашанцавала толькі Барысу Вількіцкаму — пад яго кіраўніцтвам была адкрыта Зямля Мікалая II (цяпер Паўночная Зямля). За гэты падарунак Б. А. Вількіцкі і быў аблашчаны царом, а Г. Я. Сядоў, Г. Л. Брусілаў і В. А. Русанов загінулі ў ільдах Арктыкі[14].
Сам Сядоў дапусціў пры падрыхтоўцы экспедыцыі «шапказакідальніцкія» выказванні і ахарактарызаваў мэты экспедыцыі як чыста спартыўна-палітычныя:
«У нарысе, надрукаваным у „сінім часопісе“ і без ілжывай сціпласці названым „Як я адкрыю Паўночны полюс“[15], ён дазволіў сабе паходзячы пагардліва адгукнуцца аб знакамітай экспедыцыі на „Фраме“ (пры гэтым не назваўшы імя Нансена). Там жа Сядоў напісаў, што не мае на „асаблівых навуковых задач“, а жадае „перш за ўсё адкрыць Паўночны полюс“»[16]
У адным з фельетонаў таго часу была нават такая рэпліка:
«Як Амерыку, Паўночны полюс можна адкрыць толькі адзін раз. Так што незразумела, пра што клапоча Сядоў, паколькі Піры ўжо быў на полюсе»[12]
Нягледзячы на сур’ёзную крытыку, першапачаткова мэта была падтрымана ўрадам.
Першапачаткова экспедыцыя прадугледжвала дзяржаўнае фінансаванне.
Разгледзеўшы прадстаўлены Сядовым план дасягнення Паўночнага полюса, камісія Галоўнага Гідраграфічнага ўпраўлення яго адпрэчыла з-за яго абсалютнай фантастычнасці і нерэальнасці, і ў выдзяленні сродкаў адмовіла, хоць у камісію ўваходзілі шматлікія адмыслоўцы, вельмі добразычліва настроеныя ў адносінах да Г. Я. Сядова (напрыклад, А. І. Варнек) і нават адкрыта спрыяючы яму Ф. К. Дрыжэнка.
Запыт на вылучэнне 50 тысяч рублёў, накіраваны ў Дзяржаўную думу па ініцыятыве «Рускай нацыянальнай партыі», таксама атрымаў адмову[17].
Пры падтрымцы Ф. К. Дрыжэнкі Сядову быў прадастаўлены па службе адпачынак на два гады з захаваннем утрымання[18].
Сядоў, пры актыўнай падтрымцы газеты «Новы час» і яе саўладальніка М. А. Суворына, арганізаваў збор добраахвотных ахвяраванняў на патрэбы экспедыцыі. Шматлікія публікацыі ў «Новым часе» выклікалі ў Расіі вялікі грамадскі рэзананс. Прыватны ўзнос — у памеры 10 тысяч рублёў — зрабіў таксама імператар Мікалай II. Суворын выдаў экспедыцыі грошы ў крэдыт — 20 тысяч рублёў. Удалося сабраць яшчэ каля 12 тысяч. Ахвярадаўцам уручалі знакі з надпісам «Ахвярадаўцу на экспедыцыю старэйшага лейтэнанта Сядова да Паўночнага полюса». У цэнтры вырабленага з цёмнай бронзы круглага жэтона сярод палярных ільдоў і снягоў на ўвесь рост намаляваны лыжнік. Жэтон насілі на бела-сіне-чырвонай стужцы. Тры знакі вырабілі з золата. Іх атрымалі старшыня камітэта М. А. Суворын, Фрыцьёф Нансен і капітан 1 рангу П. І. Белавенец.
На сабраныя сродкі 23 ліпеня 1912 года Сядоў арандаваў[7] у зверапрамыслоўца В. Е. Дзікіна старую парусно-паравую шхуну «Святы вялікапакутнік Фока», былы нарвежскі зверапрамысловы барк «Гейзер» (нарв.: Geyser) 1870 года пабудовы, які раней належаў «Мурманскай навукова-прамысловай экспедыцыі»[7]. З-за спешкі судна не ўдалося цалкам адрамантаваць, і экіпаж турбавала цеча[19]. «Святы вялікапакутнік Фока» быў абсталяваны радыёстанцыяй, аднак Сядову не ўдалося наняць радыста, з-за чаго апаратура была бескарыснай[7] і была пакінута ў Архангельску[18]. З 85 ездавых сабак толькі 35 былі закуплены ў Табольскай губерні. Астатнія — дварнякі, якіх адлавілі прама на архангельскіх вуліцах.
19 жніўня 1912 года высветлілася, што грузападымальнасць «Фокі» не дазваляе ўзяць усе неабходныя экспедыцыі прыпасы[20]. У выніку пасля частковай разгрузкі на беразе былі пакінутыя частка харчавання, паліва, пітной вады і рыштунку (у т. л. прымус)[6].
24 жніўня 1912 года капітан Дзікін, памочнік капітана, штурман, механік, памочнік механіка і боцман «Святога велікамучаніка Фокі» адмовіліся выходзіць у мора з Сядовым з-за дрэннай падрыхтоўкі да плаванні, і звольніліся з судна[20]. Сядову давялося тэрмінова набіраць новую каманду.
Удзельнік экспедыцыі В. Ю. Візэ пісаў:
Многае з замоўленага рыштунку не было гатова ў тэрмін… Спехам была набрана каманда, прафесійных маракоў у ёй было мала. Спехам было закуплена прадукты харчавання, прычым архангельскія купцы скарысталіся паспехам і падсунулі недабраякасныя прадукты. Спехам у Архангельску былі закуплены па моцна завышанай цане сабакі — простыя дварняжкі. На шчасце, своечасова падаспела зграя выдатных ездавых сабак, загадзя закупленых у Заходняй Сібіры[21].
Перад выхадам экспедыцыі некаторыя ўдзельнікі яе паказвалі Сядоў на недарэчнасць уключэння саланіны ў спіс асноўных харчовых прадуктаў экспедыцыі. Але Сядоў быў упарты чалавек і ад саланіны не адмовіўся, спаслаўшыся на тое, што ў ваенным флоце і гідраграфічных экспедыцыях заўсёды ўжывалі саланіну[20].
27 жніўня (14 жніўня па ст. ст.)[25] 1912 года «Святы вялікапакутнік Фока» выйшаў з Архангельска, маючы запас вугалю на 23—25 дзён ходу[6].
Пасля выхаду з Архангельска Г. Я. Сядоў пераназваў «Святога велікамучаніка Фоку» ў «Міхаіла Суворына».
Лекар П. Г. Кушакоў ужо ў ходзе экспедыцыі так абмаляваў сітуацыю з прыпасамі ў сваім дзённіку:
Шукалі ўвесь час ліхтароў, лямп — але нічога гэтага не знайшлі. Не знайшлі таксама ні аднаго чайніка, ні адной паходнай каструлі. Сядоў кажа, што ўсё гэта было замоўлена, але, па ўсёй верагоднасці, не выслана… Саланіна аказваецца гнілой, яе нельга цалкам ёсць. Калі яе варыш, то ў каютах стаіць такі трупны пах, што мы павінны ўсё ўцякаць. Трэска апынулася таксама гнілой[11].
Судна трапіла ў шторм і страціла дзве шлюпкі і частку грузу, які размешчаны на палубе[21]. Падчас прыпынку ў селішчы Ольгінскае ў бухце Крыжовая губа на Новай Зямлі яшчэ 5 членаў экіпажа спісаліся з судна і засталіся чакаць рэйсавага парахода, які падыходзіў да стойбішча два разы на год.
15 верасня 1912 года на 77° пн. ш. «Міхаіл Суворын» сустрэў непраходныя льды і не змог дасягнуць Зямлі Франца-Іосіфа. Па рашэнні Сядова, насуперак першапачатковаму плану — пабудаваць зімоўе, высадзіць полюсны атрад і вярнуцца ў Архангельск — судна спынілася на зімоўку на Новай Зямлі ў бухце 76°00′ пн. ш. 59°55′ у. д.HGЯO каля паўвострава Панкрацьева. У экіпажа не было дастаткой колькасці цёплага адзення[11]. Абвастрыліся рознагалоссі паміж Сядовым і капітанам судна М. П. Захаравым.
Падчас зімоўкі ля паўвострава Панкрацьева група ў складзе В. Ю. Візэ, М. А. Паўлава і двух матросаў перасекла Паўночны востраў ад месца стаянкі «Міхаіла Суворына» да заліва Власьева на карскім баку. Быў апісаны паўночна-ўсходні бераг Новай Зямлі, выкананая маршрутная здымка ў маштабе 1:1210000, вызначаны чатыры магнітныя і астранамічныя пункты, знойдзеныя разыходжанні з папярэднімі картамі. Сядоў ў суправаджэнні матроса А. Інюціна ўпершыню абмінуў на санках паўночны ўскраек вострава, а таксама прайшоў ад паўвострава Панкрацьева да мыса Жадання.
21 чэрвеня 1913 года капітан Захараў і чатыры члены экіпажа (цясляр М. Карзін і хворыя на цынгу другі механік М. Зандэрс, матросы В. Катарын і І. Томісар[21]) былі адпраўленыя ў Крыжовую губу, каб перадаць матэрыялы экспедыцыі і пошту ў Архангельск. У лісце да «Камітэта для забяспечвання экспедыцый да Паўночнага полюса і па даследаванні рускіх палярных краін» змяшчалася просьба выслаць да Зямлі Франца-Іосіфа судна з вуглём і сабакамі.
Група Захарава на шлюпцы, спачатку волакам па снезе і лёдзе, а затым на вёслах[19] пераадолела больш за 450 кіламетраў і, абмінуўшы бухту Крыжовая губа, дасягнула Матачкіна Шара (савецкі біёграф Сядова Б. А. Лыкошын меркаваў, што «тыповы прадстаўнік царскай афіцэрскай эліты „Захараў“ наўмысна надтачыў марскі шлях на шлюпцы, каб потым выказаць сябе героем» і «наўмысна зрываў тэрміны»[26]). Адтуль рэйсавым параходам дабралася да Архангельска.
З часопіса «Іскры» ад 20 кастрычніка 1913 года[27]:
Адправіўшыся ў мінулым годзе да паўночнага полюса экспедыцыю лейтэнанта Г. Я. Сядова лічылі загінулай і ўжо рыхтаваліся падрыхтаваць новую экспедыцыю для яе пошукаў, як раптам з яе складу нядаўна вярнуліся хворымі пяць чалавек разам з пам. капітана М. П. Захаравым, які прывёз ад Сядова яго даклад геаграфічнага таварыства з фатаграфічнымі здымкамі. М. П. Захараў заявіў, што ўсе ўдзельнікі экспедыцыі жывыя і здаровыя. Ён пакінуў экспедыцыю Сядова 9 чэрвеня ля Панкратьевых астравоў. Вядомы даследчык палярных краін Нансен выказаў на днях сваё меркаванне, што рускае грамадства абавязана паклапаціцца пра лёс экспедыцыі і з адкрыццём навігацыі паслаць Сядову дапаможнае судна з запасам правізіі.
Група Захарава дасягнула Архангельска ў поўным складзе, але здароўе матроса Катарына ўжо было падарвана, і ён неўзабаве памёр падчас лячэння ў Ялце[19]. З-за позняга прыбыцця групы Захарава і адсутнасці грошай у касе камітэта дапамога экспедыцыі не была выслана.
У 1913 годзе быў адкрыты і названы Г. Я. Сядовым мыс Дрыжэнкі (у гонар Ф. К. Дрыжэнкі) ля паўночнага ўскрайку Новай Зямлі, у Баранцавым моры.
3 верасня 1913 года «Міхаіл Суворын» вызваліўся ад лёду і падышоў да мыса Флора вострава Нортбрук (Зямля Франца-Іосіфа) да базы Джэксана. Члены экспедыцыі разабралі пабудовы базы на дровы[28]. Не папоўніўшы прыпасы[заўв 6], 17 верасня экспедыцыя, тым не менш, адправілася далей, але ўжо 19 верасня спынілася на другую зімоўку ў бухце вострава Гукера (Зямля Франца-Іосіфа)[7]. Падчас зімоўкі судна не сціскалася льдамі, і бухту назвалі Ціхая.
Для другой зімоўкі бракавала паліва і харчавання, адбіваўся няправільна сфармаваны рацыён харчавання экспедыцыі. Хваробы сярод экіпажа ўзмацніліся. Пачынаючы са студзеня, Сядоў амаль не выходзіў з сваёй каюты[28]. Унутраныя памяшканні судна амаль не абаграваліся і пакрыліся лёдам[20][28]. Візэ запісаў:
Галоўная наша ежа — каша ды каша. Самае непрыдатнае для харчаванне для палярных краін.
Цынгі пазбеглі толькі сямёра, якія ўжывалі ў ежу здабытае паляваннем маржовае і нават сабачае мяса і пілі гарачую мядзведжую кроў. Большасць, у тым ліку і Сядоў, ад падобнай ежы адмаўляліся[28].
2 лютага 1914 года хворы Сядоў разам з матросамі Р. І. Ліннік і А. І. Пустошным на трох сабачых запрэжках (маючы ўсяго 20 сабак[28]) выйшлі з бухты Ціхай да полюса. Візэ, Пінегін і Паўлаў праводзілі групу Сядова да мыса Маркхема.
Па ходзе руху прагрэсавала хвароба Георгія Якаўлевіча, праз тыдзень ён не змог ісці і загадаў прывязаць сябе да нартаў, але працягваць паход. 20 лютага 1914 года, на васемнаццаты дзень паходу, Георгій Якаўлевіч памёр сярод ільдоў ля вострава Рудольфа. Яго спадарожнікі пахавалі цела на востраве Рудольфа — абгарнулі ў два парусінавыя мяшкі, зрабілі крыж з лыж і паклалі ў магілу сцяг, які Сядоў хацеў усталяваць на Паўночным полюсе. Затым яны накіраваліся ў зваротны шлях. Адна з сабак — Фрам — засталася ля магілы. Ліннік з Пустошным не змаглі яе злавіць і пакінулі невялікі запас ежы, у надзеі, што пёс іх дагоніць, але Фрам не вярнуўся[6].
Генадзь Папоў, загадчык музея гісторыі Арктычнага Марскога Інстытута ім. У. І. Вароніна, у 2010 годзе прапанаваў альтэрнатыўную версію пахавання цела Георгія Сядова, спасылаючыся на словы Ксеніі Пятроўны Гемп, бацька якой, Пётр Герардавіч Мінейка, быў знаёмы з Сядовым і аказваў пасільную дапамогу пры падрыхтоўцы апошняй экспедыцыі.
Сутнасць версіі: неўзабаве пасля вяртання шхуны «Святы вялікапакутнік Фока» ў Архангельск ў іх кватэру прыйшлі матросы Р. Ліннік і А. Пустошны, якія суправаджалі Г. Я. Сядова. Ліннік і Пустошны расказалі, што яны вымушаныя былі пайсці на крайнюю меру — раздзяліўшы цела нябожчыка начальніка экспедыцыі, яны сталі скормліваць яго сабакам, якія змаглі давалачы жалобную запрэжку да мыса Аук вострава Рудольфа. Каб у далейшым неяк апраўдацца перад людзьмі за зробленае, матросы збудавалі падабенства пахавання з сабраных камянёў, але частку іх раскідалі паблізу — у надзеі на тое, што ўсё гэта ў далейшым дасць падставу тым, хто выявіць месца «пахавання» Г. Я. Сядова, зваліць усю віну на белых мядзведзяў[22].
1 сакавіка 1914 года ад цынгі памёр першы механік Я. Зандэрс[19]. Пахаваны на беразе бухты Ціхай.
6 сакавіка 1914 года Ліннік і Пустошны, ледзь не заблудзіўшыся, з цяжкасцю вярнуліся на сваё судна.
На зваротным шляху, 20 ліпеня 1914 года, экіпаж «Фокі» на старой базе Джэксана на мысе Флора (востраў Нортбрук, Зямля Франца-Іосіфа) выпадкова выявіў і выратаваў двух членаў экспедыцыі Г. Л. Брусілава: штурмана У. І. Альбанава і матроса А. Э. Конрада.
На шляху на поўдзень «Фока» адчуваў жорсткі недахоп паліва для паравой машыны. Экіпажу прыйшлося пасекчы на дровы мэблю, палубныя надбудовы і нават пераборкі судна. Судна дабралася да рыбацкага стойбішча Рында на Мурмане 15 жніўня 1914 года ў паўразбураным стане. Далейшы шлях у Архангельск члены экспедыцыі прарабілі на рэйсавым пасажырскім параходзе «Імператар Мікалай II» — за кошт капітана парахода, паколькі ні ў каго з палярнікаў не было грошай. Пасля вяртання ў Архангельск матросы Ліннік і Пустошны падазраваліся ў забойстве Сядова, але пасля расследавання іх адпусцілі[6].
23 жніўня 1914 года ў Спаса-Праабражэнскім усёй гвардыі саборы была адслужана паніхіда па памерламу Г. Я. Сядову, на якой прысутнічалі яго ўдава В. В. Сядова і генерал-лейтэнант Ф. К. Дрыжэнка.
У 1914 годзе адразу тры рускія арктычныя экспедыцыі: Г. Я. Сядова, Г. Л. Брусілава і В. А. Русанава лічыліся прапаўшымі без вестак. 18 студзеня 1914 года Савет міністраў даў указанне марскому міністэрству распачаць іх пошукі[29]. Галоўным Гідраграфічным упраўленнем былі арганізаваныя некалькі пошукавых экспедыцый.
У заходняй выратавальнай экспедыцыі пад кіраўніцтвам капітана 1-га рангу Ісхака Іслямава ўдзельнічалі чатыры караблі: барк «Экліпс», параход «Пячора», паравыя шхуны «Герта» і «Андрамеда». «Экліпс» пад камандаваннем Свердрупа павінен быў прайсці на ўсход Паўночна-Усходнім праходам, а астатнія караблі — агледзець раён Новай Зямлі і Зямлі Франца-Іосіфа.
«Андрамеда» пад камандаваннем Г. І. Паспелава даследавала месца першай зімоўкі «Святога Фокі», якое было вядома са справаздачы М. П. Захарава, але выявіла там толькі каірн з запіскай Сядова ад 22 жніўня 1913 года аб намеры працягваць рух на поўнач.
Для пошукаў экспедыцыі Сядова ўпершыню ў сусветнай гісторыі выкарыстоўвалася палярная авіяцыя: лётчык Ян Нагурскі на гідрасамалёце «Фарман МФ-11» даследаваў з паветра льды і ўзбярэжжа Новай Зямлі на працягу каля 1060 км[30].
«Герта» пад камандаваннем Іслямава на сваім шляху да вострава Нортбрук размінулася са «Святым Фокай», які вяртаўся ў гэты ж час у Архангельск, але выявіла запіску, пакінутую на базе Джэксана. Іслямаў абвясціў аб прыналежнасці Зямлі Франца-Іосіфа Расіі.
«Экліпсу», у сваю чаргу, запатрабавалася дапамога падчас зімоўкі 1914—1915 гадоў ля паўночна-заходняга ўзбярэжжа паўвострава Таймыр. Эвакуацыю часткі маракоў з «Экліпса» зрабіла сухапутная экспедыцыя на аленях пад кіраўніцтвам Н. А. Бегічава.
Вызваліўшыся ад ільдоў, «Экліпс» дасягнуў вострава Адзіноты і восенню 1915 года падняў на ім расійскі сцяг.
Вуліцы ў цэлым шэрагу гарадоў на тэрыторыі былога СССР (праспект Сядова ў Екацярынбургу).
У сярэдняй агульнаадукацыйнай школе № 336 (г. Санкт-Пецярбург, вул. Сядова, 66) размешчаны Музей Арктыкі. Пачаткам Музея прынята лічыць школьную выставу, адкрытую ў 1969 годзе і прысвечаную экспедыцыі Г. Я. Сядова. На фасадзе школьнага будынка вісіць памятная дошка, устаноўленая ў гонар Сядова.
Сядоў — адзін з прататыпаў Івана Львовіча Татарынава ў рамане «Два капітаны» Веніяміна Каверына. Вобраз Татарынава зборны, і іншымі прататыпамі былі таксама Роберт Скот, Георгій Брусілаў і Уладзімір Русанаў.
З Георгіем Сядовым ў персанажа падобныя знешнасць, характар і погляды. Супадае таксама частка біяграфіі: дзяцінства ў Прыазоўі, пачатак марской кар’еры і факты плавання «Святога Фокі», выпуск брашуры «Жанчына на моры». Падчас працы над раманам Веніямін Каверын кансультаваўся ў Мікалая Пінегіна па пытаннях геаграфіі і даведаўся ад яго шмат звестак з біяграфіі Сядова, якія і ўвайшлі ў раман[36].
Дарэчы сказаць, Мікалай Антонавіч не толькі са мной размаўляў пра свайго стрыечнага брата. Гэта была яго любімая тэма. Ён сцвярджаў, што ўсё жыццё клапаціўся пра яго, пачынаючы з дзіцячых гадоў, у Генічаску, на беразе Азоўскага мора. Стрыечны брат быў з беднай рыбацкай сям’і і, калі б не Мікалай Антонавіч, так і застаўся б рыбаком, як яго бацька, дзед і ўсе продкі да сёмага калена. Мікалай Антонавіч, «заўважыўшы у хлопчыку незвычайныя здольнасці і прыхільнасць да чытання», перацягнуў яго з Генічаска ў Растоў-на-Доне і стаў клапаціцца, каб брата прынялі ў мараходныя класы. Узімку ён выплачваў яму «штомесячную дапамогу», а ўлетку ўладкоўваў матросам на караблі, якія хадзілі паміж Батумі і Наварасійскам. Пры яго непасрэдным удзеле брат паступіў паляўнічым на флот і здаў экзамен на марскога прапаршчыка. З вялікай цяжкасцю Мікалай Антонавіч выпрасіў для яго дазвол трымаць за курс марскога вучылішча, а потым дапамог грашыма, калі па заканчэнні вучылішча брату трэба было замовіць сабе новую форму.
— В. Каверын. Два капітаны
З неспасціжным пачуццём я распавядаў пра яго! Як быццам не ён, а я быў гэты хлопчык, які нарадзіўся ў беднай рыбацкай сям’і на беразе Азоўскага мора. Як быццам не ён, а я ў маладосці хадзіў матросам на нафтаналіўных судах паміж Батумі і Наварасійскам. Як быццам не ён, а я вытрымаў экзамен на «марскога прапаршчыка» і потым служыў у Гідраграфічным упраўленні, з ганарлівай абыякавасцю пераносячы напышлівае непрызнанне афіцэрства. Як быццам не ён, а я рабіў нататкі на палях нансенаўвскіх кніг і геніяльная думка: «Лёд сам вырашыць задачу» была запісаная маёй рукой. Як быццам яго гісторыя скончылася не паразай і невядомай смерцю, а перамогай і шчасцем. І сябры, і ворагі, і любоў паўтарыліся зноў, але жыццё стала іншым, і перамаглі не ворагі, а сябры і любоў.
— В. Каверын. Два капітаны
У апісанні экспедыцыі капітана Татарынава выкарыстаны факты з экспедыцыі Георгія Сядова: пастаўка нягодных сабак і харчоў, зняцце суднаўладальнікаў каманды перад адплыццём, немагчымасць знайсці радыста пры радыётэлеграфе, здабытым з цяжкасцю, выяўленне прапіловак ў ашалёўцы судна. Цытуецца даклад Сядова Гідраграфічнаму ўпраўленні. У той жа час у рамане ёсць згадка рэальнай экспедыцыі Сядова — яна падабрала штурмана з экспедыцыі Татарынава.
У 1936 годзе савецкія палярнікі Э. Крэнкель і К. Мехрэньгін зімавалі на палярнай станцыі на востраве Хатнім (архіпелаг Паўночная Зямля). З-за недахопу харчавання і адсутнасці своечасовай змены абодва ўдзельнікі зімоўкі захварэлі на цынгу у цяжкай форме. Каб апісаць сур’ёзнасць становішча, Крэнкель адправіў кіраўніцтву Галоўпаўночмаршляху радыёграму з тэкстам «Прывітанне ад Зандэра»[37].
У 1990 годзе ў пасёлку Сядова быў адкрыты музей Г. Я. Сядова, у якім прадстаўлены матэрыялы аб падрыхтоўцы і правядзенні экспедыцыі да Паўночнага полюса пад кіраўніцтвам Сядова ў 1912—1914 гадах, а таксама аб экспедыцыях Г. Я. Сядова на Калыму ў 1909 годзе і Каспій у 1911 годзе[38].
У музеі захоўваюцца арыгінальныя экспанаты са «Святога Фокі» — часткі ашалёўкі карабля, саўковая лапата, знойдзеная на месцы гібелі Г. Я. Сядова на востраве Рудольфа, часткі фотаапарата і брытва, якія належалі ўдзельніку экспедыцыі мастаку Н. В. Пінегіну, а таксама копіі рахункаў на добраахвотныя ахвяраванні ад грамадзян для куплі ежы і сабак, фатаграфіі, карта палярнай экспедыцыі.
Захаваліся астранамічныя знакі экспедыцыі Сядова, якія падчас зімоўкі 1912—1913 гадоў былі ўсталяваныя на мысе абсерваторыі (паўвостраў Панкрацьева), мысе Жадання (з надпісам «Л-ть Съдовъ 1913 г. 20 апреля Е…»), на беразе заліва Сядова і ўяўляюць сабой драўляныя крыжы з перакладзінай[39].
У 1929 годзе экспедыцыя Ота Юльевіча Шміта паставіла на востраве Рудольфа памятную дошку з надпісам «Месца, дзе загінуў Г. Я. Сядоў, які загінуў падчас паходу на Паўночны полюс». На месцы меркаванага пахавання Г. Я. Сядова экіпаж дызель-электраход «Об» (капітан П. Г. Мірашнічэнка) усталяваў слуп, умацаваны камянямі, на якім у верхняй частцы напісана «Сядоў», а ніжэй па акружнасці ідзе надпіс «Экспедыцыя на „Сядове“». На мысе Брарок (паўднёвы захад вострава Рудольфа) на тоўстым драўляным брусе замацаваная памятная дошка з надпісам: «Expedition Leut. Sedov 1912—1914 гг.»[39]. У 1934 годзе савецкая Гідраграфічная экспедыцыя на ледаколе «Малыгін» устанавіла на востраве Рудольфа знак у памяць аб экспедыцыі Г. Я. Сядова, які ўяўляе сабой драўляны стол з бляшанай таблічкай[40].
У 1938 годзе зімоўшчыкі палярнай станцыі на востраве Рудольфа знайшлі на мысе Аук флагшток і сцяг, якія Георгій Якаўлевіч марыў ўсталяваць на Паўночным полюсе[41]. На медным кальцы тронка быў надпіс лацінкай «Sedov Pol. Exped. 1914». Гэта дрэўка ў 1977 годзе было ўстаноўлена на Паўночным полюсе ўдзельнікамі паходу атамнага ледакола «Арктыка»[42].
У 1955 годзе заслужаны мастак Расіі Валянцін Андрэевіч Міхалёў выканаў ў белым мармуры партрэт Георгія Якаўлевіча Сядова. У партрэце ўвасоблена ідэя супрацьстаяння арктычнай прыроды і мужнасці і волі чалавека[43].
Газета «Советская культура» пісала аб гэтай скульптуры:
Выдатны партрэт Георгія Сядова стварыў скульптар В. Міхалёва. Гэта вялікае, сапраўднае мастацтва. Ад партрэта вее рамантыкай паўночных паходаў, як быццам чуеш шум ільдоў і плёскат халодных паўночных вод… Гэта жывы чалавек, з гарачым і цвёрдым сэрцам, непакорлівы, валявы, настойлівы, вялікі падарожнік і рамантык.
— «Советская культура»
Міхалёў прысвяціў Сядову таксама абагульнены алегарычны вобраз-сімвал «Рэквіем».
У 1977 годзе на скалістым астраўку каля мыса Сталбовы ў бухце Амбарчык[44] быў усталяваны памятны знак у гонар Гідраграфічнай экспедыцыі Г. Я. Сядова, які ўяўляе сабой металічнае збудаванне вышынёй каля трох метраў.
Сядову устаноўлены помнікі ў Маскве, Растове-на-Доне і Сядове. Помнік у Растове-на-Доне знаходзіцца паміж Варашылаўскім праспектам і завулкам Чэхава і ўяўляе сабой бронзавы бюст на высокім пастаменце з белага мармуру. Аўтар помніка — скульптар Мікалай Ваганавіч Аведыкаў. Сядоў выкананы падчас палярнай экспедыцыі, з авальнага башлыка выглядае вуглаваты занураны твар са строгімі вачыма, якія выпраменьваюць веру ў сваю справу[4].
Захаваліся паштовыя канверты Камітэта для рыштунку экспедыцый да Паўночнага полюса і па даследаванні рускіх палярных краін, які ў 1912 годзе збіраў сродкі на рыштунак экспедыцыі[45].
Поштай СССР былі выпушчаныя паштовыя маркі, прысвечаныя 75- і 100-годдзю Георгія Сядова. Марка ў гонар 75-годдзя была выпушчаная 4 ліпеня 1952 года[46]. Мастак: Д. Клюеў. На марцы намаляваны партрэт Сядова ў форме марскога афіцэра на фоне арктычнага пейзажу[47].
Марка ў гонар 100-годдзя была выпушчаная 25 студзеня 1977 года[48]. Мастак: П. Бендэль. 3 мая 1977 года ў гонар стагоддзя Сядова выраблялася таксама адмысловае гашэнне ў Архангельску і Сядове[49]
Поштай СССР і Украіны выпускаліся мастацкія маркіраваныя канверты ў гонар Сядова. 20 студзеня 1977 года выйшаў паштовы канверт, прысвечаны стагоддзю з дня нараджэння Сядова. Мастак: П. Бендэль. У 1997 годзе, у год 120-годдзя Сядова быў выпушчаны канверт працы мастака Г. Задняпранага[49].
5 мая 2002 года Новаазоўскі вузел сувязі правёў у Сядове яшчэ адно спецыяльнае гашэнне, якое было прысвечана 125-годдзю з дня нараджэння Сядова[49].
.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
